Analogiya
(müqayisə, bənzətmə) - nəticə əldə
55
etməyin ən az ciddi olan üsuludur. Ondan yalnız müqayisə edilən
hadisələrin ən mühüm əlamətləri oxşar, aralarındakı fərq isə çox
cüzi olduqda istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Yalnız bu halda hadisənin digər əlamətlərində də oxşarlıq ol
ması haqqında nəticə çıxarmaq mümkündür. Həkimlər xəstələrini
müqayisənin köməyi ilə inandırmaq istədikdə, «bu cür hadisə tez-
tez olur» analogiyasından; din xadimləri: «Qaranlıq otaqda biz in
sanı görə bilmərik, lakin onun mövcudluğunu hiss edərik; biz Al
lahı görmürük və eşitmirik, ancaq onu öz qəlbimizdə hiss edirik»
bənzətməsindən istifadə edirlər.
Analogiya üzrə mühakimələri idarə rəhbərinin müşavirədəki
çıxışlarında da eşitmək mümkündür: «Yeddinci şöbə daim öz
planının öhdəsindən gəlmir, halbuki altıncı şöbənin əməkdaşları
da eyni şəraitdə, eyni həcmdə iş görürlər, iki nəfər də analıq
məzuniyyətindədir, amma işlərini yerinə yetirirlər. Deməli, yed
dinci şöbənin iş həcminin azaldılması haqqında heç bir söz eşitmək
istəmirəm. Onlar bacanr, istəsəniz siz də bacararsınız».
Lakin bu nümunədə şöbələrdə işləyənlərin sayı, onlann məlu
mat bazası, şöbələrə verilən tapşırıqların həcmi bir-birindən fərq
lənsəydi, analogiya hüquqi olmazdı.
Ehtimallı hökmlərin daha bir növü nəticədən səbəbə gedən
qərardır. Həmin qərar bu sxem üzrə verilir:
Əgər A varsa, deməli В də var.
В varsa, demək, ehtimal ki, A da var.
M ə s ə l ə n :
Əgər yağış yağırsa, asfalt yaş olur.
Asfalt yaşdırsa, ehtimal ki, yağış yağıb.
Bu hökmün birinci mühakiməsində haqqında danışılan ha
disələr bir-birinə səbəb-nəticə asılılığı ilə bağlanıb. Bəzən səhv
mühakimələrə də rast gəlinir. Onlarda hadisələrin adi xronoloji
əlaqəsi səbəb-nəticə əlaqəsi kimi qəbul edilir, yəni bu əsasda bir
hadisə digərinə əsas olur, birinci ikincinin səbəbi hesab edilir.
Bu səhv belə adlanır: «bundan sonra, deməli bu səbəbdən».
Bu səhvə aid nümunəyə baxaq: İşgüzar ünsiyyət kursuna orta yaş
56
lı bir qadın yazılır. O, kursda məşğul olmaq istəməsinin səbəbini
belə izah edir: «Sizin kurslarda bizim katibəmiz təhsil almışdı.
Bundan sonra təsisçi onu firmanın direktoru təyin etdi, mənim isə
vəzifəmi aşağı saldı. Bilmək istəyirəm: o burada nələri öyrənib ki,
o saat vəzifəsini bu qədər yüksəl diblər». Yaxud, yaşlı bir kişi turist
firmasına müraciət edir:”Mənim evimdə kirayədə yaşayan tələbə
qız tətil günlərində Dubaya getmişdi. Ev kirayəsini zorla ödəsə də,
Dubayda onu qarşılayıblar, bahalı oteldə yerləşdiriblər, 10 gün ye
yib-içib, gələndə də cibinə xeyli pul qoyublar, deməli, Dubayda
qayda belədir, mən də ora getmək istəyirəm.”
Bunun, təəssüf ki, insanlara xas məntiqi səhv olduğunu qədim
məsəl də sübut edir: « Xoruz belə düşünür ki, o banlamasa, səhər
açılmaz».
Gördüyümüz kimi, öz hökmlərini əsaslandırmaq asan iş deyil.
Məntiqi mədəniyyətə yiyələnmək hökmlərdə yol verilən səhvlərdən
qaçmaqda, çıxışlarınızı inandıncı etməkdə sizə kömək edər.
2.3. N itq norm ası
N itq norm ası anlayışı İstənilən xalqın dili sosial hadisədir.
Çünki o, yaradıcısı və daşıyıcısı olan cəmiyyətlə birlikdə daimi in
kişafdadır. Bu səbəbdən də nitq norması tarixi hadisədir, o hazırkı
zamanda ən geniş yayılmış nitq variantlarından ibarətdir.
Dil sisteminin ictimai əlaqələr prosesində seçilmiş və
möhkəmləndirilmiş, daha sabit, ənənəvi reallaşmasının birliyi nitq
norması adlanır.
Norma müəyyən ərazi, yaxud şəhərin dili əsasında formalaşır.
Məsələn, müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tələffüz normala
rı əsasən Bakı sakinlərinin orta dialekti və nitqi əsasında forma
laşmışdır. Ədəbi dilin inkişafı prosesində dialektlərə, dilin digər
növləri tərəfə də meyllər baş verir.
Bir qayda olaraq, yazılı nitqin normaları şifahi nitqin normala
rından əvvəl müəyyənləşir. Hazırda yazılı və şifahi nitqin norma
larının yaxınlaşması meylləri mövcuddur.
57
Dil hadisəsi aşağıdakı əlamətlərə malik olduğu halda normativ
sayılır:
1. dilin strukturuna uyğunluq;
2. ünsiyyət prosesində kütləvi və müntəzəm yenilənmək;
3. ictimai bəyənilmə və qəbul edilmə.
Nitq normasının formalaşması zamanı həm kortəbii, həm də
şüurlu proseslər fəaliyyət göstərir. Kortəbiilik dilin daşıyıcılarının
bu və ya digər dil normasından kütləvi və müntəzəm istifadəsi ilə
bağlıdır, şüurluluq isə kortəbii şəkildə yaranmış nitq normalarının
qrammatika və lüğətlərdə «qanuniləşdirilməsi», yaxud kodlaşdınl-
ması zamanı baş verir.
Kodlaşdırma, yəni yaranmış hadisələrin ictimai təcrübə pro
sesində sabitləşdirilməsi filoloq-alimlər tərəfindən həyata keçirilir.
Normalar dilin bütün səviyyələrində və bütün funksional üs
lublarında mövcuddur. Qrammatik normaların hamıya daha çox
məlum olan birliyi orfoqrafıya və punktuasiyadır (durğu işarələri
nin işlədilməsi qaydaları).
Şifahi dil üçün çox mühüm əhəmiyyət daşıyan qaydalar - orfo-
epiyadır. Orfoepiya ədəbi tələffüz qaydalarının məcmusudur.
Bu normalar tələffüzdə vahidliyə nail olmaq üçün zəruridir,
insanlar arasındakı ünsiyyəti asanlaşdırır, onlara bir-birini daha tez
anlamaqda yardımçı olur.
Nitq insanın sosial mənşəyinin parlaq göstəricisidir (indikato
rudur). Çox zaman hansısa köhnəlmiş ibarələr insanın müəyyən so
sial zümrəyə mənsubiyyəti ilə əlaqələndirilir. Qeyd etmək lazımdır
ki, dil normaları m üxtəlif amillərin, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətdə
baş verən dəyişikliklərin təsiri ilə dəyişir. Məsələn, ötən yüzilliyin
sonlarında Azərbaycan dilində yeni tarixi reallıqlarla bağlı
irıaqu-
rasiya, impiçment, plüralizm , elektorat, spiker
və s. kimi çoxsaylı
neologizmlər meydana gəldi.
Nitqin hər bir funksional üslubunda da müəyyən normalar
mövcuddur. Burada üslubi norma mütləq olmayıb, nisbi, ehtimali
xarakter daşıyır.
Funksional üslubun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, ünsiyyət
prosesini mövcud şərait və şərtlər daxilində ən yaxşı şəkildə həyata
keçirməyə imkan verir.
58
Məsələn, əgər insan məişət vəziyyətində kitab dilindən isti
fadə edərsə, ətrafdakılar onun ya qeyri-azərbaycanlı olduğunu,
yaxud sosial-psixoloji qüsurları olduğunu (məsələn, bürokratik
böyüklük maniyasına düçar olmuş insan, gündəlik həyatdan uzaq
düşmüş alim), yaxud gizli əsəb gərginliyi vəziyyətində olduğu
nu düşünəcəklər. Belə ki, məişət ünsiyyəti zamanı
eynidir
sözü
əvəzinə
identikdir, tayı-bərabəri(əvəzi) yoxdur
əvəzinə
analoqu
yoxdur
işlədilməsi yersiz olar.
Bu nümunələr nitqdə kommunikativ məqsədyönlülük prinsipi
nə əməl edilməsinin vacibliyini göstərir, bu prinsip nitq formaları
nın ünsiyyətin şərait və məqsədlərinə müvafiq olmasını tələb edir.
Məqsədyönlülük danışan və yazan, yaxşı nitqin obyektiv zə
ruriliyini subyektiv şəkildə qiymətləndirən insanların şüuru ilə
müəyyən edilir. Əgər norma dil kollektivinin bütün üzvləri üçün
eynidirsə, bu halda məqsədyönlülük nitqin funksional üslubundan,
sosial fərqlərdən, kommunikativ vəzifə və məqsədlərindən asılıdır.
Nitq normalarına bələdlik və kommunikativ məqsədyönlülük
prinsipinə əməl edilməsi insanın nitq mədəniyyətinin əsasını təşkil
edir.
Dostları ilə paylaş: |