və işgüzar nitq, nitq normaları v ə s. haqda nəzəri və praktik tövsiyələr əksini
tapmışdır. Kitabda nitq m ədəniyyətinə, söz ustalığına aid maraqlı nümunələr
verilm iş, nitq terminləri lüğəti təqdim edilmişdir.
Zəngin ədəbiyyatdan istifadə edilm əklə və beynəlxalq təcrübəyə əsasla
naraq hazırlanan, maraqlı nümunələr verilən bu kitab ali məktəb tələbələri üçün
dəyərli dərs vəsaiti ola bilər.
ISBN: 978 - 9952 - 490 - 53 -4
© F.Şiriyev, 2014
GİRİŞ
23 may 2012-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Pre
zidenti cənab İlham Əliyev “Azərbaycan dilinin qloballaşma şə
raitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin
inkişafına dair” Sərəncam vermiş, 09 aprel 2013-cü il tarixində bu
barədə Dövlət Proqramını imzalamışdır. Sərəncamda və Dövlət
Proqramında rəsmi dövlət dilinin hərtərəfli inkişafı, tətbiqi və təd
risi geniş şəkildə tövsiyə edilmiş, istiqamətlər göstərilmişdir. Bu
rada Azərbaycan dilində nitq mədəniyyətinə xüsusi yer ayrılmış,
bu sahənin öyrənilməsi və tədrisi önə çəkilmişdir. Ayrıca olaraq
“Nitq mədəniyyəti” fənninin tədrisi məsələsi ilk dəfə dövlət başçı
sı tərəfindən prioritet istiqamət olaraq tövsiyə edilmişdir.
Biz bütün bunları nəzərə alaraq bu dərs vəsaitini hazırlamışıq
və burada nitq mədəniyyətini yalnız sinxron vəziyyətdə deyil, həm
də diaxronik - tarixi baxımdan araşdırmağa çalışmış, bir çox hal
larda “nitq mədəniyyəti” ifadəsi yerinə “ritorika” işlətməklə nəzə
rə almışıq ki, Ritorika öz tarixi və semantikası baxımından daha
geniş, dolğun və əhatəlidir.
Hər bir insan öz fikirlərini dəqiq, yığcam və gözəl şəkildə ifa
də etməyi bacarmalıdır. «Ritorika», yaxud «Natiqlik sənəti» və ya
«bəlağət elmi» kimi fənlər məhz buna kömək etmək məqsədi güdür.
Tədris fənni kimi ritorikanın fərqi ondadır ki, digər fənlərin
çoxunun mənimsənilməsi biliklərlə, ritorikanın mənimsənilməsi
isə həm də bacanqlarla bağlıdır. Həqiqətən də, əgər kimsə Niza
mi Gəncəvinin, yaxud Cəlil Məmmədquluzadənin nə zaman vəfat
etdiyini bilmirsə, bu boşluğu iki tarixi - 1209 və 1932-ci illəri
bilməklə doldura bilər. Amma əgər Siz, auditoriya qarşısında çıxış
etmək üsullarına yiyələnməmişsinizsə, bu işə aid qaydaların sadəcə
sadalanması kifayət etməz, burada bir sıra bacarıq və vərdişlərə
yiyələnmək lazımdır və bunun üçün sizə vaxt lazım olacaq. Natiq
lik qabiliyyətinə yiyələnmək, hər şeydən əvvəl, m üxtəlif auditori
yalarda çıxışların uzunmüddətli təcrübəsi ilə bağlıdır.
3
«Ritorika nədir?» sualına ensiklopediya və lüğətlərdə təxminən
belə bir cavab verilir: ritorika - natiqlik sənəti nəzəriyyəsi, gözəl
danışıq nəzəriyyəsi, səlis, məhz hazırkı vəziyyətdə tələb olunduğu
kimi yaxşı danışa bilmək bacarığı haqqında elmdir. Ritorika bəşər
tarixindəki ən qədim elmlərdən biri olduğu üçün onun qədim dil
lərdə - həm yunan, həm də latın dilində özünəməxsus adı vardır:
yunan dilində «ritorika», latın dilində isə «elokvensiya». Ritorikanı
sadəcə “fikirdən - sözə” kimi də səciyyələndirmək olar. Hər bir in
sanın fikri sözlə bağlıdır; insanın heç bir fikri yoxdursa, deməli, o,
lazım olan sözləri də tapa bilməyəcək. Əgər insanın söz ehtiyatı ka-
saddırsa, o öz fikrini parlaq və anlaşıqlı şəkildə formalaşdırmağı da
bacarmayacaq.
Ritorika elmdir, çünki burada onun əsaslarına yiyələnmək is
təyən hər bir insanın əməl etməli olduğu dəqiq qaydalar vardır.
Lakin ritorikada həm də həqiqi incəsənətin əsas xüsusiyyəti var:
heç bir qayda uğurlu nəticə əldə olunacağına təminat vermir, bu
nun üçün həm də yaradıcı təfəkkürün mövcudluğu zəruridir və cə
miyyət qarşısında çıxış etmək ustalığı insanın həm məntiqi, həm
də ifadəli təfəkkürdən bacarıqla istifadəsindən ibarətdir.
Qədim dünyanın ritorika müəllimləri bu hallan nəzərə alaraq,
öz şagirdlərinə söhbətlər və gəzintilər zamanı təlim verirdilər. Bu
zaman şagirdlər böyüklərdən yaşlı nəslin artıq malik olduğu qayda
və üsullan öyrənirdilər.
Qədim Yunanıstan və Qədim Romada ritor- natiq, təxminən
e.ə. Ш əsrdən başlayaraq həm də natiqlik sənəti məktəbində praktik
gözəl danışıq müəllimi idi. Daha geniş mənada isə o, - peşəkarlığı
ilə başqalanna natiqlik sənətini, incəsənətini, gözəl danışmaq ba
can qlannı öyrətmək imkanına malik müəllim idi.
Nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün natiqlik sənətinin (gözəl da
nışıq ustalığının) əsaslanna yiyələnmiş hər bir insan:
• yeni işə düzələrkən öz tərcümeyi-halını müdirə elə danışa
bilər ki, o, danışanı yubanmadan işə qəbul etmək istəyər;
• yeni kollektivə özü haqqında danışarkən özünü maraqlı və
xoşagələn həmsöhbət kimi göstərə bilər;
4
• müdiriyyətdən təcili tapşırıq alıb, onu yerinə yetirdikdən
sonra bu haqda elə hesabat verə bilər ki, rəhbərlik dərhal hesabat
verənin vəzifə maaşının artırılması haqqında əmr imzalayar.
M üasir müsbət nümunələri isə fənnin bu gün də geniş tədris
edildiyi xarici ölkələrin təcrübəsindən görmək mümkündür. Belə
ki, Avropa və Amerikada natiqlik sənətinin ən müasir istiqamətləri
klassik ritorikaya gedib çıxır və ritorika tamamilə haqlı olaraq, hu
manitar biliklərin ümumi metodologiyası rolunda çıxış etməyə id
dialıdır.
Eyni zamanda, xaricdə natiqlik təcrübəsinin də rolu artır ki,
bura tam haqlı olaraq, tədris müəssisəsindəki təcrübi və gündəlik
nitqi, hətta küçədəki danışığı da aid etmək olar.
İnkişaf etmiş ölkələrdə hər bir orta məktəb şagirdi nəzəri bilik
lərə əsaslanan müəyyən ritorik təcrübə əldə edir. Bu, nitq ustalığına
aid qısa kurs da ola bilər ki, burada şagirdlər (dinləyicilər) yalnız
ictimai, açıq çıxışlara hazırlığın ümumi əsaslan ilə tanış olur, işgü
zar ünsiyyətin əsaslanna yiyələnməyə başlayırlar. Amma peşəkar
natiq və ritorlar hazırlayan xüsusi məktəblərdə uzunmüddətli ha
zırlıq keçmək də mümkündür.
Peşəkar natiqlik ustalığına yiyələnməyin ümumi təcrübəsi təd
ricən bütün dünyada, demək olar ki, istənilən ixtisas üzrə mütəxəssis
hazırlığının aynlmaz hissəsinə çevrilməkdədir. İlk növbədə bu,
müxtəlif sosial peşələrin nümayəndələrinə: diplomatlara, hüquqşü
naslara, psixoloqlara, pedaqoqlara, həkimlərə, ticarət, həmçinin
bütün sosial xidmət işçilərinə, kitabxana, katiblik və bələdiyyə
üzvlərinə, ümumiyyətlə, insanlarla intensiv ünsiyyətdə olan digər
sahələrə aiddir. Fikrimizcə, yüksək səviyyəli mütəxəssislərin hazır
lanması zamanı ritorika kursunun öyrənilməsi məcburi olmalıdır.
Bu gün dünya ölkələrinin ali məktəblərinin tədris planlarına ri
torika daxildir. Hazırda dünyada təkcə filoloqlar deyil, digər huma
nitar ixtisasların (hüquq, beynəlxalq əlaqələr, fəlsəfə, jurnalistika
və s.) tələbələri də ritorik hazırlıq keçirlər.
Humanitar fakültələrdə ritorika kursunun əsas məsələləri kimi
aşağıdakılar irəli sürülür:
5
• sosial - humanitar biliklər sistemində ritorikanın inteqral
fənn kimi yerinin müəyyənləşdirilməsi, natiqlik fəaliyyətinin icti
mai əhəmiyyəti və natiqin öz nitq davranışı üçün məsuliyyəti;
• tələbələrin ictimai çıxışlarda iştirak üçün səmərəli və təsirli
hazırlıq texnologiyası ilə silahlandınlması;
• dinləyicilərin nitq mədəniyyətinin öyrədilənlərin peşə və şəxsi
tələblərinə daha dərindən cavab verən fəal forma və janrları ilə nəzəri
və əməli (həm genetik, həm də sinxron istiqamətlərdə) tanışlığı.
Ali məktəb ritorik təhsil verərkən ünsiyyət baxımından inkişaf
etmiş, şüurlu və çevik şəkildə inandırmaq qabiliyyətinə yiyələnmiş,
cəmiyyət qarşısında m üxtəlif növ və janrlarda maraqlı çıxışlar et
məyi bacaran şəxsiyyət yetişdirmək kimi sosial əhəmiyyətli ən
yüksək vəzifəni yerinə yetirməyi qarşısına məqsəd qoyur.
Tədris fənni kimi ritorikanın ali məktəbdə başlıca vəzifəsi tə
ləbənin cəmiyyətin layiqli üzvü, işinin incəliklərinə yaxşı bələd
olan, şüurlu mövqeyə malik, yüksək mənəvi- ictimai normaları
təbliğ edən və nitq ünsiyyətini təşkil etmək üsullarına yiyələnmiş
şəxsiyyət tək yetişdirilməsi kimi sosial borcu yerinə yetirməsidir.
Ritorika (gözəl danışıq qabiliyyəti, ustalığı nəzəriyyəsi) .ma
hiyyət etibarilə, yuxanda qeyd edildiyi kimi, ritorik pedaqogika
şəklində meydana gəlmişdir. Belə ki, bu sahədə ilk nəzəriyyəçi və
praktik olan sofıstlər ritorik-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olurdular,
yəni gözəl danışıq ustalığı öyrədirdilər.
Deməli, Qədim Roma və Qədim Yunanıstanda tədris fənni ki
mi meydana gəlmiş ritorika bu gün də pedaqoji və praktik yönüm-
lü olmalıdır.
Dünyanın bu sahə üzrə tanınmış bir çox alimlərinin, məsələn,
S.S.Averintsevin, A.F.Losevin, LK.Qraudinamn, A.K.Mixalskaya-
nın və b. fikrincə, müasir ritorika nitq ünsiyyətinin yalnız texnikası
yox, həm də fəlsəfəsi, onun əxlaqi seçim, xeyir və şər, onlann dav
ranış və ünsiyyətdəki problemlərini irəli sürən ümumiləşdirici etika
və estetikasıdır.
Ali məktəb fənni kimi ritorika linqvistika, üslubiyyat, mətn
şünaslıq, semiotika, ədəbiyyat nəzəriyyəsi və tarixi ilə bir sırada
durur və aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
6
• nəzəriyyənin və onun ictimai dil təcrübəsi ilə əlaqəsinin öy
rənilməsi;
• jan r kimi real şəkildə mövcud olan (qarşıya qoyulmuş məq
səddən asılı olaraq), müvafiq kommunikativ mətnin quruluşu haq
qında biliklərə yiyələnmək;
• bu əsasda, klassik kanonun
Dostları ilə paylaş: |