Ritorika
və
natiqlik
Ritorika kursunun öyrədilməsinə başla
yarkən bir suala cavab vermək zəruridir: ritorika nədir? Bu ad
altında vaxt baxımından çox nəhəng bir zaman ərzində mühüm
tarixi əhəmiyyətə malik kəsimin- antik, Orta əsrlər və İntibah döv
rünün xüsusi bilik sahəsi formalaşmışdır. Ən yeni dövrün Avropa
29
ölkələrinin mədəniyyətləri, bir qədər aşkar şəkildə olmasa da, ri
torika ideyalarının, metod və təcrübəsinin təsirini hiss etmişdir və
bu gün də hiss etməkdədir. Qədim əlyazmalarda ritorikanın ilahi
mənşəyindən danışılır: Yupiter Merkurini yanına çağırmış və in
sanlara Ritorikanı bəxş etməyi tapşırmışdı. Bu əfsanəyə görə ri
torika bəşər mədəniyyətinin başlanğıcıdır. Mövcud olduğu 2500
il ərzində ritorikanın mahiyyəti m üxtəlif şəkildə şərh olunmuşdur.
Burada üç əsas şərhi fərqləndirmək olar:
1.
Qədim yunanlar ritorikanı «inandırma məharəti» kimi şərh
edirdilər. Platonun, Sokratın, Aristotelin, həmçinin digər filosof
və ritorlann fikrincə, monoloji nitq dinləyiciləri öz inamına cəlb
etmək məqsədi daşıyır.
2.
Roma mədəniyyəti dövründə ritorika deyərkən «yaxşı danış
maq məharəti» başa düşülürdü və bu anlayış Kvintilian tərəfindən
dəqiq formalaşdırılmışdı. Burada məharət nitqin həm ünsiyyət
vasitəsi baxımından, həm də estetik xüsusiyyətlərinə görə optimal-
laşdınlmasını tələb edirdi.
3 Orta əsrlərdə və İntibah dövrünün başlanğıcında ritorika «nit
qin bəzədilməsi məharəti» kimi təqdim edilir. Beləliklə, dərketmə
(fikir, idrak) bir növ öz ifadəsindən (dildən) ayrılır, halbuki ilkin
olaraq ritorika fikir-nitq birliyini möhkəmləndirmək məqsədi da
şıyırdı. Bundan başqa, həmin dövrdən başlayaraq, ritorika təkcə
şifahi yox, həm də yazılı mətnə əsaslanmağa başlayır.
Əlbəttə, ritorikanın sadalanan üç tarixi tərifindən heç biri
tamamilə onun müəyyən dövrdəki inkişafına aid edilə bilməz, bu
təriflər yalnız obyekti m üxtəlif tərəflərdən əks etdirir.
Ritorika daha ümumi şəkildə
təsiretm ə ustalığıdır.
Onun əsa
sında iki əsas kateqoriya durur: başadüşmə və iradə. Ritor insan
lara təsir edərək, onlara müəyyən fikirləri, hissləri, qərarları təlqin
etməyə, onların şüur, ürək və iradəsinə sahib olmağa səy göstərir.
Hər bir təsir fəaliyyət olduğu üçün, ritorika da fəaliyyətdir. Ri
torikada nitq geniş mənada akt, məqsədyönlü fəaliyyət kimi qəbul
edilir.
Bir fəaliyyət kimi ritorika klassik anlamda aşağıdakıları nə
zərdə tutur:
30
1. müəyyən xassə (təbii, yaxud fitri keyfiyyət);
2. metod, yaxud qayda və tövsiyələrin sistemli şəkildə şərhi;
3. praktika, yaxud modellərin öyrənilməsi və bənzətmə ilə
birlikdə çıxışları yazmaqda çalışmalar;
Nitq əlaqəsinin müasir nəzəriyyəsində ritorika :
1. natiqlik ustalığı haqqında elm kimi;
2. natiqlik sənətinə aid qaydalar toplusu, yaxd tədris fənni kimi;
3. natiqlik sənətindən həddindən artıq istifadə kimi başa düşülür.
Natiqlik sənətinin nəzəriyyəsi kimi ritorikanın
vəzifəsi
in
san nitqinin gözəlliyinin, qüdrətinin və məntiqiliyinin, sözün bu
xüsusiyyətlərinin insanın hiss, iradə və şüuru ilə uyğunlaşdırılınası
və sözdə gözəl və eybəcərin, zəruri və qeyri-zərurinin, şüurlu və
şüursuzun bütün mümkün təzahürlərinin hərtərəfli öyrənilməsidir.
Tədris fənni kimi ritorikanın məqsədi potensial natiqlər və po
tensial dinləyicilərə natiqlik ustalığının öyrədilməsi yolu ilə onları
nitqdən ziyan vurmaq məqsədilə istifadədən çəkindirməkdir. Bu
halda ritorikanın vəzifəsi sözlə bütün gözəl, zəruri və şüurlu olan
ları ifadə etmək, bütün eybəcər, lazımsız və şüurlu olmayanları ta
nımaq bacarığını öyrətməkdir.
Beləliklə, ənənəvi ritorika gözəl danışıq nəzəriyyəsi, usta
lığı və sənəti kimi müəyyən edilir. Bu, əməli bacarıq, ustalıq və
sənətkarlığın antik sinkretizmini bu günə qədər mühafizə etmiş az
saylı humanitar fənlərdən biridir.
Lakin ritorikanın ənənəvi, hamı tərəfindən qəbul edilmiş tərifi
o qədər də qaneedici deyil, belə ki, bu tərifdə əsas anlayış olan
gözəl nitq özü də şərh olunmalıdır. Niyə? Ona görə ki, təklif olu
nan ritorika kursunun (bu konsepsiya müasirdir, ritorik intibah
dövründə, XX əsrin sonlarında meydana gəlmişdir, o zaman artıq
ritorika uzun bir inkişaf yolu keçmişdi) yaradılmasını əsaslandıran
linqvokulturoloji konsepsiya gözəl nitq anlayışının m üxtəlif tarixi
dönəmlərdə, m üxtəlif mədəniyyətlərdə eyni şəkildə anlaşılmadığı
nı nəzərə alır.
Bu, onu göstərir ki, gözəl danışıq və hansı nitqin çox gözəl,
nümunəvi (yəni ritorik ideal, nümunə) hesab edilə bilməsi haq
qında anlayışlar tarixən dəyişkəndir. Bundan başqa, xalqın ümumi
31
mədəniyyətinin mühüm hissəsini təmsil edərək, bu mədəniyyətin
spesifikliyini əks etdirir.
Ritorika - gözəl danışıq haqqında elm antik dünyada ( Qədim
Yunanıstan və Qədim Roma, e.ə. V-IV əsrlər) meydana gəlmişdir.
Ritorikanın bir fənn kimi meydana gəlməsi müvafiq ödəniş əvəzində
istənilən şəxsə cəmiyyət qarşısında nitq söyləməyi öyrətməyə razı
olan sofıstlərin fəlsəfi və natiqlik fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Qeyd edək ki, təşəkkülünün ilk mərhələlərində ritorika
nəzəriyyədən çox, nitq ustalığım öyrətmək təcrübəsi idi. Qədim
Yunanıstanda «sənət» və «ustalıq» anlayışları eyniyyət təşkil edir
və
techne
(“texnika” sözü də buradan yaranmışdır) sözü ilə ifadə
olunurdu.
Müasir dövrdə yaxşı nitq - bir «ədəbi həndəsə», güclü təfəkkür
fəaliyyətinin nəticəsi, dəqiq istifadə edilən sözlərdən məntiqi şəkildə
qurulmuş mütənasib bir binadır. Bu, qadın kimi zərif və bəzəkli ol
maqdan çox, kişi kimi mərd məntiqə malik və ciddi nitqdir.
Düşünmək olar ki, gözəl danışığın müasir idealı onun qədim
dövrlərdən bəri müəyyənləşdirilmiş əlamətlərini mühafizə edir və
elə əvvəlki kimi nitqdə fikrin, gözəllik və xeyirxahlığın birləşmiş
üçlüyü üzərində qurulur.
Dostları ilə paylaş: |