üç səviyyəsi
mövcuddur:
1. praktik səviyyə - dilin daşıyıcısı olan hər kəs üçün dilin ya
zılı və şifahi variantlarının normalarına yiyələnmə;
2. danışanın məqsədlərindən asılı olaraq dilin ifadə vasitə
lərindən istifadə bacarığı, vəziyyətə, nitqin janrına, ünsiyyətin
xarakterinə müvafiq olaraq üslubu seçə bilmək;
Nitq mədəniyyətinin estetik istiqaməti normativ istiqaməti
qədər mühümdür. Lakin normalar pozulduqda normativ istiqamət
ictimai, hətta hüquqi baxımdan mənfi qiymətləndirilirsə də, nitqin
ifadəliliyi ya tərif, hətta heyranlıq, yaxud uğursuz alınırsa, kinayəli
təbəssüm, təəssüfü bildirən «ah», nəticədə mərhəmət doğura bilər.
3. alimlərin bədii mətnlərin öyrənilməsi əsasında bu və ya
digər formanın mümkünlüyü, sözün bu və ya digər mənası və s.
haqqında fərziyyələri.
Bu səviyyə nitqdən istifadənin statistikasının aparılmasına,
onun dilin qanunlarına müvafiqliyinin təkrar yoxlanmasına, müm
kün nəticələrin öncədən müəyyənləşdirilməsinə, bu və ya digər
nitq vahidinin normativlər sırasına daxil edilməsinə imkan yaradır.
Bu, müəyyən dərəcədə dilin müdafiəsidir. Məsələn, Fransa
da qarşılığı dilin özündə mövcud olan sözün əvəzinə xarici söz
işlədən vətəndaş cərimə olunur. Azərbaycanda hələlik belə bir qa
nun yoxdur, lakin hərdən ölkəyə axın etmiş xarici sözlərlə bağlı
narahatlıq ifadə edən fikirlər səsləndirilir.
Dil statistikaya, sabitliyə, daimiliyə, nitq isə dinamikaya, yeni
forma və vasitələrin axtarışına can atır, onun üçün mərkəzdənqaçma
meylləri xarakterikdir. Obrazlı desək, nitq - azadlıqda olan qaça
ğan atdır, dil norması isə nitq mədəniyyətinin ən ciddi hissəsi kimi,
möhkəm yüyən və dəmir qantarğadır.
38
Lakin unutmaq olmaz ki, «dünyanın söz emalatxanası kasıbdır»,
bu səbəbdən, söz çatışmazlığı təkcə şairləri narahat etmir. Bu zid
diyyət dilin inkişafı və zənginləşməsinə xidmət edir. Bir tərəfdən, nitq
mədəniyyəti nitqin dəqiqliyinə, düzgünlüyünə, ifadəliliyinə yönəl
mişdir; digər tərəfdən isə o, həmin məqsədə çatmağa maneədir, çünki
nitq situasiyaları danışanın imkanlarından daha mürəkkəb ola bilər.
Belə şəraitdə, milli ənənələri qorumaq şərtilə, ən böyük dəyər
olan ədəbiyyata əsaslanaraq, nitqin düzgünlüyü və saflığı üzərində
iş getməlidir.
Bütün Avropa və dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda
da tədricən, xüsusən də XX əsr ərzində, elmin bu istiqamətinin
problemləri təmizlənərək saflaşmışdır. Onlar aşağıdakılar olmuşdur:
1. dilin qanunauyğunluqlarının, onun sisteminin, semantikası-
mn və ifadəlilik imkanlarının tədqiqi;
2. ədəbi dilin təşəkkül tarixinin tədqiqi, onun normalarının
müəyyənləşdirilməsi;
3. söz ustalarının - ən dəyərli yazıçıların, alimlərin, natiqlərin
fərdi üslublarının öyrənilməsi;
4. nitq mədəniyyətinin üslubiyyatla əlaqə və qarşılıqlı əla
qəsinin, yaxud onların dildə və nitqdə kodlaşdınlmasının öyrə
nilməsi;
5. ədəbi-normativ dilə dialekt elementlərinin, xarici dillərdən
alınan sözlərin, danışıq-məişət və sadə camaatın danışığının lek-
sikasınm, dəftərxana ifadələrinin və xüsusi peşələrlə bağlı ünsür
lərin daxil olması proseslərinin yolverilən sərhədlərinin müəy
yənləşdirilməsi.
Ədəbi dilin normaları təkcə sabit yox, həm də dəyişkəndir. Tə
ləffüzdə, danışıq tərzində, hərflərin deyilişində, sözlərin seçilmə
sində, uzlaşmada və s. «nitq adəti» (uzus) sənədin, əlyazmanın,
məktubların yaşını 2-3 onillik qədər dəqiqliklə müəyyən etməyə
imkan verir.
Nitq etiketləri: görüşmələr, vidalaşmalar, üzr istəmələr, təşək
kürlər, yazılı və şifahi müraciətlər tarixi dəyişikliklərə qarşı daha
həssasdır. Məsələn, XVIII-XIX əsrlərdə kimə «əlahəzrət», kimə
«xan», kimə «bəy», kimə «zati-aliləri», kimə sadəcə «cənab» deyə
39
müraciət etmək lazım olduğunu dəqiq, «rütbələr cədvəli»nə müv
afiq bilmək lazım idi. Bu məsələ ilə bağlı XX əsrdə bir qədər mü
rəkkəb proseslər getdi. Xatırlamaq olar ki, 20-ci illərdə Rusiyada
baş verən siyasi hadisələr nəticəsində Azərbaycanda da “yoldaş”,
“vətəndaş” kimi müraciət formaları zor hesabına digər müraciətləri
sıxışdırıb çıxardı, 80-ci illərin sonunda “bəy” müraciəti təklif və
tətbiq olunsa da, uğursuzluğa düçar oldu. Həmin vaxtlarda xalq
arasında cürbəcür müraciət formaları (“yoldaş”ın və “vətəndaşın”
əvəzinə)- “cənab”, “bəy”, “rəis”, “ağsaqqal”, “dayı” və s. yaran
sa da, “müəllim” müraciəti digərlərinə qalib gəldi. Bu, hər şeydən
qabaq, milli mentalitatlə bağlı, müəllimə olan xalq məhəbbəti ilə
əlaqədar qələbədir. (Maraqlıdır ki, “bəxti qara” “xan” sözündən
yaranmış olsa da, qadınlara olan “xanım” müraciəti yüz illərin im
tahanlarından çıxa-çıxa bu günə qədər qalmışdır).
Normanın yaranmasında əsl həqiqi rol ümumi rəyə məxsusdur,
hökumət, idarə məmurları, yaxud alimlər tərəfindən təzyiq ikinci
yerdədir, (“bəy” müraciətinin taleyi bunu sübut etdi) Bu barədə mət
buatda və televiziyada keçirilən diskussiyaların da müəyyən təsiri var.
On illər boyu ritorikanın inkişafı (onu, bir qayda olaraq, fəl
səfə, məntiq, psixologiya, estetika, pedaqogika, dilçilik və digər
elmlərin biliklərindən istifadə edən kompleks fənn kimi nəzərdən
keçirirlər) aşağıdakı istiqamətlərdə davam etmişdir:
1. nitq mədəniyyəti - düzgün, ədəbi tələffüz normalarına uy
ğun danışmaq;
2. nitq məntiqi - natiqlik sənətində formal məntiqin qanunla
rından istifadə edilməsi;
3. nitq texnikası - natiqin auditoriya qarşısında təmkinli dav
ranışı və danışanın şəxsi «inamlılığı».
Təcrübə sübut edir ki, kütlə qarşısında çıxış ustalığına yiyə
lənməkdə həm məzmun, həm də formanın əhəmiyyəti vardır. M üs
bət nəticəyə zərər vurmadan onları bir-birindən ayırmaq mümkün
deyil.
Çıxışın müvəffəqiyyətinin birbaşa asılı olduğu şifahi nitq
fəaliyyəti mədəniyyətinin ünsürləri arasında aşağıdakıları göstər
mək olar:
40
• dəlil və sübutların köməyi ilə nitqin məntiqi qurulması;
• inandırma vasitələri ehtiyatından istifadə;
• təqdim edilən həqiqətlərin məzmunu və dərinliyi, idraki
mahiyyəti, məlumatın ətraflılığı, inandıncılığı;
• dil formalarının, üslubun mükəmməlliyi, nitqin obrazlı və
emosional ifadəliliyi;
• auditoriya ilə mümkün olan ən böyük qarşılıqlı əlaqəyə nail
olmaq bacanğı (çıxış prosesində natiq və dinləyicilər arasındakı
birgə yaradıcılıq aktı xüsusilə qabanqdır); natiqin şəxsiyyətinin
auditoriyaya göstərdiyi təsir.
Dinləyicinin haqqında danışılan məsələni dərk etməsi,
məzmunun mühüm cəhətlərini ayırd edə bilməsi, natiqin çıxışının
səbəbini düzgün qiymətləndirməsi üçün natiqin ciddi
Dostları ilə paylaş: |