Investitsiya loyihalari tahlili

3.3. In vestitsiya im k on iy atla rin i q id irish n i tash k il qilish
O ’zbekiston R es-p u b lik asid a innovatsi-on, investitsion, ijti-m oiy 
va bo sh q a turdagi lo y ih alarg a in v estitsiy a m an b a’larini aniqlash-dan 
k o ’ra eng avvalo pishiq - p u x ta ishlan-gan loyihalarni ishlab chiqarish 
d olzarb m a-sala b o ’lib hisoblanadi.
In v estitsiy a loyi-halari uchun g ’oyalarni qidirish va ular ichida 
m aqbulini tanlab olish ju d a m urakkab ham da m a s’u liyatli vazifadir. 
B irinchidan, bu m uam m oni echish uchun loyihani vujudga keltirishdan 
kim m afaatd o r ekanligini bilish zarur. A gar bu loyiha ishlab turgan 
k o rx o n a uchun b o ’lsa, unda inv estitsiy a kontseptsiyasi shu tarm oqda 
y ig ’ilgan tajriba, undagi xodim larn in g m alakasi, bozor m uam m olari 
m a ’lum m a ’noda b elgilangan b o ’ladi. B u k o rxonalam i boshqaruvchi 
ido ralar 
ham
investitsiya 
kontseptsiyasini 
vujudga 
keltirishda 
qiynalm aydilar. U lar uchun bunday loyihani am alga o shirish zarurati, 
k o rx o n a m ahsulotlari h o zirch a m avjud talabni etarlich a qondira 
olm asligi, yoki shu tarm oq shu d av rd a ustuvor tarm oq ekanligi ham 
belgilab beriladi.
X alqaro tajrib ad a turli sohadagi korxonalar uchun investitsiya 
k ontseptsiyalarini izlab to p ish uchun asos b o ’lib xizm at qiladigan 
dastlabki shart-sharoitlarning quyidagi tasnifi (k lassifikatsiyasi)qabul 
qilingan:
- ishlab chiqarish yoki qayta ishlash uchun zarur b o ’lgan foydali 
qazilm alar resurslarining m avjudligi;
- qishloq x o ’ja lig in in g ag ro san o at kom pleksi d o irasid a am alga 
o sh irilish i m um kin b o ’lgan lo y ih alar doirasi ham da qishloq x o ’jaligini 
riv o jlan tirish
potentsialini 
belgilab 
beruvchi 
im koniyatlari 
va 
a n ’analari;
- ijtim oiy-iqtisodiy va d em ografik o m illar t a ’sirida yoki bozorda 
yangi to v ar vujudga kelishi n atijasid a talab hajm i va tarkibida 
k elajak d a b o ’lishi m um kin b o ’lgan o ’zgarishlarni b aholash (M asalan, 
radiotex n ik an in g rivojlanishi 
gram plastin k alar ishlab 
chiqaruvchi 
k orxona uchun investitsiya kontsepiyalarini yaratish d a turtki b o ’lib
49

---

xizm at qiladi);
- im port tuzilm asi va hajm i. Bu k o ’rsatkichlar im port o ’rnini 
bosuvchi ishlab chiqarishlarni yaratishga y o ’naltirilgan loyihalarni 
vujudga keltirishga turtki b o ’lishi mumkin;
- o ’xshash resurslar va ijtim oiy-iqtisodiy darajaga ega b o ’lgan 
davlatlarning ishlab chiqarish tuzilm asini rivojlantirish b o ’yicha 
tajribalari va an ’analari;
- m illiy yoki jah o n iqtisodiyoti doirasida iste ’m olchi tarm oqlarda 
yuzaga kelgan yoki kelishi m um kin b o ’lgan ehtiyojlar;
- iste’m olchi tarm oqlarda ishlab chiqarish hajm ini oshirish rejalari 
t o ’g ’risidagi yoki ishlab chiqarilgan m ahsulotga jah o n bozorida 
talab n in g o ’zgarishini xarakterlovchi axborotlar;
- yagona xom ashyo bazasida turli xil m ahsulotlam i ishlab 
chiqarishning m a’lum va yangidan topilgan im koniyatlari;
- om m aviy ishlab chiqarishdan iqtisodiy tejam korlikka erishish 
m aqsadida ishlab chiqarish k o ’lam larini kengaytirish;
- um um iqtisodiy shart-sharoitlar (m asalan, hukum at tom onidan 
qulay investitsiya m uhitining yaratilishi, m illiy valyuta alm ashinuv 
ku rsining 
o ’zgartirilishi 
n atijasida 
eksport 
im koniyatlarining 
yaxshilanishi va h.k.).
Y U qorida 
keltirilganlar 
loyihalarni 
investitsiyalash 
uchun 
um um iy 
shart-sharoitlar 
hisoblanadi. 
Bu 
shart-sharoitlar 
hali 
loyihalarni tashkil etish uchun to ’liq asos b o ’la olm aydi. U yoki bu 
loyiha kontseptsiyasining keyingi bosqichlarini davom ettirish yoki 
ettirm aslik uchun m utaxassislarning chuqur tahlili natijalari zarur 
b o ’ladi. M oliyaviy m anbalardagi axborotlar etarli b o ’lishiga qaram ay, 
investor o ’zicha biror-bir qarorga kelishdan xavfsiraydi. Bundan 
tashqari turli tahlillarga sa rf etish uchun uning vaqti ham y o ’q. 
SH uning uchun investor har xil k o n su l’tantlarga m urojaat etishni Iozim 
k o ’radi. Investitsiya b o ’yicha k o n su l’tantlar - bular shunday shaxs yoki 
firm alarki, ularning asosiy vazifasi o ’z m ijozlariga m ablag’larni qaysi 
loyihaga s a rf etishni tavsiya etishdan iborat.
50

---

3.4. L oyihalarni birlam chi tayyorlash va 
biznes re ja la rn i o ’rni
Loyihalarni birlam chi tayyorlash y o ’nalishsining asosini biznes - 
reja tashkil etadi. K ichik loyihalar uchun biznes-reja birinchi darajali 
asoslovchi hujjat hisoblansada, katta loyihalarni tayyorlashda oraliq 
hujjat vazifasini o ’taydi, xolos. Bunday biznes-rejasining vazifasi 
quyidagi savollarga jav o b topishdan iborat:
Investitsiya loyihasining kontseptsiyasi loyiha ustida ishni davom 
ettirib, texnik-iqtisodiy va m oliyaviy jih atd an foydali ekanligini 
baholash uchun hujjatlar tayyorlashga arziydigan darajada qiziqarli va 
foydalim i?
Bu kontseptsiyada kelajakdagi m uvaffaqiyat uchun hal qiluvchi 
roP o ’ynaydigan, shu sababli alohida e ’tibor bilan tadqiq qilinishi shart 
b o ’lgan jih a tla r borm i?
B iznes-reja investitsiya loyihalarini asoslaydigan, loyihalarning 
im koniyatlarini belgilaydigan, darom ad va xarajatlarni hisoblaydigan, 
m ablag’ oqim ini k o ’rsatadigan m uhim hujjatdir. Bu hujjat orqali 
loyihalar boshqariladi. Biznes - rejaning asosiy vazifasi loyihalarga 
tizim li baho berishdan iboratdir.
B iznes-reja iqtisodchi va ishbilarm onlarga quyidagi to ’rtta asosiy 
masalani echishda yordam berishi kerak:
- bozor sig ’imi va uni rivojlanish istiqbollarini o ’rganishda;
- bu bozorga zarur b o ’lgan m ahsulotlarni tayyorlash uchun 
ketadigan xarajatlarni baholash va bu xarajatlarni tovarlarni sotish 
baholari bilan solishtirib, m o ’ljallangan ishning foydaliligi darajasini 
aniqlashda;
- yangi biznesning birinchi yillarida bozorda kutilishi mumkin 
b o ’lgan to ’siqlarni aniqlashda;
- ish rivojlanayotganligi, yoki orqaga ketayotganligini doimiy 
baholab borish imkonini beruvchi signal-ko’rsatkichlarni aniqlash.
B iznes-reja istiqbol xarakterga ega b o ’lib, uni kam ida 3 yil yoki 5 
yil oldinga tuzish tavsiya etiladi. B iznes-rejada birinchi yil muhim
51

---

aham iy atg a eg a b o ’lganligi uchun reja k o ’rsatkichlari oylar b o ’yicha, 
ikkinchi yili ch o rak (k v artal)lar b o ’yicha, keyingi y illard a esa yild a bir 
m arta ifoda etiladi. B izn es-reja m a ’lum b ir tuzilm ag a ega b o ’lishi 
kerak. M asalan, Y U N ID O m a ’lu m o tn o m asid a bu tuzilm ada, qabul 
q ilinishi m u m k in b o ’lgan qarorlarni tah lil qilishga b a g ’ishlangan 
quyidagi b o ’lim larni ajratib k o ’rsatish tav siy a etilgan:
1. to v ar ishlab chiqarish hajm i va tu zilm asi. B ozor sig ’im ini va 
k o rx o n a n in g ishlab chiq arish quv v atlarin i baholash bu uchun asos 
b o ’lib h isoblanadi;
2. m ah su lo t 
ishlab 
chiq arish
uchun 
foydalaniladigan 
re su rslar 
asso rtim en ti va hajm i;
3. yangi ishlab chiqarish o b ’ektlarini jo y lash tirish ;
4. ishlab ch iq arish n i tashkil q ilish n in g tex n ik asoslari: k elgusidagi 
tex n o lo g iy alar va ularni re alizatsiy a q ilishni ta ’m inlovchi u sk u n alar 
parki tav sifi;
5. ishlab chiq arish , b o shqaruv va savdo xodim lari ishini t a ’m inlash 
uchun sarflan ad ig an x arajatlar hajm i va tuzilm asi;
6. ishlab ch iq arish va b o shqaruv xodim lari ish faoliyatini tashkil 
qilish, shu ju m la d an , m ehnat haqi m asalalari;
7. loyihani am alga oshirishni tash k iliy -h u q u q iy jih a td a n t a ’m inlash, 
shu ju m la d an , yangi tashkil qilin g an o b ’ektlarn in g huquqiy 
m aqom i;
8. loyihani m oliyaviy t a ’m inlash, y a ’ni zaru r investitsiya sum m alari, 
tax m in iy ishlab chiqarish x arajatlari, shuningdek, inv estitsiy a 
re su rslarin i olish im koniyatlarni ham da ulardan fo y d alan ish n in g
sam arad o rlig in i baholash.
M ah su lo tlar re alizatsiy a q ilin a d ig a n bozor va raqobatni b aholash 
b izn es-rejad a k atta o ’rin tutadi. Ishlab ch iqarayotgan m ahsu lo tin g iz 
n ih o y atd a sifatli, oxirgi tex n ik a va tex n o lo g iy a 
talab larig a ja v o b
b eradigan b o ’lish in in g o ’zi hali ijtim oiy n atija em as. E ng m uhim i, 
m ah su lo tin g iz iste ’m olchiga kerakli b o ’lishi va u re alizatsiy a q ilinishi 
kerak. S H uning uchun bu b o ’lim n in g asosiy vazifasi sizn in g ishlab 
ch iq arad ig an m ah su lo tin g iz o ’z is te ’m o lchisini topa olishi va ra q o b atg a
52

---

ch id am lilig ig a investorni isho n tira olishdan iboratdir.
M ahsulot realizatsiya q ilin ad ig an bozorlarni o ’rganish davrida, 
ularni t o ’rt guruhga b o ’ladilar:
- siz ishlab chiqaradigan m ah sulotingizni iste ’m olchilar bilm aydigan 
bozorlar;
- 
ishlab chiqarm oqchi b o ’lgan m ahsulotingizni 
iste ’m olchilar 
biladigan, lekin sotib olm aydigan bozorlar;
- sizning raqob atch in g iz m ahsulotini sotib oladigan bozorlar;
- iste ’m olch ilar sizning m ahsulotingizni sotib oladigan bozorlar.
A na shu bozor turlari chuqur tahlil qilingandan keyin loyiha 
m ahsulotini qaerda va necha s o ’m dan sotish kerakligi aniqlanadi.
B iznes - rejadan tashqari, agar investitsiya asosiy fondlarni 
k engaytirish yoki rekonstru k tsiy a qilishga s a rf etilsa, unga sm eta ham 
tuziladi.