Investitsiya loyihalari tahlili
L oyihalarni ishlab chiqishning texnik muam m olari
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.2. L oyihalarni ishlab chiqishning texnik muam m olari.
M ulk shakli. L oyiha ko’lami Turli loyihalarda uchraydigan texnik m uam m olar o ’ziga xos b o ’ladi. Am mo ayrim m uam m olar (barcha loyihalarga b o ’lm asada) k o ’pchilik loyihalarga xos b o ’ladi va ularni identifikatsiya qilish mumkin. Bu m uam m olar quyidagi kategoriyalarga b o ’linadilar: mulk shakli; loyiha k o ’lami; am alga oshirish m uddatlari ham da texnlogiyalam i tanlash va to ’plash. L oyihaning texnik rejasi, ekspluatatsiyasi va m enejm enti loyihani kim am alga oshirishiga bog’liq. Qaysi loyihalarni davlat sektori, qaysisini esa xususiy sektor am alga oshirishi kerakliligini aniqlash hozirda ancha muamm o. CHunki xususiy investorlar infratuzilm alar va kom munal xizm at singari a n ’anaviy davlat sektorlariga ham kirib borishayapti. Loyiha qaysi sohaga (tarm oqqa) tegishli ekanligi ham m ulk shaklini tanlashda m uhim rol o ’ynaydi. M ulk shakli masalasi shu bilan birga loyihaning qanday texnik rejasi tanlanishini belgilab beradi. M asalan, bir hududni elektr energiyasi bilan ta ’minlash loyihasi davlat sektorida bajarilishi tanlansa, u holda yirikroq elektrostantsiya qurilishi tanlanadi. Xususiy sektorda esa bir necha kichik, o ’zaro raqobat qiluvchi elektrostantsiyalar qurilishi tanlanishi mumkin. Yirik elektrostantsiya qurish qarori bunday investitsiyalarda tavakkalchilik darajasi yuqori b o ’lgani uchun xususiy investorlar ishtirokini inkor etadi. SHu sababli xususiy investorlam i loyiha ustida ishlashga jalb qilish qarori qanday texnologiyalar tanlanishini belgilab beradi ham da texnologiyalarni oldindan tanlash loyiha davlat sektoridagina bajarilishi m umkin, degan xulosaga olib kelishi mumkin. 101 Loyiha k o ’lami va m asshtabi deyarli har doim loyihani ishlab chiqish jarayonida aniqlanadigan o ’zgaruvchan m iqdorlar b o ’lib kelgan. Qishloq x o ’jaligi yoki sanoat ishlab chiqarish Ioyihalari k o ’lami loyiha m ahsulotiga b o ’lgan talabga k o ’ra belgilanadi. B oshqa hollarda loyiha k o ’lami avvalo uni am alga oshiruvchi m uassasalarning yoki ishlab chiqaruvchilam ing im koniyatlariga b o g ’liq b o ’ladi. A yrim loyihalar k o ’lami foydalanish m o ’ljallanayotgan hududiy va tabiiy resurslam ing cheklanganligi bilan belgilanadi. Lekin har qanday sharoitda ham rejalashtiruvchi idoralam ing m avjud sharoitni hisobga olm asdan katta k o ’lamlami afzal k o ’rishlarini cheklash kerak. Tajribadan o ’tgan texnologik echim lar y o ’q b o ’lsa, bosqichm a-bosqich yondashuvni tanlashga m ajbur b o ’linadi. Bunday yondashuv tadqiqotlar va adaptatsiya ishlaridan boshlanadi. SHundan s o ’ng loyihaning tajriba varianti yaratiladi va u to ’plangan tajriba bilan to ’ldira borilib, to ’liq loyihaga keltiriladi. M oliyaviy jihatlar, masalan, loyiha am alga oshirilgandan s o ’ng uni ekspluatatsiya qilishga xarajatlar qilish zarurati ham loyiha k o ’lamini belgilashi mumkin. Loyiha k o ’lami m asalasiga tahliliy yondashish ham mum kin. Oddiy qilib aytganda loyiha uchun so f keltirilgan qiym at (SKQ =N PV ) m aksim al b o ’lishini ta ’m inlaydigan k o ’lam optimal b o ’ladi. Bunday tahlil o ’tkazilishi uchun loyiha bir nechta alohida kom ponentlarga b o ’lib tashlanadi, so ’ngra bu kom ponentlar (o ’z xarajatlari va darom adlari bilan birga) texnologik jihatdan eng kichik b o ’lgan «bazis» loyihaga birlashtiriladi. Bundan keyin bazis loyiha ham da kom ponentlarning har bir kom binatsiyasi uchun N PV (SKQ ) hisoblanadi. Oxirgi q o ’shilgan kom ponent uchun darom adning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasiga teng b o ’lm agunga qadar loyihaning izlanayotgan k o ’lami kattalashtirib borilaveradi. Ayni shu lahzada N PV butun loyiha uchun m usbat b o ’ladi va m aksim al darajaga etadi. Loyiha bundan keyin ham kengaytirilganda q o ’shilgan kom ponentlar uchun darom adning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasidan past, N PV esa m anfiy b o ’ladi. Iqtisodiyotni qayta qurish sharoitida k o ’lam ga nisbatan bunday yondashuv yirik korxona tarkibida alohida b o ’linm alam i ajratish qanchalik m aqsadga m uvofiqligini aniqlash uchun q o ’llanilishi mum kin. K o ’pgina rivojlantirish Ioyihalari turli sektorlarga yoki faoliyat turlariga tegishli 102 kom ponentlardan tashkil topadi. M asalan, qishloq x o ’jaligini rivojlantirish loyihasi su g ’orish tizim i va drenajlar, qishloq x o ’jaligida q o ’llaniladigan turli ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish, qishloq y o ’llari va ijtim oiy infratuzilm aning klublar, suv ta ’minoti tizimi, maktab va tibbiyot m uassasalari kabi elem entlarini o ’z ichiga olishi mumkin. Shu tufayli loyihaning turli elementlari o ’rtasidagi o ’zaro m unosabatlam i aniqlash birinchi navbatdagi vazifa hisoblanadi. M aktablar, klublar va tibbiyot m uassasalari bir vaziyatda qishloq x o ’jaligi ishlab chiqarishi bilan cham barchas b og’langan b o ’lsa, boshqa vaziyatda hech qanday aloqaga ega b o ’lmasligi mumkin. Agar loyiha kom ponentlari o ’zaro cham barchas b og’langan b o ’lsa, u holda iqtisodiy tahlilda darom adlar va xarajatlam i kom ponentlar b o ’yicha taqsim lash hech qanday m azm unga ega b o ’lmaydi. SHu tufayli turli kom ponentlar b o ’yicha darom ad stavkasini aniqlash kerak emas. Bunday holda dastlab butun loyiha uchun N PV va darom adning ichki stavkasini aniqlash, so ’ngra loyihaning bir yoki bir necha kom ponentini o ’zgartirib, aytilgan ko ’rsatkichlarni oshirish m umkin yoki m um kin emasligini aniqlash kerak. Agar loyihaning alohida kom ponentlari bir-biri bilan deyarli b og’lanm agan b o ’lsa, ular alohida-alohida tahlil qilinishi kerak. L oyihaning turli kom ponentlari o ’zaro bir-birining o ’m ini bosadigan, bir-birini to ’ldiradigan yoki mustaqil kom ponentlar b o ’lishi mumkin. A gar loyiha kom ponentlarini birgalikda am alga oshirishdan olinadigan m anfaat ularning har biri alohida am alga oshirilganda olinadigan m anfaatlar yig’indisidan kam b o ’lsa, bunday kom ponentlar o ’zaro bir-birining o ’rnini bosadigan kom ponentlar hisoblanadi. A gar loyihaning alohida kom ponentlaridan m anfaat k o ’rilsa, ular o ’zaro bir-birini to ’ldiruvchi kom ponentlar deyiladi. Agar butun loyihadan ko ’rilgan m anfaat alohida kom ponentlardan k o ’rilgan m anfaatlar y ig ’indisiga teng b o ’lsa, bu kom ponentlar mustaqil kom ponentlar deyiladi. Loyiha kom ponentlari, shuningdek, xarajatlarga k o ’ra ham o ’zaro bir-birining o ’rnini bosadigan, o ’m ini to ’ldiradigan va mustaqil kom ponentlar b o ’lishi mumkin. B ir-birining o ’rnini bosuvchi kom ponentlar uchun umumiy xarajatlar ularni alohida-alohida am alga oshirish xarajatlari y ig ’indisidan katta b o ’ladi. Bir-birini to ’ldiruvchi 103 kom ponentlar uchun esa um um iy xarajatlar ulam i alohida-alohida am alga oshirish xarajatlari yig ’indisidan kichik b o ’ladi. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|