Investitsiya loyihalari tahlili

7.2. L oyihalarni ishlab chiqishning texnik muam m olari.
M ulk shakli. L oyiha ko’lami
Turli loyihalarda uchraydigan texnik m uam m olar o ’ziga xos b o ’ladi. 
Am mo ayrim m uam m olar (barcha loyihalarga b o ’lm asada) k o ’pchilik 
loyihalarga xos b o ’ladi va ularni identifikatsiya qilish mumkin. Bu 
m uam m olar quyidagi kategoriyalarga b o ’linadilar: mulk shakli; loyiha 
k o ’lami; am alga oshirish m uddatlari ham da texnlogiyalam i tanlash va 
to ’plash.
L oyihaning texnik rejasi, ekspluatatsiyasi va m enejm enti loyihani 
kim am alga oshirishiga bog’liq. Qaysi loyihalarni davlat sektori, qaysisini 
esa xususiy sektor am alga oshirishi kerakliligini aniqlash hozirda ancha 
muamm o. CHunki xususiy investorlar infratuzilm alar va kom munal 
xizm at singari a n ’anaviy davlat sektorlariga ham kirib borishayapti. 
Loyiha qaysi sohaga (tarm oqqa) tegishli ekanligi ham m ulk shaklini 
tanlashda m uhim rol o ’ynaydi. M ulk shakli masalasi shu bilan birga 
loyihaning qanday texnik rejasi tanlanishini belgilab beradi.
M asalan, bir hududni elektr energiyasi bilan ta ’minlash loyihasi 
davlat sektorida bajarilishi tanlansa, u holda yirikroq elektrostantsiya 
qurilishi tanlanadi. Xususiy sektorda esa bir necha kichik, o ’zaro raqobat 
qiluvchi 
elektrostantsiyalar 
qurilishi 
tanlanishi 
mumkin. 
Yirik 
elektrostantsiya qurish qarori bunday investitsiyalarda tavakkalchilik 
darajasi yuqori b o ’lgani uchun xususiy investorlar ishtirokini inkor etadi. 
SHu sababli xususiy investorlam i loyiha ustida ishlashga jalb qilish qarori 
qanday texnologiyalar tanlanishini belgilab beradi ham da texnologiyalarni 
oldindan tanlash loyiha davlat sektoridagina bajarilishi m umkin, degan 
xulosaga olib kelishi mumkin.
101

---

Loyiha k o ’lami va m asshtabi deyarli har doim loyihani ishlab chiqish 
jarayonida aniqlanadigan o ’zgaruvchan m iqdorlar b o ’lib kelgan. Qishloq 
x o ’jaligi yoki sanoat ishlab chiqarish Ioyihalari k o ’lami loyiha m ahsulotiga 
b o ’lgan talabga k o ’ra belgilanadi. B oshqa hollarda loyiha k o ’lami avvalo 
uni am alga oshiruvchi m uassasalarning yoki ishlab chiqaruvchilam ing 
im koniyatlariga b o g ’liq b o ’ladi. A yrim loyihalar k o ’lami foydalanish 
m o ’ljallanayotgan hududiy va tabiiy resurslam ing cheklanganligi bilan 
belgilanadi. Lekin har qanday sharoitda ham rejalashtiruvchi idoralam ing 
m avjud sharoitni hisobga olm asdan katta k o ’lamlami afzal k o ’rishlarini 
cheklash kerak. Tajribadan o ’tgan texnologik echim lar y o ’q b o ’lsa, 
bosqichm a-bosqich yondashuvni tanlashga m ajbur b o ’linadi. Bunday 
yondashuv tadqiqotlar va adaptatsiya ishlaridan boshlanadi. SHundan 
s o ’ng loyihaning tajriba varianti yaratiladi va u to ’plangan tajriba bilan 
to ’ldira borilib, to ’liq loyihaga keltiriladi. M oliyaviy jihatlar, masalan, 
loyiha am alga oshirilgandan s o ’ng uni ekspluatatsiya qilishga xarajatlar 
qilish zarurati ham loyiha k o ’lamini belgilashi mumkin.
Loyiha k o ’lami m asalasiga tahliliy yondashish ham mum kin. Oddiy 
qilib aytganda loyiha uchun so f keltirilgan qiym at (SKQ =N PV ) m aksim al 
b o ’lishini 
ta ’m inlaydigan 
k o ’lam 
optimal 
b o ’ladi. 
Bunday tahlil 
o ’tkazilishi uchun loyiha bir nechta alohida kom ponentlarga b o ’lib 
tashlanadi, so ’ngra bu kom ponentlar (o ’z xarajatlari va darom adlari bilan 
birga) texnologik jihatdan eng kichik b o ’lgan «bazis» 
loyihaga 
birlashtiriladi. Bundan keyin bazis loyiha ham da kom ponentlarning har bir 
kom binatsiyasi uchun N PV (SKQ ) hisoblanadi. Oxirgi q o ’shilgan 
kom ponent uchun darom adning cheklangan ichki stavkasi diskont 
stavkasiga teng b o ’lm agunga qadar loyihaning izlanayotgan k o ’lami 
kattalashtirib borilaveradi. Ayni shu lahzada N PV butun loyiha uchun 
m usbat b o ’ladi va m aksim al darajaga etadi. Loyiha bundan keyin ham 
kengaytirilganda q o ’shilgan kom ponentlar uchun darom adning cheklangan 
ichki stavkasi diskont stavkasidan past, N PV esa m anfiy b o ’ladi.
Iqtisodiyotni qayta qurish sharoitida k o ’lam ga nisbatan bunday 
yondashuv yirik korxona tarkibida alohida b o ’linm alam i ajratish qanchalik 
m aqsadga m uvofiqligini aniqlash uchun q o ’llanilishi mum kin. K o ’pgina 
rivojlantirish Ioyihalari turli sektorlarga yoki faoliyat turlariga tegishli
102

---

kom ponentlardan tashkil topadi. M asalan, qishloq x o ’jaligini rivojlantirish 
loyihasi su g ’orish tizim i va drenajlar, qishloq x o ’jaligida q o ’llaniladigan 
turli ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish, qishloq y o ’llari va ijtim oiy 
infratuzilm aning klublar, suv ta ’minoti tizimi, maktab va tibbiyot 
m uassasalari kabi elem entlarini o ’z ichiga olishi mumkin.
Shu 
tufayli 
loyihaning 
turli 
elementlari 
o ’rtasidagi 
o ’zaro 
m unosabatlam i 
aniqlash 
birinchi 
navbatdagi 
vazifa 
hisoblanadi. 
M aktablar, klublar va tibbiyot m uassasalari bir vaziyatda qishloq x o ’jaligi 
ishlab chiqarishi bilan cham barchas b og’langan b o ’lsa, boshqa vaziyatda 
hech qanday aloqaga ega b o ’lmasligi mumkin. Agar loyiha kom ponentlari 
o ’zaro cham barchas b og’langan b o ’lsa, u holda iqtisodiy tahlilda 
darom adlar va xarajatlam i kom ponentlar b o ’yicha taqsim lash hech qanday 
m azm unga ega b o ’lmaydi. SHu tufayli turli kom ponentlar b o ’yicha 
darom ad stavkasini aniqlash kerak emas. Bunday holda dastlab butun 
loyiha uchun N PV va darom adning ichki stavkasini aniqlash, so ’ngra 
loyihaning bir yoki bir necha kom ponentini o ’zgartirib, aytilgan 
ko ’rsatkichlarni oshirish m umkin yoki m um kin emasligini aniqlash kerak.
Agar loyihaning alohida kom ponentlari bir-biri bilan deyarli 
b og’lanm agan b o ’lsa, ular alohida-alohida tahlil qilinishi kerak.
L oyihaning turli kom ponentlari o ’zaro bir-birining o ’m ini bosadigan, 
bir-birini to ’ldiradigan yoki mustaqil kom ponentlar b o ’lishi mumkin.
A gar 
loyiha 
kom ponentlarini 
birgalikda 
am alga 
oshirishdan 
olinadigan m anfaat ularning har biri alohida am alga oshirilganda 
olinadigan m anfaatlar yig’indisidan kam b o ’lsa, bunday kom ponentlar 
o ’zaro bir-birining o ’rnini bosadigan kom ponentlar hisoblanadi.
A gar loyihaning alohida kom ponentlaridan m anfaat k o ’rilsa, ular 
o ’zaro bir-birini to ’ldiruvchi kom ponentlar deyiladi. Agar butun loyihadan 
ko ’rilgan 
m anfaat 
alohida 
kom ponentlardan 
k o ’rilgan 
m anfaatlar 
y ig ’indisiga teng b o ’lsa, bu kom ponentlar mustaqil kom ponentlar deyiladi.
Loyiha kom ponentlari, shuningdek, xarajatlarga k o ’ra ham o ’zaro 
bir-birining 
o ’rnini 
bosadigan, 
o ’m ini 
to ’ldiradigan 
va 
mustaqil 
kom ponentlar 
b o ’lishi 
mumkin. 
B ir-birining 
o ’rnini 
bosuvchi 
kom ponentlar uchun umumiy xarajatlar ularni alohida-alohida am alga 
oshirish xarajatlari y ig ’indisidan katta b o ’ladi. Bir-birini to ’ldiruvchi
103

---

kom ponentlar uchun esa um um iy xarajatlar ulam i alohida-alohida am alga 
oshirish xarajatlari yig ’indisidan kichik b o ’ladi.