Investitsiya loyihalari tahlili

M oliyaviy holatni baholash uchun q o ’llaniladigan koefitsientlar:
Joriy lik v id lik k o efitsieti = JA /JP
S H u m uddatdagi lik v id lik ko efitseti = L A /JP
K ritik b a h o lash ko efitsien ti = (N P + D Q )/Q M M
U m um iy t o ’lov qobiliyati 
ko efitsien ti = Q M /U A
In v estitsiy ad an fo y d alan ish n i b a h o lash koefitsien tlar:
A k tiv la m in g ay lan u v ch an lig i 
K oefitsieti = S o tuvdan tu sh im /U A
D oim iy k a p ita ln in g a y lan u v ch an lik k o efitsien ti = S otuvdan tu sh u m /D K
A k tsiy a d o rlik kapitali ay lan u v ch an lig i 
K o efitsien ti = S o tuvdan tu sh u m / A K
A y lan m a 
k ap id aln in g
a y lan u v ch an lik
k oefitsienti 
= 
S otuvdan 
tu sh u m /A y la n m a kapital 
R en tab ellik k o ’rsatkichlari:
U m um iy ak tiv lar rentabelligi = (S F + F )/U A
D oim iy k ap italn in g
ren tab ellig i = (S F + F )/D K
A k tsiad o rlik kap italin in g
rentabelligi = S F /A K
S otish ren tab ellig i= S F /S otishdan tushum
O ’z kapitali ren tab ellig i = S F /(A K + T F )
K ap italn in g d aro m ad lig i = ( S F + F ) /0 ’z k a p italin in g uzoq m uddatli qarzlari 
B u erda: A -yuqori likvidli aktivlar;
147

---

JP-joriy passivlar;
JA -joriy aktivlar;
T F-taqsim lanm agan foyda;
LA -likvidli aktivlar;
F- kredit(qarz) uchun foiz;
UA -um um iy aktivlar;
N P-naqd pullar;
D Q -debitorlik qarzlari;
Q M M -qisqa m uddatli majburiyatlar;
DK -doim iy kapital;
A K -aktsiyadorlik kapitali;
SF- s o f foyda;
M -qarz m ajburiyatlar.
11.5. L oyihaning m oliyaviy sam aradorligini foyda balansi
yordam ida aniqlashning oddiy usuli
Loyihani birinchi hisobda hisob-kitoblar bilan sam aradorligini 
hisoblashda soddalashgan usulda foyda hisoboti m odelidan foydalanib 
aniqlashim iz m um kin.
Bu jadvaldan k o ’rinib turibdiki loyihaning foydalilik darajasi soliq va 
kredit foizini to ’lashdan oldingi foyda ko ’rsatkichida k o ’rinadi. K o ’p 
hollarda tijorat banklari loyihani sam aradorlik darajasini ham da kreditni 
qaytarib berish quvvatini aniqlashda bu k o ’rsatkich 30% dan yuqori 
b o ’lishini xohlaydi. Bu ko ’rsatkich qancha yuqori b o ’lsa kreditni qaytarish 
koeffitsienti yuqori deb tushuniladi.
Foyda 
hisoboti 
m odelidan 
foydalanib, 
loyihaning 
oddiy 
usulda 
sam aradorligini aniqlash
K o ’r s a tk ic h la r
X a lq a ro
M a h a lliy
s ta n d a rt
s ta n d a rt
b o ’y ic h a
b o ’y ic h a
,
1.T o v a r 
so tilis h id a n
tu sh im
100$
6 0 $
148

---

2 .S o tilg a n
to v a r la m in g
ta n n a rx i
4 0 $
4 0 $
3 .U m u m iy fo y d a (3 = 1 -2 )
6 0 $
2 0 $
4 .B o s h q a ru v x a ra ja tla ri
5 .M a rk e tin g x a ra ja tla ri
6 .B o s h q a x a ra ja tla r
15$
15$
7 .S o liq v a k re d it fo izin i 
t o ’la s h d a n o ld in g i fo y d a
(7 = 3 -4 -5 -6 )
4 5 $
5$
SHu bilan birgalikda um um iy foyda k o ’rsatkichining koeffitsienti 
ham 50% dan yuqori b o ’lsa, m aqsadga m uvofiq deb tushiniladi. 
O ’zbekistondagi tijorat banklari loyiha xarajatlarining kam ida 25%i 
m ijozlar tam onidan qoplanishini talab etadi. A gar m ijozlar 30-35 va undan 
ko ’p foizda loyihani m oliyalashtirsa, unda loyihalar tijorat banklari 
tam onidan yanada engilroq m oliyalashtirilishi mumkin. YUqoridagi 
jadvaldan k o ’rinib turibdiki, ushbu loyihada xalqaro standart b o ’yicha 
kutilayotgan s o f foyda 60%ni, soliq va kredit to ’lashdan oldingi foyda 
45% ni tashkil etadi. Demak, bu loyihani birinchi sodda usul bilan tahlil 
qilganim izda unga ijobiy baho berishim iz m umkin. Jadvaldan yana 
q o ’yidagi xulosaga kelish mumkin: loyihadagi soliq va kredit foizini 
to ’lashdan oldingi foyda 45% ni tashkil etgani uchun korxona um um iy 
tushum ning 45% gacha m iqdorida investitsiya olish mumkin. B oshqacha 
so ’z bilan aytganda, agar korxonaning um um iy tushum lari bir m ln.dollar 
m iqdorda kutilayotgan b o ’lsa korxonaga m aksim um 450 m ing dollar 
m iqdorda kredit berishi mumkin. B unda tijorat bankining kreditlash 
koeffitsienti um um iy foydaga nisbatan 1:0,5 qilib belgilangan. SHuni 
aytish kerakki, rivojlangan m am lakatlarda bu koeffitsient 1:1, 1:3,1:4, va 
hokazo qilib belgilangan. A m aliyotda kredit olish hatto rivojlangan 
m am lakatlarda ham oson emas. 
SHuning uchun g ’arb m am lakatlarida 
shunday m uhit mavjud: investitsiyani olish investitsiya kerak b o ’lmagan 
kom paniyalar uchun oson, chunki ularning aktivlari va so f foydasi yuqori, 
banklar uchun esa ularning kafolati etarli, amm o ularning kreditga zarurati 
y o ’q. Urta va kichik biznes korxonalari uchun tuzilgan loyihalar yuqori 
m iqdorda q o ’shilgan qiymat yaratsa, ularning investitsiya olish ikoniyatlari
149

---

k o ’payadi.
M oliyaviy 
tahlil 
tahlilning 
m oliyaviy 
rentabellilik 
tahlili, 
m oliyalashtirishga 
ehtiyoj 
tahlili, 
loyihani 
ekspluatatsiya 
qiluvchi 
tashkilotning m oliyaviy tahlil, xarajatlarning qoplanishi tahlili kabi 
turlarini o ’z ichiga oladi.
M oliyaviy rentabellik tahlili loyiha pozitsiyasidan am alga oshiriladi 
va loyihaning hayot davri davom ida investitsiyadan keladigan samarani 
baholashdan iborat. Bu tahlil pul tushum lari va chiqim lari hisobotiga 
tayanib, diskontlangan tushum (darom ad)lar va chiqim (xarajat)lar 
yordam ida turli rentabellik k o ’rsatkichlarini, shuningdek, ichki foyda 
m e ’yori, s o f keltirilgan qiym at, investitsiyalar rentabelligi kabi m ezonlar 
b o ’lib hisoblangan k o ’rsatkichlam i hisoblashga asoslangan.
M oliyalashtirishga 
ehtiyoj 
tahlili 
hukum at, 
loyihadan 
foydalanuvchilar va undan m anfaat k o ’ruvchilar pozitsiyasidan turib 
am alga oshiriladi va uning maqsadi loyihani investitsiyalash va uni 
ekspluatatsiya qilish uchun kerak b o ’lgan barcha m oliyaviy ehtiyojlam i 
prognoz qilishdan iborat. Zarur hisob-kitoblar jo riy baholarda tuzilgan 
m oliyaviy rejada aks ettiriladi.
Loyihani ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotni m oliyaviy tahlidan 
m aqsadi tashkilotning m oliyaviy ahvoli va boshqaruv sifatini aniqlashdan 
iborat. Bu tahlil o ’z ichiga uchta m oliyaviy hisobotni tayyorlash, tahlil 
etish va prognoz qilishni oladi. B ular foyda va zararlar hisoboti, pul 
m ablag’lari tushum lari va chiqim lari hisoboti va balans hisobotidir. Bu 
hisobot shakllari prognoz qilinib, intervallar b o ’yicha ko ’rsatkichlar 
hisoblanadi. O ’z navbatida ular bir qancha m oliyaviy k o ’rsatkichlam i 
hisoblash uchun baza hisoblanadi. Bu k o ’rsatkichlarda um um iy likvidlik, 
shu m uddatdagi likvidlik, umumiy to ’lov qiym ati koeffitsienti va 
boshqalar o ’z ifodasini topadi.