Investitsiya loyihalari tahlili

11.2. M oliyaviy rentabellilik tahlili
M oliyaviy rentabellilik tahlilining m aqsadi loyihaning hayot davri 
davom ida investitsiyalardan keladigan sam arani baholashdan iborat. Bu 
tahlilni b a ’zida loyihaning m oliyaviy m aqsadga muvofiqligi tahlili deb 
ham yuritiladi. B u tahlilni o ’tkazishning uslubiy asoslari IV-V boblarda 
ko’rib chiqilgan. SHu asosga tayanilgan holda rentabellilik k o ’rsatkichlari 
hisoblab chiqiladi.
Bu tahlil avvalo loyihadagi pul tushum lari va chiqim lari oqim iga 
asoslangan holda o ’tkaziladi va ana shu oqim lar tahlil qilinadi. B unda 
e ’tibor loyihani am alga oshiruvchi tashkilotlarga(ulam ing m oliyaviy 
holatiga) emas, balki loyihaning o ’ziga qaratiladi. M oliyaviy rentabellilik 
tahlili tovarlar va xizm atlar savdosini am alga oshiruvchi loyihalar uchun 
o ’ta muhim, lekin kom m unal xizm at ko ’rsatuvchi va davlatdan qism an 
dotatsiya olib ishlovchi tashkilotlar uchun uncha ham muhim emas.
X arajatlarni qoplash tahlili rentabellilik tahlilining deyarli xuddi o ’zi 
b o ’lib, davlat xarajatlari foydalanuvchilar to ’lovlari va soliqlar hisobiga 
qoplanadigan loyihalar uchun q o ’llaniladi.
M oliyaviy rentabellilik tahlilida xarajatlar va darom adlar 
qo ’yilgan m aqsaddan kelib chiqib aniqlanadi. X arajatlarni firm a yoki 
ijrochi tashkilotning foydasini kam aytiruvchi m oliyaviy oqim lar tashkil 
etsa, darom adlam i foyda yoki darom adni k o ’paytiruvchi m oliyaviy 
oqim lar tashkil etadi.
X arajatlar va darom adlar oqimlarini loyihalashtirish uchun ishlab 
chiqarish faoliyatining texnik darajasini belgilab olish, investitsiyalardan 
k o ’zda tutilgan texnik resurslam ing loyihaga kirish va chiqishdagi 
oqimini, loyihalarning bozor va m a ’m uriy o ’m atiladigan baholarda 
hisoblangan natijalarini aniqlab olish talab etiladi.
Tushum lar oqimi m ahsulot sotish (xizm at k o ’rsatish) hajmini 
ularning harid baholariga ko ’paytirib topiladi. X arajatlar oqimi esa ishlab 
chiqarishda foydalanilgan moddiy resurslar va xizm atlar miqdorini ulami 
sotib olish bahosiga k o ’paytirib topiladi. B unday baholash loyihaning
142

---

butun yashash davriga, har bir yil uchun o ’tkaziladi.
L oyiha uchun zarur resurslar va undan kutilayotgan natijalam i 
baholashda: birinchidan, ichki va tashqi bozorda yaqinda b o ’lib o ’tgan 
bitim larda q o ’llanilgan am aldagi baholar asosida real bozor baholarini; 
ikkinchidan, kelgusidagi baholam i prognoz qilish lozim .(5-ilova qarang)
O datda, iqtisodiy va m oliyaviy tahlilni o ’tkazishda inflyatsiya 
ta ’siridan tozalangan doim iy baholar, shuningdek, inflyatsiya ta ’siridan 
tozalangan diskont koeffitsienti q o ’llaniladi.
L oyiha b o ’yicha ishlab chiqarilgan tovar (k o ’rsatilgan xizm at)lar 
uchun tushgan barcha to ’lovlar, debitorlik qarzlari, subsidiyalar va boshqa 
darom adlar (ijara haqi va boshqalar) loyiha b o ’yicha tushum larga kiritiladi 
va uning um um iy samarasini ko ’rsatadi.
X arajatlar o ’z ichiga ekspluatatsiya va kapital xarajatlarini oladi. 
Ekspluatatsiya xarajatlariga ish haqi, m aterial, yoqilg’i xarajatlari, ijara 
haqi to ’lovlari, kom m unal to ’lovlar, um um iy va m a’muriy xarajatlar, 
soliqlar, jo riy ta ’m irlash xarajatlari, hali to ’lanmagan, am m o hisobga 
olingan kreditorlik qarzlari va boshqalar kiradi. Kapital xarajatlarga esa 
investitsiyalar, loyiha fondlarini alishtirish, m odem izatsiya qilish va 
kapital ta ’m irlash xarajatlari kiradi.
Pul oqim lari baholab b o ’lingandan s o ’ng rentabellilik k o ’rsatkichlari 
k al’kulyatsiya qilinadi, loyihalashtirilayotgan tushum lar va xarajatlar 
diskontlanadi va ilovada keltirilgan k o ’rsatkichlar hisoblanadi. M oliyaviy 
ehtiyojni tahlil qilishda loyihani am alga oshirishga ketadigan aylanm a 
m ablag’lar alohida valyutada ham da so ’m da hisoblanadi. O ’zbekiston 
sharoitida aylanm a m ablag’lami valyutada shakllantirish ayniqsa katta 
am aliy aham iyatga ega. Agar loyihada aylanm a m ablag’lar valyutada 
to ’g ’ri rejalashtirilm asa, loyiha m uam m oga duch keladi. M isol uchun, 
loyiha m ahsulotining ingredientlari im port qilinsa, uni sotib olish uchun 
valyuta k o ’rinishidagi aylanm a m ablag’lar etarli b o ’lishi kerak. SH unda 
m ahsulot ingredientlarni sotib olishda m uam m oga duch kelinmaydi. B a ’zi 
loyihalarda aylanm a m ablag’lar so ’mda etarli b o ’lsa-da valyutada etarli 
b o ’lmagani uchun korxonalar ingredientlarni import qila olmaydi. N atijada 
ishlab chiqarish to ’xtab qoladi.
143

---