Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

Ekssudasiya
Ekssudasiya ətraf birləşdirici toxumanın əsas maddəsinə qandan plazmanın maye 
hissəsinin çıxmasını, həmçinin iltihabda iştirak edən qan hüceyrələrinin damar diva-
rından toxumalara miqrasiyasını özündə birləşdirir. Damarların paretik genişlənməsi və 
qan plazmasının sızması nəticəsində toxumaların ödemi baş verir. Ödem orqanizmin 
müdafiə qüvvələri sistemində 2 səbəbdən mühüm rol oynayır. Birincisi – ödem mayesi 
qan və limfa damarlarını sıxır və floqogen amili lokallaşdırır, orqanizmdə onun geniş 
yayılmasına mane olur. İkincisi – ödem mayesi floqogen amilin miqdarını və onun pa-
togen təsirini azaldır. Bundan başqa, hüceyrəarası maddənin sıxlığını azaldaraq, o, hü-
ceyrələrin iltihab ocağına doğru miqrasiyasına imkan verir.
Xemotoksik maddələrin (iltihab mediatorları) təsiri nəticəsində qanın leykosit-
ləri, ilk növbədə neytrofil leykositlər damar divarından diapedez etməyə başlayırlar. 
Diapedezdən əvvəl leykositlərin kənar vəziyətdə yerləşməsi nəzərə çarpır, bu zaman 
onlar damarda hüceyrələrin ümumi axınından ayrılır və endoteliositlərə doğru hərəkət 
edirlər, sonra isə onlara yapışırlar. Neytrofil leykositlərin diapedezi interendoteliositar, 
yəni iki endoteliositlərin qovuşduğu yerdə baş verir. Buna «histamin lyukların», yəni 
endoteliositlərin arasındakı genişlənmiş sahələrin yaranması və histaminin təsiri altın-
da daralması, həmçinin hialuronidazanın və digər maddələrin təsiri nəticəsində bazal 
membranın depolyarizasiyası kömək edir. 
Neytrofil leykositlərin iltihabda rolu yüksəkdir. Floqogen amillərin və mediatorların 
təsiri altında onlarda respirator partlayış baş verir: hüceyrələrdə böyük miqdarda oksi-
genin aktiv formaları (sinqlet oksigen, superoksid anion, hidrogen peroksidi, həmçinin 
digər metabolitlər) hasil olur ki, onlar da kəskin nəzərə çarpan bakterisid təsir göstərirlər.
Digər tərəfdən bu maddələr sağlam toxumalar və neytrofillərin özləri üçün öldürücüdür-
lər, kəskin nəzərə çarpan iltihab prosesləri zamanı irinli iltihab inkişaf etməklə onların 
zədələnməsi baş verir. Beləliklə, neytrofillərin müsbət təsiri asanlıqla mənfi təsirə keçə 
bilər. Oksigenin fəal formalarından başqa, neytrofillər bakterisid təsirə malik olan bir 
sıra digər maddələr də hasil edirlər. Onlara spesifik və azurofil qranulalarda olan kation 
zülalları, qələvi fosfataza, laktoferrin, neytral proteazalar, mieloperoksidaza aiddir. 
Lizosim (muramidaza) bakterial divarı dağıdır ki, bu da bakteriyaların osmotik 
ölümünə səbəb olur. Laktoferrin bakteriyalarla dəmir ionları uğrunda rəqabət aparır, on-
ları birləşdirir və bununla da bakteriyaları bu mühüm mineraldan məhrum edərək bakte-
riostatik təsir göstərir.
Kation zülalları və neytral proteazalar hüceyrələrin membranının zədələnməsinə 
və səthi züdlalların dağılmasına gətirib çıxarır. Süd turşusu faqosomlarda pH-ın azal-
masına səbəb olur, bundan başqa birbaşa bakterisid təsir göstərir. «Mieloperoksidaza 
– hidrogen peroksid - halogenlər» kompleksi struktur və funksional zülalların halogen-

---

45
ləşməsini (oksidləşməsini) törədir.
Qələvi fosfataza bakteriostatik təsirə malik olmaqla bakteriyaların DNT-nin struktu-
runu dağıdır. Beləliklə, neytrofillər hələ faqositoza qədər bakteriyaların ölümünü törə-
dir ki, bu da onların litik təsirinin ikinci mərhələsi sayılır. Bakteriyalar və digər mik-
roorqanizmləri, toxumaların nekrozu məhsullarını faqositoza uğradaraq, leykositlər 
lizosomların vasitəsilə onları kiçikmolekullu maddələrə qədər hüceyrədaxili parçalayır 
və beləliklə iltihab sahəsini təmizləyirlər. Bu başa çatmış faqositoz adlanır. Əgər neyt-
rofil leykositlərin funksional çatmamazlığı varsa, mikroorqanizm leykositin daxilində 
qala və hətta çoxala bilər (başa çatmamış faqositoz). Bu, məsələn, uşaqların xronik qra-
nulematoz xəstəliyində –irsi pozğunluqlar zamanı müşahidə edilir, bu zaman neytrofil 
leykositlər və monositlər mikroorqanizmləri udurlar, lakin katalaza fermenti olan mik-
roorqanizmləri öldürə bilmirlər, belə ki, həmin mikroblar üçün öldürücü olan oksigenin 
aktiv metabolitlərini hasil etmək qabiliyyətini itirirlər. Beləliklə, bu misaldan göründüyü 
kimi, neytrofillərin faqositar bakterioloji və bakterisid funksiyası bir-birilə sıx bağlıdır.
Leykositlərin iltihab prosesində rolu o qədər yüksəkdir ki, bir çox müəlliflər müstəqil 
leykositar mərhələni ayırd edirlər (Mayanskiy A.D., 1991). 
Bakterisid maddələrlə yanaşı, neytrofil leykositlər immun reaksiyaların bir sıra 
mediatorlarını hasil edərək iltihab prosesinə get-gedə yeni hüceyrələr cəlb edirlər. N.M.
Berejnoyun məlumatlarına əsasən (1989) neytrofillər aşağıdakı amilləri hasil edirlər: 
B-limfositlərin diferensiasiyasını ingibisiya edən, timositlərin proliferasiyasını güclən-
dirən, T-helperlərin, T-supressorların funksiyasını, eozinofillərin xemotaksis amilini in-
gibisiya edən və s.
Anafiaktik reaksiyalar zamanı, allergiyaların digər növlərində dəriyə eozinofil ley-
kositlər miqrasiya edə bilər. Bu hüceyrələr antigen-əkscisim kompleksinin eliminasiya-
sında iştirak edirlər. Onların sayı dərinin parazitar xəstəliklərində də həmçinin artır. Bu 
zaman onların rolu parazitlərin hüceyrələrinin membranına düzülən spesifik zülalların 
xaric edilməsindən ibarətdir. Bu, transmembran məsamələrin yaranmasına və parazitin 
hüceyrələrinin osmotik zədələnməsinə gətirib çıxarır. Eyni vaxtda eozinofil leykositlərin 
sekresiyası məhsulları hüceyrələrin DNT-ni zədələyir.
Neytrofil leykositlərin aktiv təsiri altında qanın monositləri damar divarından dia-
pedezə uğrayır və makrofaqlara transformasiya edirlər. Bu transformasiya hüceyrələ-
rin ölçülərinin böyüməsi, psevdopodiyaların əmələ gəlməsi, sitoplazmada lizosomların 
toplanması ilə təzahür edir. Bunlar hematogen makrofaqlar adlanırlar. Lakin floqogen 
madələrin və neytrofillərin mediatorlarının təsiri altında birləşdirici toxumada olan 
makrofaqlar (histiogen makrofaqlar) da iltihab ocağına doğru hərəkət edirlər. İltihab re-
aksiyasının leykositar mərhələsi makrofaq mərhələsi ilə əvəz olunur. O, zaman etibarilə 
leykositar mərəhələdən bir qədər gec baş verir və bir neçə gündən sonra maksimuma 
çatır. Fəallaşmış makrofaqlarda da həmçinin respirator partlayış nəzərə çarpır. Bütün 
faqositlərdə respirator partlayışın mexanizmi oxşardır: oksigenin mobilizasiyası hücey-
rələrin membranlarında NADFN-oksidaza ferment kompleksinin fəallaşmasından sonra 
başlayır (O-2 superoksidanionun əmələ gəlməsi ilə) ki, o da sinqlet oksigenə, hidrooksil 
radikal ON- transformasiya edir.
Monokinlər adlanan makrofqların mediatorları iltihab reaksiyasında çox mü-
hüm rol oynayır. Onlar iltihab ocağında (lazım gəldikdə) qanın özək hüceyrələrindən 

---

46
diferensiasiyasının güclənməsi yolu ilə neytrofil leykositlərin miqdarının saxlanmasını 
təmin edirlər, T- və B-limfositləri fəallaşdırır və onların qarşılıqlı əlaqəsində iştirak edir-
lər. Makrofaqların mediatorları fibroblastların çoxalmasını stimulyasiya edir, onların hü-
ceyrəarası maddəni sintez etməsiini tənzimləyir, yəni iltihab ocağında bərpa proseslərini 
gücləndirirlər. Makrofaqların ən mühüm funksiyalarından biri nekrozlaşmış kütlələri 
udması və gələcək reparasiya zonasının (o cümlədən ölmüş leykositlərdən) təmizlənmə-
sidir. 
Neytrofil leykositlər və makrofaqlar xüsusilə iltihabın erkən mərhələlərində ilti-
hab infiltratlarının əsas hüceyrələri sayılırlar. Onlardan başqa, infiltratın tərkibinə T və 
B-limfositlər, plazmositlər, toxuma bazofilləri daxildir, qranulematoz iltihab zamanı isə 
yad cisimlərin nəhəng hüceyrələri və ya Lanqxans-Piroqov tipli hüceyrələr aşkar edilə 
bilər.
T və B-limfositlər infiltratda makrofaqlarla təqribən eyni vaxtda meydana çıxırlar. 
Onların rolu iltihab prosesinin tənzimlənməsindən və regenerasiyadan ibarətdir. Bun-
dan başqa, immun iltihab zamanı bu hüceyrələr infiltratın əsas hüceyrələri ola bilərlər.
Bu zaman B-limfositlər plazmositlərə çevrilərək, spesifik əkscisimlər, T-limfositlər isə
böyük miqdarda mediatorlar – lmfokinlər sekresiya edirlər ki, onlar dərinin öz hücey-
rələrinin dağılmasında iştirak edirlər. Xüsusən sifilis, qasıq qranuleması, rinoskleroma, 
dərin mikozlar, xronik follikulitlər zamanı zədələnmiş dəridə plazmositlər çoxlu sayda 
toplanırlar. 
Bərpa prosesində toxuma bazofillərinin (tosqun hücerələrin) rolu böyükdür, onlar 
iltihab proseinin müxtəlif mərhələlərində iltihab reaksiyasının iştirakçıları kimi çıxış 
edirlər. Alterasiya mərhələsində bu hüceyrələr sürətlə deqranulyasiya edərək vazoaktiv 
maddələr olan histamin, serotonin, heparin hasil edirlər ki, bununla damar divarını hü-
ceyrələrin miqrasiya proseslərinə və mikrodamarlardan qanın maye hissəsinin çıxması-
na hazırlayırlar (ödem). Ekssudasiya mərhələsində göstərilən mediatorların təsiri davam 
edir və bununla damar divarının keçiriciliyinin artması təmin olunur. Toxuma bazofilləri 
makrofaqlar və digər immunsəllahiyyətli hüceyrələrlə qarşılıqlı əlaqədə olurlar (onların 
aktivliyini tənzimləyərək). Makrofaqlar öz növbəsində toxuma bazofillərinin qranulala-
rını faqositoza uğradırlar. Tosqun hüceyrələr proliferasiya proseslərinin stimulyasiya-
sında da böyük rol oynayırlar. Belə ki, onlar epitelinin, fibroblastların, epidermisin və 
onun törəmələrinin hüceyrələrinin artıb-çoxalmasını stimulyasiya edir.