Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

lison
deb atash 
mumkin. 
Lison 
– kishining miyasida, miyaning til xotirasi qismida mavjud hodisalar 
va ularni ishlatish qoidalari. 
Nutq – 
miyada, til xotirasida mavjud hodisalardan va ularni ishlatish 
qoidalaridan foydalanish jarayoni va shu jarayonning hosilasi (Nutq jarayonining 
hosilasi tekst – matn deb yuritiladi).
Demak, til hodisalariga ikki nuqtayi 
nazardan – lison nuqtayi nazaridan va nutq nuqtayi nazaridan baho beriladi, shu 
asosda til birliklari lisoniy birliklar va nutqiy birliklar deb farqlanadi.
Lison 
– tilning kishi miyasidagi til xotirasi markazida mavjud birliklardan va 
ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik.
Nutq 
esa ana shu boylikdan 
foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi. Lison kishi miyasida mavjud 
mavhum hodisa bo‘lib, uni aql bilan idrok qilamiz; nutq esa ana shu mavhum 
hodisadan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni 
talaffuz birliklari sifatida eshitamiz. Lisonga mansub, ya`ni til xotirasida mavjud 
hodisalarga
 lisoniy birliklar 
deyiladi; lisoniy birlikning nutqda moddiy shakl olgan 
holatiga nutqiy birlik deyiladi. Demak, har bir kishining miyasida lisoniy 
birliklarning ramzlaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik bor, har 
bir kishi ehtiyojiga qarab bu boylikdan foydalanib nutq hosil qiladi. Inson tili 
asosini tovush tashkil qiladi: tilda bor hodisalar tovushlarda reallashadi. Tovush til 
birligi sifatida boshqa til birliklari uchun qurilish birligi bo‘lib xizmat qiladi. 
26
Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.-B.41 

---

95 
Shunga ko‘ra til tovushi til birliklarining birlamchi ifoda jihati deyiladi.
Til 
tovushi lisoniy birlik sifatida miyadagi til xotirasi markazida ma`lum bir ramz 
sifatida aks etadi. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi-xususiyatlar haqida 
axborot bo‘ladi. Masalan, 
u 
tovushi haqida ”ovozdan iborat ” , ”og‘iz bo‘shlig‘i tor 
holatda”, ”tovush hosil bo‘lish oralig‘i til sathining orqa qismida ”, ”lablar aktiv 
qatnashadi degan axborot bor. Inson faoliyatini, shu jumladan til faoliyatini ham 
boshqaruvchi miya markazidan 
u 
tovushini aytish haqida ”ko‘rsatma”(impuls) 
berilsa, shu tovushning ramzida mujassamlashgan axborotga binoan tovush hosil 
qilish a`zolari harakatga kelib, ko‘rsatmaga binoan ma`lum holat egallaydi va 
o‘pkadan chiqayotgan havo ma`lum nutq tovushi sifatida, nutqiy birlik sifatida 
namoyon bo‘ladi”.