QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

I.  Fəal sürüşmə rayonları: 1) cənubi-şərqi Qafqazın orta dağlıq zonası, orta təbaşir və yura dövrünün 

karbonatlı süxurları, seysmiklik – 8-9 bal, ortaillik atmosfer yağıntıları 600-900 mm; 2 – Böyük Qafqazın cənub 

 

382

yamacı, Yura süxurları  və Alt Təbaşir dövrünün şistlri, qumdaşı  və  əhəngdaşları üzərində aktiv sürüşmə, 

seysmiklik – 8 bala qədər, ortaillik atmsofer yağıntıları– 1200-1400 mm.  

II. 3 – Orta dərəcədə  fəaliyyətdə olan sürüşmə rayonları; 3 – Qusar maili düzənliyi və ona bitişik alçaq 

dağlıq ərazilər, dördüncü dövrün dəniz, kontinental allüvial çöküntüləri, ortaillik atmosfer yağıntıları 400-600 

mm;   4 – Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının orta, qismən yüksək dağlığı, terrigen, vulkanik və piroklastik 

çöküntülər, seysmiklik – 7-8 bal, ortaillik atmosfer yağıntıları – 600-900 mm; 5 – Həkərə  və  Tərtər çayları 

hövzəsinin orta, qismən yüksək dağlıq hissəsi, təbaşir, terrigen – vulkanik çöküntülər, seysmiklik 7-8 bal, 

ortaillik yağıntılar 600-900 mm; 6 – Naxçıvan və  Lənkəran rayonlarının orta, qismən yüksək dağlıq hissəsi, 

vulkanik çöküntülər, Naxçıvanda seysmiklik 9 bala qədər, ortaillik yağıntılar 600-900 mm; Lənkəranda 7 bal və 

200-600 mm.  

III. Zəif fəaliyyətdə olan sürüşmə rayonları: 7 – Qobustan alçaq dağlıq, üçüncü dövrün karbonatlı-terrigen 

çöküntüləri, seysmiklik – 7 bala qədər, ortaillik yağıntılar – 400-500 mm; 8 – Qarabağın orta, qismən yüksək 

dağlıq hissəsi, vulkanik mənşəli terrigen – piroklastik çöküntüləri, seysmiklik 6-7 bala kimi, yağıntılar – 600-

900 mm; 9 – sürüşməyə qismən məruz qalmış ərazilər.  

Azərbaycanda sel hadisələri A.A.Əlizadə, M.A.Qaşqay, M.D.Zairi (1943), N.K.Kərimov (1959), 

B.Ə.Budaqov (1982, 1983), D.M.Süleymanov (1968), İ.D.Mərdanov (1978), A.Ş.Həbibov, F.S.Seyidəliyev, 

A.M.Məmmədov (1976), B.Ə.Budaqov, N.A.Babaxanov (2002), N.A.Babaxanov, N.Ə.Paşayev (2004) və b. 

əsərlərində ətraflı məlumat verilir.  

Sürüşmələr  əsasən Böyük Qafqazın cənub yamacında Mazımçay, Balakənçay, Talaçay, Muxaxçay, 

Kürmükçay, Şinçay, Kişçay, Girdimançay, Göyçay, Ağsuçay, Pirsaatçay, Çikilçay, Böyük Qafqazın şimali-şərq 

yamacında – Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Ataçay, Kiçik Qafqazda – Gəncəçay, Kürəkçay, 

Şəmkirçay, Talış dağlarında – Lənkərançay, Viləşçay hövzələrinin dağlıq və dağətəyi ərazilərində baş verir.  

Azərbaycan  ərazisi üçün sürüşmələrin genetik tipinə  və onların intensivliyinə görə rayonlaşması 

B.Ə.Budaqov (1982) tərəfindən verilmişdir (şəkil 23.5). Rayonlaşma xəritə-sxemindən göründüyü kimi, 

respublikamızın  ərazisində sürüşmə prosesləri qeyri bərabər yayılmışdır.  Ən fəal sürüşmə hadisələri Böyük 

Qafqaz dağlarının bütün yüksəklik qurşaqlarında müşahidə olunur.  

Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında dağ yamaclarının dikliyi, gil və gil çöküntülərinin geniş yayılması, 

layların nisbətən dik yatması, dərinə eroziyanın intensiv inkişafı, zəlzələlərin baş verməsi və insanın intensiv 

təsərrüfat fəaliyyəti sürüşmələrin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.  

Bununla yanaşı, sürüşmələrin intensivliyi həmçinin buradakı Malkamud, Qaynar, Gəmirvan, Qazmaqırız. 

Siyəzən və digər tektonik pozulma və üstəgəlmələrin fəallığı ilə də əlaqədardır (Budaqov, Quluzadə, 2000).  

23.5 xəritə-sxemindən göründüyü kimi, Kiçik Qafqazda orta dərəcədə  fəaliyyətli sürüşmələr inkişaf 

etmişdir. Xəritənin müəllifinin (Budaqov) tədqiqatlarına görə Kiçik Qafqazda sürüşmələr orta-dağlıq qurşaqda, 

əsasən dağarası çökəkliklərə (Başkənd-Dəstəfur, Xoşbulaq və b.) toplanmış gilli örtük çöküntülərində və onları 

parçalayan çay dərələrinin yamaclarında inkişaf etmişdir, köklü ana süxurlarda sürüşmələr Gəncəçay, Kürəkçay, 

Tərtərçay,  Əkərəçay, Paraçay, Naxçıvançay və başqa çay hövzələrində müşahidə edilir. Talış zonasında isə 

sürüşmələr  ən çox Yardımlı çökəkliyində baş verir. Bu ərazilərdə sürüşmələrin inkişafında fikrimizcə, güclü 

antropogen təsirlərin (ərazinin meşəsizləşdirilməsi) də rolu az deyildir.  

M.A.Müseyibovun (1975) tədqiqatlarına  əsasən orta Kür çökəkliyində sürüşmə prosesləri nisbətən az 

inkişaf tapmışdır, burada sürüşmələr  əsasən Çobandağ silsiləsinin  şimal yamacında, Elləroyuğu və Tülkütəpə 

yüksəkliklərində müşahidə olunur.  

N.A.Babaxanov, N.Ə.Paşayev (2004) Azərbaycan ərazisində baş verən dağıdıcı sürüşmələr haqqında tarixi 

coğrafi mənbələrdə olan məlumatları araşdırmışlar. Onları  aşağıda  şərh edirik: 1920-21-ci illərdə baş vermiş 

sürüşmələr nəticəsində Dəvəçi rayonunun Bəy-Əhmədyurd kəndi dağılmış və başqa yerə köçürülmüşdür. 1943-

cü ilin aprelində Yuxarı  Fındığan kəndində sürüşmə  nəticəsində 50 ev dağılmış, 40 ha-dan artıq  əkin sahəsi 

yararsız hala düşmüşdür, sürüşmə  nəticəsində Tumarxanlı  kəndi də dağılmışdır. Uzunluğu 5 km, eni 2,5 km 

olan sürüşmə 3 gün ərzində Böyük Qafqazın cənub yamacında yerləşən Tircan kəndini dağıtmışdır, 1963-cü il 

mayın 12-də sürüşmə  nəticəsində yenidən bərpa edilmiş Tircan kəndində 15 ev, Murdu kəndində isə 47 ev 

dağılmışdır (Mustafayev, 1975). 1973-cü ildə Girdimançayın sol sahilində Nohurlar kəndi yaxınlığında «Aqşin» 

adlı sürüşmə  hərəkətə  gəlmiş, 70-90 yaşlı  ağacları  yıxmış, çay yatağını külli miqdarda asılı materiallar 

doldurmuşdu. 1980-ci ildə  Ağsu aşırımından  İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz,  Şəki rayonlarına çəkilən Muğanlı-

İsmayıllı yolunun 10 km-lik məsafəsi qədim, passiv sürüşmə  ərazisindən keçdiyindən demək olar ki, hər il 

sürüşmələrə məruz qalır, yoldan uzun müddət istifadə olunmur. 2002-ci il mayın 9-da yolun 2 km-lik məsafəsi 

sürüşmə nəticəsində yararsız hala düşmüşdür (Babaxanov, Paşayev, 2004).  

 

383

Son 10-15 il ərzində Bakı şəhəri ərazisində, xüsusən Bakı amfiteatrının Xəzərə bitişik yerlərində (Bayıl və 

Zığ sahələri) mövcud qədim sürüşmə sahələri daha geniş vüsət almış və Əhmədli, Yeni Günəşli qəsəbələrində, 

Bayıl yamaclarında fəallaşaraq tikintilərin dağılmasına, yolların, su, kanalizasiya, telefon, elektrik xətlərinin 

sıradan çıxmasına, hətta insan tələfatına (1990-cı il yanvarın 15-də Bayıl çıxıntısında 23 dənizçinin sürüşən 

torpaq altında qalması) səbəb olmuşdur (F.Ş.Əliyev, 2002).  

F.Ş.Əliyev (2002) Bayıl yamaclarında sürüşmələrin yaranmasının səbəbini geoloji və iqlim şəraiti ilə 

yanaşı, əsasən aşağıdakılarla izah edir: 

1.  Ərazinin meyillik dərəcəsi, üst təbəqədə  əlaqələri tez pozulan və növbələşən gilli-qumlu süxurların 

mövcudluğu; 

2. Tikinti işləri aparılarkən süxurların quru vəziyyətdə yükgötürmə qabiliyyətinin nisbətən yüksək olması, 

sonradan kommunikasiya sistemlərindən olan itkinin, suvarmanın, atmosfer yağıntılarının və s. hesabına öz fiziki-

mexaniki və hidrokimyəvi xassələrini dəyişərək, dəyanətliyini itirməsi;  

3. Yamacların ümumi yük götürmə qabiliyyətini modelləşdirmədən, müvafiq tədqiqatlar aparmadan, 

sahənin yüksək mərtəbəli binalarla yüklənməsi və ətraflarında hər hansı bir drenaj şəbəkəsi və hidroizolyasiya 

sistemlərinin yaradılmaması.  

Bakı  şəhəri  ərazisində son illər yüksək mərtəbəli binaların (göydələnlərin) tikilməsi, çox hallarda bu 

ərazilərin geoloji mühəndis – geoloji və hidrogeoloji şəraiti nəzərə alınmadan həyata keçirilir. Təbiidir ki, az 

müddət keçdikdən sonra binalarda çatlar, oturmalar və s. nəzərə çarpacaqdır. Buna görə, böyük şəhər və 

qəsəbələr salınarkən, burada yüksək mərtəbəli və  ağır yüklü binalar inşa olunduqda ilk növbədə xüsusi 

mühəndis – geoloji tədqiqatlar aparılmalı (1:200, 1:500, ən azı 1:1000 miqyasında), sonra tikintinin yük 

götürmə qabiliyyəti nəzərə alınaraq bu və ya digər konstruksiyalı  və  mərtəbəli binaların inşası 

layihələşdirilməlidir (F.Ş.Əliyev. 2002).  

Bayıl yamacında və dərəsində sürüşmə prosesləri 1847, 1877, 1929, 1932, 1938, 1950, 1952, 1953, 1973-

1974, 1996-cı illərdə və sonuncu 2000-ci il martın 7-də qeydə alınmışdır.  

2000-ci il martın 7-də Bayıl yamacında baş vermiş sürüşmə nəticəsində gəmi təmiri zavodunun yardımçı 

binaları, Lukoyl yanacaq doldurma məntəqəsi, 27 fərdi ev və başqa tikililər, əsas magistral yol, kommunikasiya 

sistemləri dağılmış  və bunun nəticəsində dövlətə 50 mln. dollar məbləğində ziyan dəymişdir (Babaxanov, 

Paşayev, 2004).  

F.Ş.Əliyev (2002) qeyd edir ki, Şəhidlər xiyabanından başlayaraq N.Nərimanov prospekti ilə İsmayılbəy-

Qutqaşınlı (keçmiş 2-ci Dağlıq küçəsi) küçəsi arasındakı yamacda yükgötürmə qabiliyyəti nəzərə alınmadan 

tikilmiş 17-19 mərtəbəli binaların yerləşdiyi sahələrdə də, yaxın zamanlarda sürüşmə baş verə bilər. Badamdar 

yaylasında ucaldılan yüksək mərtəbəli binaların bir çoxunda da sürüşmə  və suffoziya prosesləri, Bibiheybət 

məscidi zonasında isə daş uçqunları istisna edilmir.  

2000-2003-cü illərdə respublikanın dağlıq və dağətəyi  ərazilərində yerləşən  əksər inzibati rayonlarda baş 

vermiş sürüşmələr dağıntılara səbəb olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatına külli miqdarda zərər yetirmişdir. 

Bunlardan 2002-ci il mayın 11-12-də İsmayıllı rayonunun 8 kəndində olan dağıntı; 2001-ci il sentyabrın 7-də 

Şəki  şəhərində, 2002-ci il aprelin 29-da Qusarın Nəcəf kəndində; 2002-ci il mayın 8-də  Şamaxı rayonunun 

Çobanı kəndində; 2002-ci il mayın 14-də Ağsu rayonunun Cəgərək və Sanqalay kəndlərində və b. rayonlarda 

baş vermiş sürüşmələri göstərmək olar. Göstərilən 3 ili, son ildə respublikamızda sürüşmələrin ən fəal olduğu 

dövr hesab etmək olar (Babaxanov, Paşayev, 2004).  

23.11. Qar uçqunu 

Dik dağ yamaclarında toplanmış böyük qar kütləsinin qoparaq və ya sürüşərək hərəkət boyu yeni-yeni qar 

porsiyalarını və digər obyektləri özü ilə aparmasına qar uçqunu deyilir. İki cür qar uçqunu olur: quru və ya qış 

qar uçqunu və yaş və ya yaz qar uçqunu. Quru qar uçqununun hərəkət sürəti 80-100 m/san, yaş qar uçqununun 

sürəti isə 10-20 m/san olur.  

Qar uçqunu əsasən dik dağ yamaclarında çox qar yığılıb qarın qalınlığı 40-50 sm-dən artıq olduqda baş verir. 

Onun başvermə  səbəblərindən biri qarın aşağı laylarında təzyiqlə  əlaqədar temperaturun qalxması, yaxud hava 

istiləşdikdə qar suyunun qar örtüyünün altına süzülərək yamacı islatması və qarın öz ağırlığı ilə aşağı sürüşməsidir. 

Qar uçqununun baş verməsində küləklər, zəlzələ, tektonik hərəkətlər, partlayış  işləri, sürüşmələr böyük rol 

oynayır. Yamaclarda insanın fəaliyyəti (yamaclarda meşə  və kolluqların qırılması, intensiv mal-qara otarılaraq 

çılpaqlaşmış yamaclarda sürülərlə hərəkət edən vəhşi heyvanlar) də qar uçqununa səbəb ola bilir. Qar uçqunlarının 

həcmi bir neçə milyon kubmetrə çata bilər.  

Qar uçqunları fəlakətli güclü dağıdıcı və ölüm hadisələrinə də səbəb olur. Qar uçqunları çayların yanında, 

dağarası çökəkliklərdə olan yaşayış  məntəqələrini, yolları, kommunikasiya xətlərini, turizm və istirahət 

 

384

mərkəzlərini, meşələri və s. dağıdır, yararsız hala salır. Güclü qar uçqunları lokal xarakterli yer titrəyişlərinə, 

müvəqqəti və daimi su hövzələri və göllərin əmələ gəlməsinə səbəb olur (Babaxanov, Paşayev, 2004). Böyük 

dağ uçqunları zamanı uçqundan əvvəl onun hava dalğası daha təhlükəli olub tikintiləri dağıdır, ağacları (meşəni) 

yıxır.  

Şimali Osetiya MR ərazisində 2002-ci ilin sentyabr ayında qar uçqunu faciə ilə nəticələnərək bir neçə kiçik 

kənd və burada kinofilm çəkən adamların bir qrupu qar-buz uçqunu altında qalmış, 15 nəfər həlak olmuş və ya 

itkin düşmüşdür.  

Azərbaycanda qar uçqunları Böyük və Kiçik Qafqaz dağları yamaclarında və dərələrində baş verir.  

Qar uçqunları ilə mübarizə  məqsədilə qar uçqunlarına qarşı xüsusi xidmət təşkil olunmuşdur. Dik 

yamaclarda qarın böyük kütləsinin toplanmasını gözləmədən artilleriya qurğularının köməyilə dağıdıcılıq 

yaratmayan kiçik qar uçqunları törədilir. Yazda qar uçqunları daha çox baş  verdiyi dövrdə bir sıra dağ 

yollarında hərəkət qadağan olunur.  

2003-cü il sentyabrın 2-də biz Qax rayonunda Kürmükçayın sol qolu Hamaçayın orta axarında, kükürdlü 

isti su çıxan, insanların müalicə üçün gəldiyi «Hamam» deyilən yerə 20-30 m qalmış hələ yazayında düşən hələ 

sentyabra qədər hamısı  əriməyən qar uçqununun şahidi olduq. Qar uçqunu dar dərədə yolu kəsdiyindən yerli 

sakinlər qarı deşərək tuneli xatırladan oyuq açmışlar. Biz də oyuqdan keçib «hamam»dan istifadə etdik.  

 

23.12. QURAQLIQ VƏ QURU KÜLƏKLƏR 

Uzun müddət ərzində (çoxgünlük, çoxaylıq, çoxillik) atmosfer yağıntılarının olmaması və ya normadan az 

düşməsi əsasən yüksək temperatur şəraitində bununla əlaqədar torpaqda rütubət ehtiyatının tükənməsi, havanın 

nisbi rütubətliyinin kəskin aşağı düşməsi nəticəsində quraqlıq baş verir. Quraqlıq nəticəsində bitkinin inkişafı 

üçün  əlverişsiz  şərait yaranır, su hövzələrinin. suvatların (naxır bulaqlarının) quruması müşahidə olunur. 

Quraqlıq adətən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının fəlakətli şəkildə aşağı düşməsinə və ya məhsulun 

tamamilə məhv olmasına, otlaqların (çəmənlərin, bozqırların) deqradasiyasına, meşədə ağacların illik artımının 

aşağı düşməsinə, heyvanların qırılmasına və digər canlı orqanizmlərin kəskin tərəddüdünə  səbəb olur. 1970-

1990-ci illərdə daha kəskin quraqlıqlar Saxaranın cənub zolağında (Saxelyedə) və Efiopiyada qeydə alınmışdır. 

Burada 65 mln. hektardan artıq ərazidə səhralaşma baş vermişdir.   

Atmosfer və torpaq quraqlığı məlumdur. Atmosfer quraqlığının baş verməsi antisiklonların əmələ gəlməsi 

və böyük ərazini əhatə etməsi ilə əlaqədardır. Belə hallarda uzun müddət yağıntı olmur; isti və quru hava ilə 

səciyyələnən buludsuz günəşli günlər ardıcıl surətdə, uzun müddət davam edir, havanın temperaturu 40

0

C və 

daha yüksəyə qalxır. Buxarlanma və transpirasiyanın artması  nəticəsində torpaqdakı su ehtiyatının tükənməsi 

torpaq quraqlığına səbəb olur. Quraqlıq zamanı bitkilərin kök sistemi vasitəsilə su alması çətinləşir, bitkinin 

aldığı suyun miqdarı onun transpirasiya sərfindən az olur, toxumalar su ilə çox pis təmin olunur, normal 

fotosintez şəraiti pozulur. Nəticədə məhsul azalır, yaxud tamamilə məhv olur.  

Quraqlığın intensivliyi müəyyən dövrdə düşən yağmurların miqdarı ilə təyin olunur. Çox güclü quraqlıq 

yazlıq buğdanın cücərdiyi dövrdən sünbülyaranan dövrə qədər 18 mm-ə qədər yağıntı düşdükdə baş verir. Bu 

zaman məhsuldarlıq 50%-dən çox azalır. Güclü quraqlıq göstərilən dövr ərzində 30-35 mm yağıntı düşdükdə 

baş verir, bu zaman məhsuldarlıq 20-50% aşağı düşür.  

Orta dərəcədə quraqlıq – həmin dövr ərzində 30 mm-dən çox yağıntı düşdükdə məhsuldarlıq 20%-ə qədər 

aşağı düşür. Yaz quraqlığı yazlıq bitkilərin başlanğıc böyümə dövründə onların inkişafına daha çox təsir 

göstərir. Belə quraqlıq havanın nisbətən aşağı nisbi rütubətlik, aşağı temperatur və soyuq quru küləklərin olması 

ilə səciyyələnir. Payız-qış dövründə yağıntıların azlığı və torpaqda rütubətliyin aşağı olması fonunda baş verən 

yaz quraqllığı da uzun sürdükdə bitki olduqca ləng böyüyür, sonralar yağış yağsa belə, bu quraqlığın mənfi 

təsirinin qarşısını tam ala bilmir. 

Yay quraqlığı yüksək temperatur rejimi, havanın nisbi rütubətliyinin aşağı olması, bununla da 

buxarlanmanın yüksək olması ilə səciyyələnir. Bu zaman bitkinin normal inkişafı pozulur, məhsuldarlıq aşağı 

düşür.  

 

 

385

 

Şəkil 23.6. Yer kürəsinin müxtəlif rayonlarında quraqlığın dəyişməsi: «+» - ayrı-ayrı quraqlıq; «-» - trend 

(RAH – Rusiyanın Avropa hissəsi) 

 

  

Qeyd etmək lazımdır ki, quru və yarımquru rayonlarda (bozqır, yarımsəhra) yağıntılar, kifayət qədər 

rütubətli rayonlarda isə radiasiya balansı, temperatur, rütubətliyi səciyyələndirən əsas element hesab olunur. İl 

ərzində yağıntıların paylanması, torpağın tərkibi, relyef və digər faktorlar torpaqda rütubətin toplanmasını təyin 

edir.  

XVIII yüz illikdə Rusiyanın Avropa hissəsində meteoroloji şərait xeyli tərəddüdlərlə və ekstremallığın ümumi 

güclənməsi, həmçinin hava şəraitinin kontrastlığı ilə qeydə alınmışdır: 39 il quraq, 19 il yağıntılı, 36 dəfə soyuq 

 

386

qışla, 22 – mülayim qışla qeydə alınmışdır.  Əvvəlki  əsrlərlə müqayisədə soyuq yaz, yayda soyuğun qayıtması, 

yayın sonunda şaxtalar daha çox təkrarlanmışdır. Bu əsrdə Rusiya 68 olduqca aclıq ili keçirmişdir.  

Rusiyanın Avropa ərazisində son 115 ildə quraqlıqlar aşağıdakı illərdə qeydə alınmışdır: 1885, 1889, 1891, 

1892, 1897, 1901, 1906, 1914, 1917, 1920, 1921, 1924, 1931, 1934, 1936, 1938, 1939, 1946, 1948, 1950, 1951, 

1954, 1963, 1966, 1968, 1972, 1975, 1981, 1984, 1986.  

Ən çox quraqlıq dövrləri 1890-1895, 1920-1925 və 1950-1955-ci illər dövründə, yəni təqribən hər 30 ildən 

bir qeydə alınmışdır. Sonralar quraqlığın təkrar olunması çoxalmışdır. 60-70-ci illər altı böyük quraqlıq 

olmuşdur.  

Axırıncı iki yüzilliklər  ərzində  Mərkəzi Avropada böyük quraqlıqlar orta hesabla 6-7 ildən bir 

təkrarlanmışdır, ən sərt quraqlıqlar 1881-ci ildən başlayaraq 1887, 1893, 1904, 1911, 1921, 1947, 1949, 1976-cı 

illərdə baş vermişdir. Həmin dövrdə eyni zamanda Fransa və Almaniyada quraqlıqlar 1891, 1917, 1919, 1926, 

1936, 1945, 1961, 1976, 1977-ci illərdə müşahidə olunmuşdur (V.F.Loqinov, 2002).  

Şimal yarımkürəsində ekstremal quru və ekstremal rütubətli ayların olması tezliyi XIX əsrin 1880-ci və 

1890-cı illərində, XX əsrin 1940-1949 və 1950-1959-cu illərində minimum, XIX əsrin sonu və XX əsrin 

sonuncu onilliyində maksimum olmuşdur.  

Yer kürəsinin müxtəlif rayonlarında quraqlıqların müəyyən  əlaqəsi son yüzilliklərdə mövcuddur (şəkil 

23.6), hərçənd korelyasiya böyük deyildir. Şəkildən göründüyü kimi, Rusiyanın Avropa hissəsində,  Şimali 

Avropada, Sudanda və Saxelye zonasında son bir neçə onillikdə quraqlıq artmış, Cənubi Avropada, Hindistanda 

və Meksikada isə azalmışdır.  

Azərbaycanda quraqlıq, uzun müddətli yağışsız hava şəraiti, havanın yüksək temperaturu və aşağı rütubəti 

ilə müşayiət olunan Kür-Araz ovalığında müşahidə edilir.  

Respublikamızda quraqlıq hadisələri Ə.C.Əyyubov və X.Ş.Rəhimovun (2000) məlumatına istinad edilərək 

verilir. Azərbaycan ərazisində quraqlıqların yayılması və mənşəyi, onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin tədqiqi ilə 

İ.V.Fiqurovski (1926), Ə.M.Şıxlinski (1958, 1968), Ə.A.Mədətzadə (1976), G.Ə.Əliyeva (1977), Ə.C.Əyyubov 

(1968) və başqaları məşğul olmuşlar. Ə.M.Şıxlinskinin tədqiqatları göstərir ki, quraqlıqlar Kür-Araz ovalığında 

aprel-sentyabr aylarında bir aydan üç aya qədər davam edir. Dağlıq ərazilərdə isə quraqlıqların davamı bəzən 1-

2 ay çəkir. Düzən (aran) rayonlarında quraqlıqlar iki ildə 1-3 dəfə müşahidə edilir. Ə.C.Əyyubova (1968) görə 

respublikamızın düzən və dağətəyi ərazilərinin 60%-dən çoxu quraq zonaya daxildir və burada hər il quraqlıq 

ola bilər.  Ə.M.Şıxlinskinin (1968) hesablamalarına görə respublika ərazisində  buxarlanma çatışmazlığı 

(buxarlanma qabiliyyəti ilə buxarlanma arasındakı  fərq) 100-200 mm-lə (yüksək dağlıq zona) 900-1000 mm 

(Naxçıvanın Arazboyu düzənliyində  və Qobustanda)) arasında dəyişir. Kür-Araz ovalığında bu göstərici 700-

900 mm arasında müşahidə edilir. Buxarlanma çatışmazlığı bitkilərin böyümə  və inkişafı üçün çatışmayan 

rütubətin miqdarını təyin edir, bu iqlim-suvarma norması adlanır. 

Ə.C.Əyyubov (1984) respublikamızın  ərazisində rütubətlənmə göstəricisinə (Md) görə  aşağıdakı landşaft 

zonaları ayırmışdır (cədvəl 23.6). Bu göstərici (Md) il və ya vegetasiya dövrü ərzində düşən yağıntıların 

miqdarının, həmin dövr üçün rütubətlik defisitinə olan nisbəti şəklində istifadə olunur. Müəllif ağyelli, quru və 

mülayim quru havaların olduğu  şəraiti quraq günlər kimi qəbul edir və qeyd edir ki, belə günlər apreldən 

başlayaraq müşahidə olunur. Bununla belə, quraq dövr iyun ayından başlayaraq sentyabra qədər davam edir.  

Respublika ərazisində quraq havalı günlərin davamiyyəti, torpağın və havanın rütubətliyinin paylanmasının 

təhlili nəticəsində quraqlıq dərəcəsinə görə 3 tip rayon ayrılır (Əyyubov, Rəhimov, 2000). 

1. Havada quraqlıq, torpaqda isə az miqdarda (zəif) rütubətlik  müşahidə edilən quraq rayonlar. Burada aprel-

sentyabr aylarında quraq havalı günlərin sayı 50-90 gün arasında tərəddüd edir. Torpaqda müəyyən miqdarda 

rütubətin olması suya az tələbatı olan bitkilərin inkişafını təmin edir. Buraya Kür-Araz ovalığının mərkəzi hissəsi, 

Qarabağ, Muğan,  Şirvan düzləri, Kiçik Qafqazın dağətəyi zonasının aşağı hissələri, Böyük Qafqazın cənub 

yamacının 300-400 m hündürlüyə qədər olan əraziləri daxildir.  

2.  Torpaqda  əhəmiyyətli dərəcədə quraqlıq, havada isə rütubətin nisbətən çox olduğu rayonlar. Aprel-

oktyabr aylarında quraq günlərin sayı 10-60 gün arasında dəyişir. Torpaqda olan cüzi rütubəlik ancaq 

dəvətikanı, yovşan və digər quraqlığa davamlı bitkiləri rütubətlə  təmin edə bilir. Bu rayon əsasən dənizsahili 

zolağı əhatə etməklə, Giləzi burnundan Kür dilinə qədər olan ərazidə özünü daha aydın biruzə verir.  

3. Havada və torpaqda daha çox quraqlıq müşahidə edilən rayonlar. Aprel-oktyabr aylarında quraqlıq havalı 

günlərin sayı 50-100 gündən artıq olub, bəzi yerlərdə 115-ə çatır (Culfa). Buraya Naxçıvan MR-in Arazboyu 

düzən hissəsi, Ceyrançöl, Qobustanın dağarası daxili hissələri aiddir.  

Quru küləklər (quru yellər). Kompleks 

meteoroloji 

hadisə olub, havanın aşağı rütubətliyi bir qayda 

 

387

olaraq yüksək temperatur və müxtəlif intensivli küləklərlə müşayiət olunur. Quru küləklər bitkinin yüksək 

transpirasiyasına səbəb olur, torpaq səthindən intensiv buxarlanma gedir, torpağın nəmliyi aşağı düşür və bunun 

nəticəsində bitkinin su balansının pozulmasına səbəb olur.  

Cədvəl 23.6 

 

Rütubətlənmə (illik Md-yə görə) və landşaft zonaları 

(Ə.C.Əyyubov, 1984, 2000) 

 

Zonalar   Md  Landşaft zonaları  

Sahə, 

%-lə 

Suvar-maya tələbat  İqlim-suvarma norması, mm-lə 

 

1 2 

3 

4 

5 

6 

Quru  

<0,10 

Səhra, yarımsəhra 11

Çox 

yüksək  

650-dən çox 

Yarımquru  

0,10-

0,15 

Yarımsəhra, quru bozqır 27 Yüksək  

650-500 

Quraq  

0,15-

0,25 

Quraq bozqır 24 Orta 

 

500-300 

Yarımquraq  

0,25-

0,35 

Meşə-bozqır 11 Aşağı  

300-150 

Yarımrütubətli  

0,35-

0,45 

Çəmən-bozqır, meşə 9 

Zəif  

150-0 

Rütubətli 

>45 

Meşə zonası, yüksək dağ çəmənləri, dağətəyi 

meşə-çəmənləri 

18 Yoxdur  

Suvarma tələb 

olunmur