Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Azərbaycanın  iqtisadi  və  sosial  coğrafiyasına  aid  aparılan  elmi-tədqiqat  və  tədris  işləri  70-ci  illərdən  sonra 

tamamilə  yeni  keyfiyyət  mustəvisinə  kecirilmişdir.  Bu  oz,  əksini  əhali,  şəhərlər  və  sosial  sahələrin  istehsalla  əlaqəli  və 

tarazlı inkişafını oyrənən «iqtisadi və sosial coğrafiya» adlı yeni elmin yaranmasında tapdı. Əvvəllər bizim elmin diqqəti 

əsasən istehsal sahələrinin coğrafiyasına  yonəldilmişdir. Olkədə əhali və ona xidmət gostərən sahələrin inkişafına ikinci 

dərəcəli  baxılırdı.  Bu  butun  mulkiyyət  formalarını  oz  əlində  cəmləşdirən  sosialist  iqtisadi  sisteminin  tələbatından  irəli 

gəlirdi.  Lakin əhali  və onunla bağlı problemin oyrənilməsi sosial-coğrafiyanın diqqət mərkəzində olmuş və butun dunya 

coğrafiya ədəbiyyatında bu sahənin inkişafına ustunluk verilmişdir.  

Kohnə  və  yeni  tədqiqat  metodlarından  istifadə  edərək  iqtisadi  və  sosial  coğrafi  obyekt  və  proseslərin 

oyrənilməsində  T.G.Həsənovun  1990-cı  ildə  nəşr  edilmiş  «Coğrafiyanın  tədqiqat  metodları»  (iqtisadi  coğrafiya 

hissəsi)  dərs  vəsaitinin  boyuk  əhəmiyyəti  oldu.  Bu  vəsait  ali  təhsilli  coğrafiyacı  kadrların  hazırlanması  işinin  elmi 

metodiki təminatını xeyli gucləndirəcəkdir.  

Sosial  coğrafiya  istiqamətində  yazılan  əhəmiyyətli  əsərlər  icərisində  M.A.Abramovun  «İstehsal  və  sosial 

xidmət»  (M.1977),  «Xidmət  coğrafiyası»  (M.1988,  hər  ikisi  rus  dilində)  monoqrafiyalarını  gostərmək  olar.  Bu 

monoqrafiyalarda  ilk  dəfə  olaraq  sosial  xidmət  sahələrinin  nəzəri  əsasları  verilib  və  movcud  coğrafiyası  təhlil 

olunub.  Turizmin  coğrafiyası  sahəsində  muhum  işlər  gorulmuşdur.  Azərbaycanın  kurort-rekreasiya  ehtiyatlarının 

coğrafiyası,  bu  ehtiyatların  istifadəsi  əsasında  yaradılan  turizm  muəssisələri  və  onların  ərazidə  yerləşdirilməsi, 

turistlərin  məlumat  kitabcaları  və  xəritələrinin  muntəzəm  buraxılması  və  s.  aid  geniş  tədqiqat  işləri  aparılmış  və 

coxlu kitablar nəşr olunmuşdur və bu gun də davam etdirilir.  

Azərbaycanda  turizm  coğrafiyasını  ilk  oyrənənlərdən  biri  Y.A.Kotlyakov  olmuşdur.  Onun  «İstirahət  və 

turizmin coğrafiyası» (M.1978, rus dilində) adlı geniş həcmli əsərində ərazi rekreasiya kompleksinin formalaşması 

və  inkişafı  verilmiş,  muəllifin  uzun  illər  Azərbaycanda  və  MDB-nin  digər  respublika  və  diyarlarında  etdiyi 

səyahətlərin nəticələri əks olunmuşdur.  

A.H.Salmanovun  «Arid  rekreasiya  sisteminin  məkanca  inkişafı»,  «Cənubda  istirahət:  layihə  və  həlli» 

(M.1987,  rus  dilində)  monoqrafiyalarında,  R.M.Qasımovun  və  b.  bu  movzuda  apardıqları  tədqiqatlarında 

Azərbaycan  rekreasiya  ehtiyatları  umumi  halda  və  regionlar  uzrə  tədqiq  olunur,  rayonlaşdırılır,  turizm  və  istirahət 

coğrafiyası verilir.  

Azərbaycan iqtisadi coğrafları respublika iqtisadiyyatına aid bir sıra xəritələr tərtib etmişlər. Bu xəritələrin bir 

qismi  respublikanın  coğrafi  atlaslarına  daxil  edilmişdir.  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunun  iqtisadi  coğrafiya 

şobəsi indi bir sıra sosial-coğrafi tədqiqatlarını davam etdirir.  

Sosial coğrafiyanın daim diqqət mərkəzində duran məsələlərindən biri də Azərbaycanın əhalisi və şəhərlərinin 

coğrafiyasıdır.  

Əhali coğrafiyasının oyrənilməsi sahəsində qiymətli tədqiqatlar meydana gəlmişdir. Əhalinin məskunlaşması, kənd 

yaşayış  məntəqələrinin  yenidən  qurulması,  şəhər  aqlomerasiyalarının  və  regional  məsələlərin  tədqiqində  Ş.Y.Goycaylı, 

E.Q.Mehrəliyev, V.Ə.Əfəndiyev, Ş.Q.Dəmirqayayev, N.N.Əyyubovun və b. boyuk xidmətləri olmuşdur. Əhali coğrafiyası 

problemləri  ilə  olkədə  Bakı  və  Pedaqoji  Universitetlərinin  muvafiq  kafedraları  və  Coğrafiya  institutu  məşğul  olmuşdur. 

Problemin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq Coğrafiya İnstitutunda 1977-ci ildə əhali coğrafiyası bolməsi yaradılmışdır.  

Daim  diqqət  mərkəzində  olan  əhali  və  şəhərlər  coğrafiyasına  dair  olkədə  fasiləsiz  elmi-tədqiqat  işləri  davam 

etdirilmiş, dissertasiyalar yazılmışdır. Bu sahə uzrə yazılmış elmi işlərin sayı iqtisadi və sosial coğrafiya sahəsində 

cap olunan elmi məqalələrin icərisində birinci yerdə durur.  

E.Q.Mehrəliyevin  «Azərbaycan  SSR  əhalisinin  formalaşması  və  yerləşdirilməsinin  coğrafi  problemləri»  (Bakı, 

1984, rus dilində) əsərində Azərbaycanda əhalinin formalaşması mərhələləri, onun sosial-iqtisadi amilləri, təbii hərəkətinin 

xarakteri və ərazi diferensiasiyası, miqrasiyasının regional xususiyyətləri, respublika ərazisində əhalinin yerləşdirilməsinin 

təbii iqtisadi amilləri, şəhər və kənd əhalisinin coğrafiyası və s. əsaslı surətdə tədqiq olunmuşdur.  

Kənd əhalisinin məskunlaşması, onun umumi məskunlaşma sistemində yeri və s. problemlər Ş.Y.Goycaylının «Kənd 

məskunlaşması və onun yenidən qurulması» (Bakı, 1987, rus dilində) monoqrafiyasında əhatəli şəkildə tədqiq edilmişdir. 

Burada  həmcinin  Azərbaycanda  kənd  məskunlaşmasının  vəziyyəti,  tipləri,  onların  sistemləri,  yenidən  qurulması 

proqnozları verilmişdir. Muəllifin Azərbaycan yaşayış məskənlərinə aid tərtib etdiyi iri həcmli xəritəsi ozunun informasiya 

yukunun genişliyi və zənginliyi ilə fərqlənir.  

E.Q.Mehrəliyev,  N.H.Əyyubov  və  M.O.Sadıqovun  «Azərbaycan  SSR-də  əhalinin  məskunlaşması  məsələləri» 

(Bakı,  1988)  monoqrafiyası  azərbaycan  dilində  yazılmış  və  əhalinin  umumi  regional  coğrafiyasını  əhatə  edən  iri 

həcmli bir əsərdir.  

Əhali coğrafiyasına  dair iri və  orta  miqyaslı  xəritələr tərtib edilmişdir. (Ş.Y.Goycaylı,  E.Q. Mehrəliyev, Ş.A. 

Dəmirqayayev və b.).  

V.Ə.Əfəndiyev və Ş.Q.Dəmirqayayevin yazdıqları «Azərbaycan Respublikası şəhərlərinin inkişafının coğrafi 

məsələləri» (Bakı, 1995) ən yaxşı əsər kimi 1997-ci ildə Akademik H.Ə.Əliyev adına mukafata layiq gorulmuşdur. 

Kitabda  Azərbaycan  şəhərlərinin  tarixi,  sosial-iqtisadi  məsələləri,  demoqrafik  vəziyyəti,  sistem  halında 

formalaşması, inkişafının tənzimlənməsi və s. nəzərdən kecirilir.  

Azərbaycanın  yeni  sosial-iqtisadi  inkişaf  mərhələsinə  kecməsi  onun  əhalisinin  demoqrafik  şəraitini,  əmək 

potensialını, miqrasiyasını, şəhərlərin inkişaf potensialını, Bakı paytaxt regionunun inkişafının tənzimlənməsi və s. 

problemlərinin  ətraflı  tədqiqini  tələb  edir.  Aqrar  islahatlar  və  bələdiyyə  idarəetmə  sistemlərinin  yaradılması 

kəndlərin coğrafiyasına, onların transformasiyasına təsiri lazımı səviyyədə oyrənilməlidir.  

Ə.M.Hacızadə (1920-1991). Professor Ə.M.Hacızadə Azərbaycanın coğrafiya tarixində şərəfli yer tutan boyuk 

simalardan biridir. Onun  ən boyuk elmi  nailiyyətləri Azərbaycanda guclu iqtisadi coğrafi məktəb  yaratması,  ərazi-

istehsal  və ərazi-sənaye komplekslərinin olkədə ən boyuk tədqiqatcısı olması, olkəmizi dunyaya tanıtması,  yuksək 

ixtisaslı kadrlar hazırlaması olmuşdur.  

Ə.M.Hacızadə 16 fevral 1920-ci ildə Şəki şəhərində muəllim ailəsində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Şəkidə alan 

Ə.M.Hacızadə 1946-cı ildə Azərbaycan Dovlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakultəsini bitirmişdir. 

Ə.M.Hacızadə  1950-ci  ildə  «Kəlbəcər-Lacın  iqtisadi  rayonunun  iqtisadi-coğrafi  səciyyəsi»  movzusunda 

namizədlik, 1971-ci ildə isə «Azərbaycanın sənaye kompleksi: onun inkişafı və ərazi təşkilinin coğrafi problemləri» 

movzusunda doktorluq dissertasiyası mudafiə etmiş, 1959-cu ildə dosent, 1973-cu ildə isə professor elmi adına layiq 

gorulmuşdur.  

Ə.M.Hacızadənin  təşəbbusu  və  yaxından  iştirakı  ilə  1960-cı  ildə  universitetin  geologiya-coğrafiya  fakultəsi 

nəzdində yeni İqtisadi coğrafiya kafedrası yaradılmış və O, 1989-cu ilədək fasiləsiz olaraq həmin kafedranın mudiri 

vəzifəsində işləmişdir.  

Ə.M.Hacızadə 190-dan cox elmi əsərin muəllifidir. Onların arasında «Azərbaycan iqtisadi rayonu», «Azərbaycan SSR-nin 

əhalisi  və  onun  məskunlaşması»,  «SSRİ-nin  iqtisadi  coğrafiyası  və  həmcinin  «Zaqafqaziya  respublikalarının  coğrafiyası»  və 

«Qafqaz»  kollektiv  monoqrafiyaları  ucun  yazdığı  bolmələr  boyuk  marağa  səbəb  olmuşdur.  Azərbaycan  Respublikasının  və 

Bakının iqtisadi coğrafi səciyyəsinə aid kitabları ilk dəfə olaraq ingilis, fransız, ispan, ərəb, hind və başqa xarici dillərə tərcumə 

olunmuşdur.  Alimin  bu  və  digər  əsərləri  Azərbaycan  olkəsi  barədə  ətraflı  məlumatların  yayılmasında  əvəzsiz  rol  oynamışdır. 

Onun beynəlxalq aləmdə gorkəmli tədqiqatcı kimi qazandığı boyuk nufuz muxtəlif olkələrin alimləri, xususilə, Moskva alimləri 

ilə  birgə  tədqiqatlar  aparmağına  əsas  vermişdir.  Azərbaycanın  coğrafiya  məktəbini  onun  ən  qabaqcıl  dəstələrindən  birinə 

cevrilməsində  fəal  rol  oynayan  alimlərimizdən  biri  olmuşdur.  Hec  kimə  sirr  deyildir  ki,  prof.  Ə.M.Hacızadənin  kecmiş  sovet 

coğrafiya  elminin  ən  yeni  nailiyyətlərinin  Azərbaycana  gətirilməsində  xususi  xidmətləri  olmuşdur.  O,  bir  sıra  əhəmiyyətli 

kitabların,  dərsliklərin  və  dərs  vəsaitlərinin  Azərbaycan  dilinə  tərcuməsini  həyata  kecirirdi.  Umumiyyətlə,  onun  diqqətindən, 

demək olar ki, hec bir yeni muhum coğrafi, iqtisadi və ictimai elmlərin başqa sahəsində işıq uzu gormuş elmi kitab və məcmuə 

yayınmırdı.  

Ə.M.Hacızadənin apardığı tədqiqatların əhatə dairəsi olduqca geniş şaxəli idi. Onun elm yaradıcılığının başlıca 

mahiyyətinin  iqtisadi-coğrafi  ərazi  komplekslərinin  araşdırılması  təşkil  edirdi.  İstər  butov  respublika  və  ya  onun 

təsərrufat  sahələrinin,  istərsə  də  ayrı-ayrı  regionlarının  tədqiqində  kompleks  yanaşma  prinsipinə  donmədən  əməl 

etmişdir.  

Bu  cəhətdən  onun  coxillik  yaradıcılıq  fəaliyyətinin  yekunu  olaraq  başa  catdırdığı  «Azərbaycanın  sənaye  kompleksi», 

«Azərbaycan  sənayesinin  inkişafının  təbii  ehtiyatları»  əsərləri  elmimizin  sanballı  tədqiqat  numunəsi  kimi  hesab  olunurlar.  İlk 

dəfə  olaraq  o  oz  tədqiqatlarında  sadə  təsvirlərdən  dərin  təhlilə  kecərək  təbii  ehtiyatların  bal  gostəriciləri  ilə  iqtisadi  coğrafi 

qiymətləndirilməsini  aparmış,  sənayenin  umumi  və  hər  birinin  ayrılıqda  istehsal-ərazi  kompleksləri  şəklində  formalaşmasının 

təbii-iqtisadi  əsaslarını  tədqiq  etmişdir.  O,  Azərbaycan  sənaye  kompleksində  tam  istehsal  silsilələrinin  yaradılmasının 

metodlarını,  əhəmiyyətini  və  əlaqələrini  ətraflı  şəkildə  təhlil  etmiş  və  orijinal  xəritə-sxemlərini  vermişdir.  Onun  elmi 

əsərlərindəki  əməli  təkliflər  Azərbaycan  təsərrufat  sahələrinin  daha  səmərəli  yerləşdirilməsində,  duzgun  iqtisadi-coğrafi 

rayonlaşdırma aparılmasında xususi əhəmiyyət kəsb etmişdir.  

Ə.M.Hacızadə  Azərbaycanın  dovlət-plan  və  idarə  orqanları  tərəfindən  sifarişlər  verilən  boyuk  iqtisadi 

əhəmiyyəti  olan  iri  miqyaslı  elmi  konstruktiv  xarakterli  tədqiqat  işlərinin  yerinə  yetirilməsinə  rəhbərlik  etmişdir. 

Belə  muhum  işlərdən  tətbiqi  əhəmiyyətli  Azərbaycanın  aluminium  xammal  ehtiyatları  və  istifadəsinin  iri  miqyaslı 

xəritəsinin, Bakı aqlomerasiyası, Filizcay polimetal, Naxcıvan dağ-kimya komplekslərini və s. gostərmək olar.  

Ə.M.Hacızadə  muxtəlif  iqtisadi  xəritələrin  tərtibinə  ciddi  yanaşırdı.  Məktəblər  ucun  divar  xəritələri, 

Azərbaycanın  1963-cu  ildə  buraxılmış  və  Dovlət  mukafatına  layiq  gorulmuş  kompleks  atlasında  verilən  iqtisadi 

coğrafi  xəritələrin  əksəriyyəti  onun  muəllifliyi  və  redaktəsi  ilə  hazırlanmışdır.  Azərbaycan  Ensiklopediyası  ucun 

yazılan diyarşunaslıq, iqtisadi coğrafiya məqalələrinin, ensiklopediya sozluyunun coxunun muəllifi olmuşdur.  

Ə.M.Hacızadənin yuksək ixtisaslı coğrafiya kadrları hazırlanması istiqamətində də boyuk xidmətləri olmuşdur. Onun 

təşəbbusu və yaxından iştirakı ilə 1983-cu ildə Bakı Dovlət Universitetində iqtisadi coğrafiya uzrə elmlər namizədi alimlik 

dərəcəsi almaq ucun mudafiə elmi şurası təşkil olunmuş və həmin şurada Azərbaycandan və qonşu Gurcustan, Ermənistan, 

Orta Asiya respublikalarından, Ukraynadan, Rusiyanın bir cox cənub regionlarından 20 dən cox namizədlik dissertasiyası 

mudafiə olunmuşdur.  

Bununla  yanaşı  Ə.M.Hacızadə  bir  cox  Respublikalarda  elmi  rəhbər  olmuşdur.  Onun  rəhbərliyi  ilə  14  elmlər 

namizədi hazırlanmışdır.  

Əbdurrəhim  Hacızadə  coğrafiya  fakultəsinin  bacarıqlı  və  təcrubəli  muəllimi  kimi  auditoriyalara  həmişə  yeni 

biliklər gətirərdi, yuksək səviyyəli muhazirələr oxuyardı, maraqlı col təcrubələri aparardı. Coğrafiyaya o təkcə elmi 

mənbə  yox,  həm  də  tələbələrin  dunyagoruşlərinin  genişləndirilməsində  və  umumi  mədəni  inkişafında  muhum  bir 

vasitə kimi baxırdı.  

Ə.M.Hacızadə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin (1959-cu ildə) vitse-prezidenti, iqtisadi coğrafiya şobəsinin 

daimi  sədri,  kecmiş  SSRİ  Coğrafiya  Cəmiyyətinin  qurultaylarının  iştirakcısı,  Universitetlərin  Elmi-metodiki 

şurasının iqtisadi coğrafiya şobəsinin uzvu olmuşdur.  

Professor Ə.M.Hacızadə omrunu elmə, ixtisaslı mutəxəssislər yetişdirilməsinə sərf etmiş daim axtarışda olan yuksək 

səviyyəli bir alim olmuşdur. 

1 

Uiu.aoeea aeie 50 eeay A..aoaaaiaoi .aaaeoi.eouo eey, Aaeu, «Aei», 1996, nyu. 117 

 

6.4 Toponimika  

Toponimlərimizin  geniş  mənada oyrənilməsi nəticəsində həm coğrafiyamızın, həm də xalqımızın və dilimizin 

uzaq  kecmişi  barəsində  cox  şey  məlum  olur.  Ona  gorə  də  coğrafi  adların  tarixinə  və  toponimiyaya  aid  aparılan 

tədqiqatlar uzaq kecmişdən başlamışdır. M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı və b. coğrafi adların 

mənşəyi ilə yaxından məşğul olmuşlar.  

1947-1950-ci  illərdə  H.M.Mamayevin  murəkkəb  coğrafi  adların  tərkibindəki  sozlərin,  adların  duzgun 

yazılışından bəhs edən əsəri cap olunur.  

1960-1965-ci  illərdə  Azərbaycan  toponimiyasının  oyrənilməsi  sahəsində  ciddi  addımlar  atılır.  Bu  işlərin 

təşkilində və aparılmasında B.Ə.Budaqovun və R.M.Yuzbaşovun boyuk xidmətləri olmuşdur.  

Ozunun 1966-cı ildə capdan cıxan «Azərbaycanın coğrafi terminləri» adlı fundamental əsərində R.M.Yuzbaşov 

Azərbaycanın  xalq  coğrafi  terminlərin,  toponimik  və  elmi  coğrafi  terminlərin  geniş  təhlilini  aparmış  və  elmi 

sistemləşdirilməsini  vermişdir.  Olkədə  aparılan  toponimika  tədqiqatları  əsasında  muxtəlif  illərdə  izahlı  coğrafi 

luğətlər tərtib və nəşr olunmuşdur (R.M.Yuzbaşov, O.U.Osmanov, B.Ə.Budaqov və b.).  

1960-cı  ildə  Azərbaycan  Coğrafiya  Cəmiyyəti  və  1967-ci  ildə  Azərbaycan  Respublikası  Ali  Soveti  Rəyasət 

Heyətinin nəzdində daimi toponimika komissiyası yaradılmışdır.  

Qafqaz və Şimali Azərbaycanda yayılan turk mənşəli toponimləri qoruyub saxlamaq və hərtərəfli tədqiqini aparmaq, 

xəritələrdə coğrafi adların duzgun yazılmasını təmin etmək məqsədilə 1973-cu ildə Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunda 

coğrafi adlar (toponimika) şobəsi yaradılır. 1973-cu ildə Azərbaycan toponimikasının problemlərinə həsr olunmuş I-ci və 

1981-ci  ildə  isə  II-ci  elmi  konfranslar  kecirilir.  I-ci  konfrans  Azərbaycan  toponimlərinin  umumi  məsələlərinə,  ayrı-ayrı 

toponimlərin etimologiyasına, etnonimlərinə, coğrafi adların xəritədə yazılmasına və oroqrafiyasına, toponimlərin regional 

miqyasda tədqiqinə dair məruzələr dinlənilmiş və muzakirə edilmişdir.  

II-ci konfrans respublikamızda toponimika məktəbinin yarandığını və bu məktəbin geniş fəaliyyət gostərdiyini 

qəti  təsdiq  etdi.  Bu  məktəbin  varlığını  həmin  illər  Boyuk  Qafqazın  cənub  yamacı  (E.B.Nuriyev),  Abşeron 

(M.Ə.Abbasov), Dağlıq Şirvan (N.S.Bəndəliyev), Şimali-Şərqi Azərbaycan və Boyuk Qafqazın Cənub-Şərq hissəsi 

(X.H.Məmmədov) və s. regionlara dair aparılan tədqiqatlar təsdiq edirdi.  

Y.Yusifov,  S.Kərimov  «Toponimikanın  əsasları»,  S.Mirmahmudova  «Ermənistanın  oykonimləri»,  N.K. 

Məmmədov «Azərbaycanın yer adları (oronomiya)» dair əhəmiyyətli elmi əsərlər yazmışlar.  

Azərbaycan Respublikası mustəqillik əldə etdikdən sonra (1991-ci il 18 oktyabr) toponimikaya və coğrafiyanın 

tarixinə aid tədqiqatlara diqqət xeyli artırıldı və əvvəlki illərdən fərqli olaraq onun tematikası genişləndirildi.  

B.Ə.Budaqovun  «Turk  uluslarının  yer  yaddaşı»  (Bakı,  1994)  adlı  geniş  həcmli  monoqrafiyası  toponimika  elminin 

inkişafında  muhum  bir  hadisəyə  cevrildi.  Hazırda  o  Qafqazın  digər  regionlarının  toponimikasına  dair  yeni  elmi  əsərlər 

uzərində  işləyir.  Onun  «toponimlər  tarix  elmi  olmadan  koksuz,  dilcilik  elmindən  kənarda  lal,  coğrafiya  elmindən  ayrı 

məkansızdır»

1 

dərin  məzmunlu  kəlamları  bu  elmin  olkəmiz  və  xalqımızın  həyatında  mustəsna  əhəmiyyət  kəsb  etdiyini 

gostərir.  Son  illər  Coğrafiya  İnstitutunda  B.Ə.Budaqovun  rəhbərliyi  altında  Dağlıq  Qarabağın  (A.İsmayılova)  və 

Dağıstanın  toponimlərinə  aid  (X.L.Xanməmmədov)  əhəmiyyətli  elmi-tədqiqat  işləri  başa  catdırılmış  və  dissertasiyalar 

mudafiə edilmişdir.  

Toponimika sahəsində qarşıda duran muhum vəzifələr – mikrotoponimlərin tədqiqini davam etdirmək və geniş 

ərazilərdə yayılan tarixi turk torpaqlarının coğrafi adlarını oyrənmək və luğətlərini tərtib etməkdir.  

Azərbaycanda  coğrafiya  elminin  tarixi  uzrə  də  elmi-tədqiqat  işləri  aparılmış  və  əsərlər  yazılmışdır.  Bunlardan 

O.U.Osmanovun  «Məşhur  səyyah  və  coğrafiyaşunaslar»  (Bakı  1970)  kitabı  ozunun  geniş  məlumatlı  olması  ilə 

səciyyələnir.  Kitabda  muxtəlif  dovrlərdə  yaşamış  ən  gorkəmli  səyyahlar,  coğrafiyaşunaslar  və  tədqiqatcıların  coğrafi 

goruşləri,  kəşfləri  və  səyahətləri  haqqında  qısa  məlumat  verilmişdir.  N.K.Kərimovun  «Qırx  il  səyahətdə»  (Bakı,  1977) 

əsəri əhəmiyyətinə gorə xususilə fərqlənir. Əsər XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində yaşamış Boyuk Azərbaycan 

coğrafiyaşunası və səyyahı Zeynalabdin Şirvaninin Asiya və Afrikaya etdiyi 40 illik səyahətlərdən danışır.  

Azərbaycanda  kecmiş  illərdə  coğrafi  məsələlərlə  məşğul  olmuş  gorkəmli  alimlərimizin  əsərlərinin 

oyrənilməsinin  əhəmiyyəti  boyukdur.  Belə  tədqiqatlar  bizə  olkəmizin  coğrafiyasının  tarixi  haqqında  tam  biliklər 

əldə etməyə imkan verir və bu gunumuzun tələbatına cavab verə bilənlərdən istifadə edirik.  

Artıq bu sahədə tədqiqatlara başlanılmışdır. Həsən bəy Zərdabinin coğrafi fikirlərinin araşdırılması aparılıbdır 

və gələcəkdə də belə movzuların davam etdirilməsi əhəmiyyətli olardı.  

Azərbaycanda  coğrafiya  elminin  son  50  ildə  (1945-1995)  inkişafına,  Coğrafiya  Cəmiyyətinin  yaranmasının  60 

illiyinə (1937-1997) və tədrisin tarixinə dair sanballı təhlillər və umumiləşdirmələr aparılan əsərlər yazılmışdır. 

Belə  tədqiqatların  davam  etdirilməsi  yuksək  səviyyəli  coğrafiyaşunasların  tarixi  hazırlığına  guclu  təkan 

verəcəkdir.  

Coğrafiyaya yaxın olan digər təşkilatlardan Azər baycan EA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun Regional şobəsində uzun 

muddətdir  ki,  Azərbaycan  iqtisadi  coğrafiyasına  dair  tədqiqat  işləri  aparılır.  Əvvəlki  illərdə  bu  şobədə  akademik 

A.A.Nadirovun  rəhbərliyi  altında  «Azərbaycan  SSR-nin  yeyinti  sənayesi»,  «Kicik  şəhərlərin  problemləri»,  «Naxcıvan 

MR»  və  bir  sıra  başqa  əsərlər  hazırlanmış,  Azərbaycanda  sənayenin  yerləşdirilməsi  problemlərinə  aid  əsaslı  tədqiqatlar 

aparmışdır.  

Azərbaycan  Respublikası  İslahatlar  Mərkəzi  (kecmiş  Dovlət  Plan  Komitəsinin  İqtisadiyyat  İnstitutu) 

əməkdaşları,  iqtisadi  coğrafi  cəhətdən  xeyli  qiymətli  tədqiqat  aparmaqdadırlar.  Azərbaycan  Respublikası 

İqtisadiyyat Nazirliyi nəzdində olan Regional siyasət, şobəsi yeni iqtisadi inkişaf mərhələsində regionların kompleks 

şəklində fəaliyyət gostərməsi, olkə ərazisində təsərrufatın bərpası və tarazlı inkişafı istiqamətləri uzrə işlər aparır.  

6.5 Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar  

Kartoqrafiya. Azərbaycanda kartoqrafiyanın inkişafında M.Əliyevin, R.Piriyevin və Ş.Əliyevin və b. alimlərin 

boyuk  xidmətləri  olmuşdur.  Professor  M.Əliyev  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunda  və  ali  məktəblərdə,  o 

cumlədən  Bakı  Dovlət  Universitetinin  kartoqrafiya  kafedrasında  uzun  muddət  boyuk  yaradıcılıq  işləri  aparmışdır, 

elmi kadrlar hazırlığının əsasını qoymuşdur.  

Kartoqrafiyanın Azərbaycanda inkişafını dord dovrə ayırmaq olar: 1920-ci ilə qədər olan dovr; 2. 1920-1945-ci 

illər; 3. 1945-1990-cı illər; 4. 1990-cı ildən sonrakı dovr. Gostərilən dovrlərdə olkəmizdə topoqrafik, kartoqrafiyanın 

elmi-nəzəri və kadr hazırlığı sahələri inkişaf etdirilmişdir.  

Birinci  dovr  (1920-ci  ilə  qədər)  Şimali  Azərbaycanın  Rusiyanın  tərkibinə  qatılması  ilə  bağlı  onun  ərazisinin 

hərbi topoqrafiya baxımından ciddi oyrənilməsini əhatə edir.  

Belə  xəritələrdə  Azərbaycan  həmişə  Rusiya  İmperiyasının  ayrılmaz  hissəsi  olan  Zaqafqaziya  bolgəsinin 

tərkibində  gostərilirdi  və  onun  ayrıca  xəritəsi  tərtib  edilmirdi.  1903-cu  ildə  Rusiyanın  məxfi  təşkilatları  tərəfindən 

tərtib  olunmuş  Zaqafqaziya  xəritəsi  bu  regionda  turk  mənşəli  adların  coğrafi  yayılmasını  oyrənmək  baxımından 

boyuk maraq kəsb edir.  

Azərbaycanda kartoqrafiyaya olan tələbatın kəskin surətdə artması ikinci dovrdə (1920-1945) muşahidə olunur. 

Olkədə  yeni  rayonlaşdırmanın  aparılması  ilə  əlaqədar  olaraq,  onun  təbiəti  və  iqtisadiyyatının  əsaslı  surətdə 

oyrənilməsi  və  xəritələşdirilməsi  tələb  olunurdu.  İ.P.Vəkilov  tərəfindən  1925-ci  ildə  Azərbaycan  dilində  ilk  dəfə 

respublikanın on verstlik (1:420 000) təbii-siyasi xəritəsi tərtib olunmuşdur.  

Muğanda  pambıqcılığın  inkişafı,  yeni  suvarma  sistemlərinin  yaradılması  boyuk  miqyaslı  plan  və  xəritələrə 

tələbatı xeyli artırdı. Gostərilən tələbatla əlaqədar olaraq hipsometrik (1931, 1993), siyasi – inzibatı (1938), iqtisadi 

(1938, 1937) və s. xəritələr nəşr olunur.  

Ucuncu  dovrdə  (1945-1990) Azərbaycanın  elmi  kartoqrafiyasının  əsası  qoyulur,  kutləvi  xəritəcilik  məhsulları 

buraxılmağa başlanır və onların ceşidi genişləndirilir. 1965-ci ildə Z.M.Əfəndiyev tərəfindən Azərbaycan ərazisinin 

kartoqrafik  baxımdan  tarixi  xəritələr  (1700-1920-ci  illər)  uzrə  problemləri  oyrənilir,  1973-cu  ildə  Ş.C.Əliyevin 

«Xəzər dənizi tarixi xəritələrdə» adlı monoqrafiyası capdan cıxır.  

Coğrafiyanın muxtəlif istiqamətlərinə aid mukəmməl və yuksək texniki səviyyədə xəritələr tərtib olunur. Belə 

xəritələrin  ən  başlıcaları  aşağıdakılardır:  Azərbaycan  Respublikasının  geomorfologiya  (1956,  1959,  1979), 

geologiya (1954), tektonika (1956, 1972), landşaft (1975), torpaq (1957) və s. gostərmək olar.  

Fiziki coğrafiyaya dair bu və ya digər xəritələrin əksəriyyətinin tərtib olunmasında və muəllifliyində B.Ə.Budaqov, 

M.A.Museyibov,  N.Ş.Şirinov,  B.A.Antonov,  Ə.V.Məmmədov  kimi  təcrubəli  alimlər  və  gənc  nəslin  numayəndələri 

yaxından  iştirak  etmişlər.  1977-ci  ildə  Ə.M.Şıxlinski  tərəfindən  ilk  dəfə  dərin  məzmunlu  «Azərbaycan  Respublikasının 

iqlim  xəritəsi»  tərtib  olunur  (1992-ci  ildə  təkrar  nəşri).  Ə.C.Əyyubov  kənd  təsərrufat  sahəsinin  inkişafı  ucun  boyuk 

əhəmiyyəti olan təbii-iqlim ehtiyatları haqqında zəngin informasiyalı «Azərbaycanın aqroiqlim rayonlaşdırılması xəritəsini 

(1976) buraxır».  

Ucuncu dovrdə həmcinin Azərbaycanın siyasi-inzibatı, sənaye, kənd təsərrufatı (Ə.M.Hacızadə, B.T.Nəzirova), 

əhali (1978, Ş.Q.Dəmirqayayev) və b. xəritələr nəşr edilir. İlk dəfə olaraq bu dovrdə Azərbaycan Respublikasında 

əhalinin məskunlaşması xəritəsi (Ş.Y.Goycaylı, 1985) tərtib və cap edilmişdir.  

Azərbaycanda fiziki coğrafi atlasların yaradılması işləri ilk dəfə 1919-cu ildən başlanmışdır. Ə.M.Şıxlinskinin 

redaktorluğu ilə 14 coxrəngli xəritələrdən ibarət olan atlas cap olunur.  

1963-cu  ildə  respublikanın  xəritəcilik  sahəsində  əlamətdar  bir  hadisə  baş  verir-Coğrafiya  İnstitutu  və  digər 

təşkilatlardan  olan  coğrafiya  alimləri  tərəfindən  117  coxrəngli  xəritələr,  zəngin  qrafik  materialları  və  izahlı 

mətnlərdən  ibarət  olan  «Azərbaycan  SSR-nin  atlası»  (Bakı-Moskva)  nəşr  olunur.  İlk  milli  atlas  hesab  olunan  bu 

qiymətli əsər dunyada və MDB məkanında həm olkəmizin coğrafiya elminin nailiyyətlərini numayiş etdirdi və həm 

də onu tanıtmaqda mustəsna rol oynadı.  

Atlas  aşağıdakı  beş  bolmədən  ibarətdir:  1)  giriş;  2)  təbii  şərait;  3)  iqtisadiyyat;  4)  mədəni  quruculuq;  5)