Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

tarix.  Gostərilən  sahələr  uzrə  xəritələr  seriyası,  onların  hər  birinin  yığcam  izahatı,  statistik  cədvəlləri,  diaqram 

materialları və s. verilmişdir. Butun bunlar atlasın əyaniliyini artırır, oxunması və istifadəsini asanlaşdırır.  

1975-ci  ildə  Almaniyada  nəşr  olunmuş:  «Azərbaycan  respublikasının  palcıq  vulkanları  atlası»  (Ə.Ə.Əlizadə, 

M.M.Zeynalov), palcıq vulkanlarının kompleks tədqiqi uzrə bu məzmunda dunya geologiya ədəbiyyatına daxil edilən ilk 

əsərlərdən  hesab  edilir.  Akademik  H.Ə.Əliyevin  redaktorluğu  və  boyuk  muəllif  kollektivin  iştirakı  ilə  1979-cu  ildə 

Moskvada  «Azərbaycan  SSR-nin  tədris  və  diyarşunaslıq  atlası»  capdan  cıxmışdır.  Bu  atlasın  51  xəritəsində  olkəmizin 

fiziki, iqtisadi və tarixi coğrafiyası orijinal və əyani şəkildə verilmişdir.  

Guclu  alim  potensialına  və  elmi  tədqiqat  bazasına  əsaslanan  iqlim  və  aqroiqlim  xəritəciliyi  Azərbaycanda  əsl  elmi 

mərkəzə  cevrilmişdir.  Bu  mərkəzin  bunovrəsini  Ə.Ə.Mədətzadə,  Ə.M.Şıxlinski,  Ə.C.Əyyubov  kimi  gorkəmli  alimlər 

qoymuşdur. Ə.M.Şıxlinskinin redaktorluğu ilə hazırlanmış «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı atlası» (Bakı, 1978) boyuk 

elmi  və  təsərrufat  əhəmiyyətinə  malik  idi.  Atlasda  hər  biri  izahlı  mətnlə  muşaiyət  olunan  51  iqlim  xəritəsi  izoxətlər  ilə 

tərtib olunmuşdur.  

Azərbaycan Respublikasının mustəqillik əldə etdikdən sonra başlanan  yeni dovru (1991-ci ildən sonra) kartoqrafiya 

sənayesinin  inkişafına,  onun  məhsullarının  ceşidinə  tələbatı  kəskin  surətdə  artırdı.  Azərbaycan  Dovlət  Geodeziya  və 

Kartoqrafiya  Komitəsi  mustəqil  fəaliyyət  gostərməyə  başladı.  Onun  nəzdindəki  kartoqrafiya  fabriki  olkənin  artan 

tələbatını  odəmək  ucun  xəritə  məhsulları  istehsalını  bərpa  etdi.  Komitə  həmcinin  1972-ci  ildən  BDU-nun  coğrafiya 

fakultəsində kartoqrafiya ixtisası uzrə kadr hazırlığına diqqəti artırdı.  

Kartoqrafiyaya  dair  tədqiqat  işləri  davam  etdirilmişdir,  bir  sıra  əsərlər  yazılmışdır.  Xəritələrin  tərtibinin  elmi-

metodoloji  prinsiplərinin  hazırlanmasında,  morfometrik  xəritələrin  tərtibində  R.X.Piriyevin  boyuk  xidmətləri  olmuşdur. 

Onun  «Kartoqrafiya»  (Bakı,  1964,  1975)  dərsliyi,  «Relyefin  morfometrik  təhlili»  (Bakı,  1986)  monoqrafiyası, 

«Geodeziyanın əsasları və topoqrafiya» (Bakı, 1994) tədris kitabı və b. kartoqrafiyanın inkişafına guclu təkan vermişdir.  

1990-1993-cu  illərdə  Azərbaycan  Respublikası,  Yuxarı  Qarabağ  və  Abşeronun  yeniləşdirilmiş  umumi  coğrafi 

xəritələri  nəşr olunur. Orta  məktəblər ucun Şimali  və  Cənubi Amerikanın,  Afrikanın,  Avrasiyanın  fiziki  və  siyasi-

inzibati xəritələri kiril və latın əlifbaları ilə cap edilir.  

Sosial-iqtisadi və inzibatı ərazi bolgusu xəritələrinə tələbat artdığından Azərbaycanın orta və kicik miqyaslarda 

yeni  inzibatı-ərazi  bolgusu  xəritələri  (1993,  1994),  statistik  məlumatları  təzələməklə  kənd  təsərrufatı,  sənaye 

(B.T.Nəzirova), əhali (Ş.Q.Dəmirqayayev, E.K.Mirəliyev) xəritələri təkrar nəşr olunur.  

M.H.Qocamanov,  Z.A.Bağmanovun  «Geodeziya  olculərinin  riyazi  hesablanması»  (Bakı,  2000),  dərs  vəsaiti 

olcmə  işlərinin  riyazi  əsaslarından  bəhs  edir.  Ən  yeni  geodeziya,  kartoqrafiya  və  aerokosmik  topoqrafiya  luğəti 

M.H.Qocamanov tərəfindən hazırlanmışdır.  

Ə.C.Əyyubovun cox boyuk əməyi nəticəsində 1993-cu ildə 124 coxrəngli xəritələrdən ibarət olan «Azərbaycan 

Respublikasının aqroiqlim atlası» azərbaycan və rus dillərində nəşr olunurdu. Ozunun elmi metodiki əhəmiyyətinə, 

informasiyasının  zənginliyinə,  orijinallığına  və  iri  həcminə  gorə  bu  atlas  dağlıq  olkələrə  həsr  olunan  ilk  dəyərli 

atlasdır.  

Bundan  başqa,  1994-cu  ildə  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutu,  BDU-nun  fiziki  coğrafiya  kafedrasının 

əməkdaşları  ilə  birlikdə  «Azərbaycanın  oroqrafiya  xəritəsi»  (B.Ə.Budaqov,  İ.E.Mərdanov,  R.Y.Quliyev),  1995-ci 

ildə  isə  BDU-nun  adıcəkilən  kafedrasında  «Azərbaycanın  geomorfoloji  xəritəsi»  (M.A.Museyibov,  B.Ə.Budaqov, 

R.Y.Quliyev, R.Ə.Babayev) nəşr edilmişdir.  

Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunun  capa  hazırladığı  qiymətli  və  faydalı  atlaslardan  biri  də  «Azərbaycan 

Respublikasının  təbii  şəraiti  və  təbii  ehtiyatları  atlası»dır.  Boyuk  muəllif  kollektivinin  iştirakı  və  son  nailiyyətlər 

əsasında  tərtib  edilən  bu  atlas  olkənin  təbii  ehtiyat  potensialının  aşkar  edilib  qiymətləndirilməsi,  coğrafiyasının 

muəyyən edilməsində və səmərəli istifadəsində mustəsna əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.  

Aerokosmik tədqiqatlar. XX əsrdə coğrafiya elmi tarixində baş verən yeniliklərdən biri də kosmosdan yerin 

oyrənilməsinə imkan verən aerokosmik metodun yaranması oldu. Bunu bir cox hallarda mustəqil kosmik coğrafiya 

elmi kimi də adlandırırlar.  

Yer  səthinin  məsafədən,  yəni  yerdən  kənarda  yerləşdirilən  təyyarələr,  vertolyotlar,  suni  peyklər,  kosmik  və  s. 

vasitələrlə  oyrənilməsi  kosmik  tədqiqatlar  metodu  adlanır.  Geniş  geoinformasiya  məlumatlarına  malik  olan  bu 

metodun  bizim  elmdə  istifadəsi  sanki  ona  yeni  həyat  verdi,  canlandırdı,  biliklərin  lap  dərinliklərinə  baş  vurmağa 

imkan yaratdı.  

Azərbaycanda  kosmik  tədqiqatların  materiallarından  hələ  70-ci  illərdən  istifadə  olunmağa  başlanmışdır. 

Moskvadan sonra Bakıda ilk dəfə olaraq 1974-cu ildə akad. T.G.İsmayılovun rəhbərliyi altında Azərbaycan SSR EA 

nəzdində Təbii Ehtiyatların  Kosmik  Tədqiqi İnstitutu  yaradıldı. Bu institut o zamanlar Qafqaz-Xəzər regionunun geoloji 

quruluşu və faydalı qazıntılarını, meşə və torpaq ortuyunu, hidrosferin və ətraf muhitin muhafizəsi məsələlərini oyrənirdi. 

Həmin  təşkilat  hazırda  Azərbaycan  Milli Aerokosmik  Agentliyinə  (AMAKA)  cevrilmiş  və  bu  adla  da  fəaliyyət  gostərir. 

Agentlikdə coğrafiyaya aid tədqiqatlar Ekologiya İnstitutu tərəfindən aparılır. Kosmik geoinformasiyadan istifadə yolu ilə 

təbii-ərazi komplekslərinin oyrənilməsində və onların proqnozlarının verilməsində bu institut əhəmiyyətli işlər gorur.  

Hazırda İnstitutda 6 şobə və 8 laboratoriya fəaliyyət gostərir. Həmin struktur vahidləri atmosferdə, su hovzələrində, 

torpaq  və  bitki  ortuyundə  gedən  istər  təbii  və  istərsə  də  antropogen  mənşəli  zərərli  proseslərin  tədqiqi  ilə  məşğul  olur. 

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində sel axınları, suruşmə, ucqun və s. kimi təbii dağıdıcı proseslərin qarşısının alınması kimi 

vacib  məsələlər  oyrənilmiş  və  muvafiq  orqanlara  konkret  tovsiyələr  verilmişdir.  Aparılan  bu  tədqiqatların  nəticələri 

YUNESKO, «İnterkosmos» və b. təşkilatlar tərəfindən bəyənilmişdir.  

Aerokosmik  tədqiqatların  genişlənməsində  1977-ci  ildə  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutu  nəzdində 

«Aerokosmik metodların coğrafiyaya tətbiqi laboratoriyasının təşkil edilməsi muhum rol oynayır.  

Aerokosmik metodlar fiziki coğrafiyanın ən muhum sahələri olan geomorfologiya və landşaftşunaslıqda daha boyuk 

əhəmiyyət kəsb edir. Ayrı-ayrı dovrlərdə cəkilmiş kosmik şəkillərin muqayisəsi əsasında Boyuk Qafqazın şərq və Kicik 

Qafqazın Azərbaycan hissələrinin tektonik qırılmalarına uyğun gələn və qanunauyğun şəkildə istiqamətlənmiş murəkkəb 

şəbəkəsi aşkar edilmişdir. Həmin ərazilərdə aparılan kosmik təhlillər əsasında iri və kicikmiqyaslı morfostruktur xəritələr 

tərtib olunmuşdur (B.Ə.Budaqov, E.K.Əlizadə, A.Mikayılov 1984-1998).  

Butun  bu  kosmik  tədqiqatlar  E.K.Əlizadənin  yazdığı  «Azərbaycan  və  ətraf  dağlıq  ərazilərin  morfostruktur 

quruluşu» (1998) monoqrafiyasında ətraflı şəkildə təhlil olunmuş və umumiləşdirilmişdir.  

Azərbaycanın  landşaftlarının  kosmik  tədqiqat  materialları  əsasında  oyrənilməsi  xeyli  genişləndirilmişdir.  Belə 

tədqiqatlar  ilk  novbədə  Boyuk  Qafqazın  cənub  yamacları  və  Acınohur-Ceyrancol  alcaq  dağlıq  ərazilərini  əhatə  etmişdir. 

(B.A.Seyfullayev,  1980).  Bu  tədqiqatların  nəticəsində  antropogen  landşaftların  ərazidə  qarşılıqlı  yayılmasının 

qanunauyğunluqları,  onların  struktur  xususiyyətləri  aşkar  edilmişdir.  Ağ-qara  kosmik  şəkillər  əsasında  landşaft 

vahidlərinin (tip-yarım tip nov) və landşaft tiplərinin xəritələri tərtib edilmişdir.  

Aerokosmik  şəkillərin  deşifrələnmə  materiallarının  tətbiqi  əsasında  Kicik  Qafqazın  yeni  tektonik  hərəkətlərin 

və morfostrukturların muasir landşaftların formalaşmasına təsiri aydınlaşdırılmışdır.  

Kosmik  tədqiqatlardan  digər  fiziki-coğrafi  proseslərin-sel  ocaqlarının  yaranması  (Məmmədquluzadə,  1986), 

ekzogen  proseslərin  inkişaf  dinamikası  və  yayılma  coğrafiyası  oyrənilib  və  xəritələşdirilməsi  aparılıbdır  (Əlizadə, 

Tarixzadə 1997, 1998).  

Kosmik  şəkillərdən istifadə  edərək aqroirriqasiya landşaftları vəziyyəti,  muasir inkişaf  dinamikası oyrənilmiş 

və Kur cayının sağ sahili duzənliklərinin aqroirriqasiyası landşaftları xəritəsi tərtib edilmişdir. (Yusifov 1990, 1998). 

Bundan  başqa,  gostərilən  materialların  koməyi  ilə  Azərbaycanın  palcıq  vulkanlarının  landşaftları  oyrənilmişdir. 

(Mikayılov, Zeynalov 1997, 1998).  

Aerokosmik  metodlar  vasitəsi  ilə  muxtəlif  məzmunlu  iqtisadi  coğrafi  tədqiqatlar  da  aparılmışdır.  Lakin 

respublikamızda bu istiqamətdə aparılan tədqiqatları qənaətbəxş hesab etmək olmaz.  

Hazırda sərhədyanı ərazilərdən və qonşu respublikalardan Azərbaycana daxil olan su ehtiyatlarının tədqiqi sahəsində 

geniş işlər aparılır. Muəyyən edilmişdir ki, Ermənistan ərazisindən bizə axan caylar – Araz, Oxcucay, Debet, Ağstafacay, 

Tovuzcay və b. həddən artıq cox cirklənirlər. Bəzi maddələrin (Ca, Na, HCO

3

, NH

3 

və s.) miqdarı beynəlxalq normalardan 

10  dəfələrlə  artıqdır.  Bundan  başqa,  Agentliyin  nəzdindəki  institutlar  Abşeron  torpaqlarının  neft  məhsulları  ilə 

cirklənməsi,  şoranlaşması,  bataqlıqlaşması  və  s.  kimi  ekoloji  məsələlərin  tədqiqi  sahəsində  və  kartoqrafiya  kafedrasında 

aerokosmik  materiallar  əsasında  Abşeron  yarımadasının  ekoloji,  topoqrafik  xəritələrinin  tərtibi  və  təhlili  uzərində  elmi-

tədqiqat işləri aparılmağa başlanmışdır. (Ə.T.Talıbov 1999).  

Beləliklə,  gorunduyu  kimi  aerokosmik  metodlar  Azərbaycanın  təbii,  ekoloji  və  təsərrufat-ərazi-məskunlaşma-

kommunikasiya sistemlərinin oyrənilməsi istiqamətlərini daha da genişləndirməyə imkan verəcəkdir.  

6.6. Ətraf muhitin muhafizəsi  

Azərbaycanın  coğrafiya  tarixində  ətraf  muhitin  muhafizəsi  inkişaf  etməkdə  olan  yeni  və  əhəmiyyətli  elm 

sahəsidir. Bu sahənin adı hələlik tam sabitləşməyibdir., ona gorə də «Ətraf muhitin muhafizəsi və təbii ehtiyatlarda 

istifadə», «Ekoloji coğrafiya» və başqa adlar işlədilir. Muxtəlif adların işlədilməsi bu elmin nisbətən cavan olması, 

elmlər arası sintez xarakteri daşıması və s. ilə bağlıdır.  

Ətraf  muhitin  muhafizəsi  və  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  elm  sahəsinin  mahiyyətini  təbiət-insan-təsərrufat 

ucluyunun arasındakı qarşılıqlı əlaqələr təşkil edir. Bu əlaqələr Azərbaycan ərazisində elə ahəngdar qurulmalıdır ki, 

onun  təbiəti  və  ehtiyatları  xalqımızın  həm  indiki  və  həm  də  gələcək  nəsillərinin  maddi  və  mənəvi  tələbatını  tam 

odəyə  bilsin.  Ona  gorə  də  Azərbaycan  təbiətinin  muhafizəsi,  bərpası  və  səmərəli  istifadə  olunmasının  oyrənilməsi 

sahəsində digər elmlərlə yanaşı, coğrafiya elmi də fəal iştirak edir. 

Belə  ki,  gostərilən  sahənin  coğrafi  aspektlərinin  ciddi  tədqiq  olunmasına  boyuk  ehtiyac  duyulur.  Bu  tələbat  ondan 

irəli  gəlir  ki,  uzun  illərdən  bəri  respublikamızın  yeraltı  və  yerustu  sərvətləri  intensiv  istismar  olunduğu  halda,  kecmiş 

sosialist  planlı  təsərrufatcılıq  şəraitində,  onun  qorunmasına  və  geniş  bərpasına  zəif  diqqət  yetirilirdi.  Bu  boşluğun 

doldurulmasında,  problemin  elmi  əsaslarla  oyrənilməsində  1969-cu  ildə  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunda, 

təbiətimizin  qorunmasında  boyuk  xidmətləri  olan  akademik  H.Ə.Əliyevin  təşəbbusu  ilə  «Təbiəti  muhafizə  şobəsi»nin 

yaradılması muhum rol oynamışdır.  

Olkədə ətraf muhitin muhafizəsi ilə bağlı aşağıdakı istiqamətlərdə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır: dağ-mədən 

rayonlarında  pozulmuş  torpaqların  rekultivasiyası,  qırılan  və  quruyan  meşə  sahələrinin  bərpası;  meşə  ziyanvericilərinə 

qarşı  mubarizə  usulları;  sənaye,  nəqliyyat  və  kənd  təsərrufatı  sahələrinin  cirkləndirdikləri  torpaqların  və  atmosferin 

qorunması;  su  hovzələri  və  su  anbarlarının  muhafizəsi  və  s..  Aparılan  bu  tədqiqatlar  əsasında  1976-1980-ci  illərdə 

Azərbaycanın meşə təsərrufatının inkişafının baş sxemi və başqa layihələr hazırlanmışdır.  

Meşələrin bərpası işlərində yerli ağac novlərindən geniş istifadə olunmasının ustunlukləri muəyyən edilmişdir. Qarayazıdan 

başlamış  Xəzər  dənizinədək  uzanan  Kurqırağı  tuqay  meşələrinin  muhafizəsi  və  bərpasının  ətraflı  oyrənilməsi  (H.Ə.Əliyev, 

M.Y.Xəlilov,  1976)  həyata  kecirilmişdir.  Meşəcilik  sahəsində  əldə  olunan  elmi  tədqiqatların  və  aparılan  təcrubələrin 

nəticələrindən  Qarayazı,  İsmayıllı  və  Hirkan  (Lənkəran)  dovlət  qoruqlarının  bərpası  və  inkişafında  geniş  istifadə  edilmişdir. 

Meşə  ortuyunun  zərərverici  həşəratlardan  qorunması  uzrə  bioloji usullar hazırlanmışdır.  (Ə.R.Əliyev,  1968).  Azərbaycanın  ilk 

dəfə  olaraq  meşə  xəritəsi  tərtib  olunmuşdur  (N.Axundov,  1986).  H.Ə.Əliyev  və  M.E.Salayevin  rəhbərliyi  altında  Azərbaycan 

torpaqları,  xususilə  meşə  torpaqları,  onların  muhafizəsi  və  s.  coğrafiyası  ətraflı  surətdə  oyrənilmişdir.  H.Ə.Əliyevin  «Boyuk 

Qafqazın  şimal-şərq  hissəsinin  meşə  və  meşə-bozqır  torpaqları»  (1964),  «Qəhvəyi  meşə  torpaqları»  (1965),  M.E.Salayevin 

«Kicik Qafqazın torpaqları» (1966), «Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifləşdirilməsi» (1991) monoqrafiyaları və b. 

cap edilmişdir.  

Azərbaycan  torpaqlarında  baş  verən  eroziya  prosesləri,  xətti  eroziya  və  onları  yaradan  təbii-antropogen  amillər, 

mubarizə  tədbirləri  umumi  və  regional  miqyasda  ətraflı  tədqiq  edilmiş,  zəngin  elmi  ədəbiyyat  və  xəritələr  yaradılmışdır 

(K.Ə.Ələkbərov,  F.Ə.Hacıyev,  Ə.M.Rustəmov  və  b.).  Daşkəsən  və  Gədəbəy  bolgələrində  dağ-mədən  tullantılarının 

aqrokimyəvi  xususiyyətləri  və  mikroelementlərinin  mexaniki  tərkibi  oyrənilmişdir.  (K.R.Məmmədov,  1988).  Muəyyən 

edilmişdir ki, bu rayonlarda torpaqların rekultivasiyasını aparmaqdan qabaq, onları əhənglə qarışdırmaq lazımdır. Yalnız 

belə halda rekultivasiya olunmuş torpaqlarda bitki əmələ gəlir.  

Mis mədənlərinin bərk tullantılarından və sularından mikrogubrə kimi uzum bağlarında istifadə edilməsi, onun 

məhsuldarlığını yuksəldir və yarpaqlarında əmələ gələn gobələk xəstəliklərini tamamilə yox edir.  

1972-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın 30-dan cox bolgəsində torpaq və şum qatlarında radioaktiv elementlərin 

paylanma  xəritə  sxemi  tərtib  olunmuşdur  ki,  bunların  da  əhalinin  sağlamlığının  qorunması  baxımından  boyuk 

əhəmiyyəti vardır. (A.H.Niyazov, 1985,1988).  

Ermənistan  Respublikasının  qonşuluğumuzda  yerləşən  Qafan,  Qacaran,  Aqarak,  Dəstəkert  mis-molibden 

kombinatlarından Oxcucaya və Araza axıdılan cirkli suları bu regionun ətraf muhitinə və kənd təsərrufatı bitkilərinin 

ekologiyasına mənfi təsir gostərir.  

Həmin  sularla  suvarılan  torpaqlarda  ağır  metalların  həcmi  həddən  artıq  olmuşdur  (İ.Ə.Quliyev,  1990).  Xəzər 

dənizinin  ekoloji  şəraitinin  gərgin  vəziyyəti  nəzərə  alınaraq,  onun  oyrənilməsinin  və  muhafizəsinin  təşkili  həm 

respublikamızın və həm də həmsərhəd olkələrin daim diqqət mərkəzində durmalıdır. Bakı arxipelaqının dibində neft və 

digər cirkləndirici maddələrin paylanması təsnifatı verilmişdir (Ə.Q.Gul, 1993), Azərbaycan sahil zonasına axıdılan cirkab 

sularının miqdarı və tərkibi oyrənilmişdir (N.M.Ağalarova, 1992).  

Alimlərimiz  butovlukdə  Xəzər  akvatoriyasında  cirklənmənin  tərkibi,  Azərbaycan  sahillərində  isə  yayılmasının 

kəmiyyət  və  keyfiyyət  tərkibini  oyrənmiş  və  onların  ilkin  xəritələrini  tərtib  etmişlər.  Xəzər  dənizinin  ekoloji  muhitinin 

qorunmasına  həsr  edilən  fundamental  əsərlərdən  biri  də  A.Q.Kasumov  «Xəzər  golunun  ekologiyası»,  (Bakı,  1994,  rus 

dilində)  monoqrafiyasıdır.  Burada  Xəzərin  butovlukdə  cirklənməsi,  bioloji  muhiti  və  onun  qorunması  haqqında  ətraflı 

biliklər verilir. Hazırda Xəzər ucun ən vacib problem onun sektorlara bolunməsini başa catdırmaq, onun muhafizəsini isə 

butun sahil olkələrilə birgə həyata kecirməkdir.  

Hazırda Xəzərin neft-qaz ehtiyatlarından geniş istifadə edilməsi ilə əlaqədar olaraq, onun muhafizəsinin beynəlxalq 

standartlar  səviyyəsində  təşkil  edilməsi  bu  olkələrin  diqqət  mərkəzində  durmalıdır.  Şəhərlərin  sənaye  muəssisələrinin 

muxtəlif tullantılarla atmosferi və ətraf ərazilərin cirkləndirilməsi məsələləri Gəncə şəhəri timsalında ətraflı oyrənilmişdir 

(İ.B.Xəlilov,  1991,  Ş.İ.Məmmədova,  1996).  Bu  tədqiqatlar  nəticəsində  muəyyən  edilmişdir  ki,  Gəncə  və  onun  ətraf 

ərazilərini ən cox aluminium zavodunun tullantıları cirkləndirir.  

Azərbaycan  Respublikasının  muxtəlif  regionlarında  fəaliyyət  gostərən  istilik-elektrik  stansiyalarının  ətraf  muhitə 

təsiri məsələləri də tədqiq edilmişdir və səmərəli təkliflər verilmişdir (A.B.Mirzəyev, 1987). 

1 

Uynyi .eeeaa «Uyeauai oyaeee», Aaeu, Acy.iyo., 1982, nyu.5 

 

Azərbaycan  caylarının  istifadəsi  və  su  hovzələrinin  qorunması  məsələləri  (R.B.Abdullayev,  F.Y.Fətullayev, 

N.Ə.Məmmədov),  su  anbarlarının  ətraf  muhitə  təsiri  (Ş.B.Xəlilov,  1991)  Abşeron  gollərinin  ekoloji  vəziyyəti 

(A.A.Əliyev, 1991) və s. məsələlərin kompleksli tədqiqi aparılmışdır.  

Bakı  Dovlət  Universitetinin  Ətraf  muhitin  muhafizəsi  və  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  kafedrasının 

əməkdaşları  Abşeronun  neftlə  cirklənmiş  torpaqlarının  bioloji  rekultivasiyası  (N.K.Mikayılov),  Xəzərsahili  zonaların 

muhafizəsi və ətraf muhitin optimallaşdırılması (Ş.Y.Goycaylı) və s. uzrə geniş elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. Kafedranın 

təşəbbusu  ilə  1990-1997-ci  illərdə  ekologiya  uzrə  respublika  miqyaslı  elmi-metodiki  konfranslar  kecirilmişdir. 

Konfransların materiallarında maraqlı məlumatlar verilmiş və faydalı təkliflər irəli surulmuşdur.  

Ətraf muhitin muhafizəsi uzrə iri həcmli təşkilatı-idarəetmə və elmi-layihələşdirmə işləri gorulmuşdur. Azərbaycan 

Respublikasının  Dovlət  Ekologiya  Komitəsi,  Azərbaycan  Milli  Aerokosmik  Agentliyi  və  onun  nəzdində  Ekologiya 

İnstitutu  yaradılmışdır.  Kosmosdan  ətraf  muhitin  muntəzəm  oyrənilməsi,  muhafizəsi  və  onda  baş  verən  dəyişiklikləri 

izləyən muşahidələrin aparılması və s. istiqamətində iri həcmli tədqiqat işləri həyata kecirilir.  Azərbaycan EA Coğrafiya 

İnstitutunun  muvafiq  şobələri  və  BDU-nun  Ətraf  muhitin  muhafizəsi  kafedrasının  əməkdaşları  «Azərbaycanda  təbiətin 

muhafizəsinin  (1986-2000-ci  illər)  kompleks  sxemi»nin  və  «Təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  olunmasının  kompleks 

proqramı»nın və digər cox muhum dovlət layihələrinin hazırlanmasında yaxından iştirak etmişlər.  

Bakı  Dovlət  Universitetinin  coğrafiya  fakultəsində  ətraf  muhitin  muhafizəsi  və  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli 

istifadə və coğrafi ekologiya ixtisasları uzrə bakalavr və magistr səviyyəsində ixtisaslı kadr hazırlığı aparılır. 1981-ci 

ildən isə muvafiq kafedra yaradılmışdır.  

Azərbaycan  təbiətinin  oyrənilməsində,  təbliğində  və  ətraf  muhitin  muhafizəsi  sahəsində  bir  cox  alimlərin 

danılmaz  əməkləri  olsa  da,  akademiklərdən  H.Ə.Əliyevin  və  B.Ə.Budaqovun  apardıqları  işlər  xususi  qeyd 

olunmalıdır.  

Azərbaycanın  təbiətinin  qorunması  haqqında  ilk  həyəcan  təbilini  vuran  akad.  H.Ə.Əliyev  olmuşdur.  Ozunun 

«Həyəcan  təbili»  (1982)  kitabında  akademik  yazmışdır:  «Torpaq  dilə  gəlib  şikayətləndi.  Kimdir?  Ozunun  sud  verib, 

bəslədiyi insanlardan, sinəsinə yara vuranlardan, gozlərinə zəhər tozu ufurənlərdən. Mən isə torpağın ovladlarından birisi 

kimi haray saldım... dedim ki, qoy səsimi hamı eşitsin. Həyəcan təbili»ni insanların qulağının dibindən asmaq lazımdır»

1

. 

Digər muəlliflərlə şərikli yazdığı «Kənd təsərrufatı və təbiətin muhafizəsi» (1980), «Azərbaycanın torpaq fondu və onların 

səmərəli istifadəsi və muhafizəsi» (1982) və b. əsərlərində Həsən Əliyev təbiətin ən boyuk keşikcisi olaraq qalmışdır.  

B.Ə.Budaqovun bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar onun «Təbiəti qoruyaq» (1977), «Dozumlu və dozumsuz təbiət» 

(1990) və b. kitab və məqalələrində oz əksini tapmışdır. Muəllif bizim ədəbiyyatda ilk dəfə olaraq uc aparıcı-təbii, təbii-

antropogen  və  antropogen  amilləri  nəzərə  alaraq  Azərbaycan  ərazisini  22  ekoloji-coğrafi  rayona  ayırmışdır.  Hər  bir 

rayonun ətraf muhitinin gərginlik dərəcəsindən asılı olaraq kompleks tədbirlər hazırlanıb həyata kecirmə haqqında dəyərli 

tovsiyyələr verilmişdir.  

Azərbaycanın  yeni  iqtisadi  şəraitə  kecməsi,  onun  təbii  ehtiyatlardan  xususilə,  neft  –  qazdan  istifadəyə 

beynəlxalq  şirkətlərin  cəlb  edilməsi  ətraf  muhitin  qorunması  və  bərpasının  dunya  standartları  səviyyəsində 

qurulması işləri ciddi dovlət nəzarəti altında  saxlanılmalıdır. Beynəlxalq təbiəti  muhafizə  təşkilatları  –  BMT  ətraf 

muhitin muhafizəsi uzrə Proqramı (UNEP-inqilis.) və digərləri ilə əlaqələrin genişləndirilməsi boyuk fayda verərdi.  

6.7. Məktəb coğrafiyası  

Xalqın  təhsilinin  və  umumi  dunyagoruşunun  inkişafında  tarix,  dilcilik  və  coğrafiya  elmləri  mustəsna  rol 

oynayırlar.  Bu  uc  amil  sırasında  fəal  movqe  tutan  coğrafiya  ali  və  orta  məktəblərdə  təhsil  alan  gənclərin  və 

butovlukdə xalq kutləsinin maariflənməsində muntəzəm iştirak edir.  

O,  boyuk  bir  elm  sahəsi  kimi  dunyanın  coğrafi  mənzərəsi,  iqtisadiyyatı,  ekologiyası,  kartoqrafiyası  və  s. 

haqqında koklu və əlaqəli biliklər verir. Burada sohbət hər şeydən əvvəl umumbəşəri mədəniyyətinin tərkib hissəsi 

olan  coğrafi  mədəniyyətə  olkə  əhalisinin  və  onun  hər  bir  vətəndaşının  qovuşmasından,  təhsil  və  tədrisin 

əhəmiyyətinin artırılmasından gedir.  

Azərbaycanda  coğrafiyanın  tədrisi  tarixində  xalqımızın  tanınmış  maarifci  alimlərindən  Qafur  Rəşadın, 

Həsənbəy Zərdabinin, Məhəmməd Baharlının və b. boyuk əməkləri olmuşdur. Onların yazdıqları coğrafi dərslik və 

kitablar Azərbaycan məktəb coğrafiyası ucun yazılmış ilk qiymətli numunələr idi.  

Məktəb coğrafiyasının sistemli inkişafı 1934-1935-ci illərdən başlanmışdır. Həmin dovrdə kecmiş İttifaq dovləti ali 

və  orta  məktəblərdə  coğrafiyanın  tədris  olunması,  dərsliklər  və  kartoqrafiya  materiallarının  hazırlanması  haqqında 

əhəmiyyətli qərarlar qəbul etmişdir. 

Bu  qərarlar  əsasında  olkədə  ixtisaslı  coğrafiya  kadrları  hazırlamaq  məqsədilə  1935-ci  ildə  Azərbaycan  Pedaqoji 

İnstitutunda və 1944-cu ildə isə Azərbaycan Dovlət Universitetində coğrafiya və geologiya-coğrafiya fakultələri yaradıldı. 

Pedaqoji  İnstitutun  ilk  məzunlarından  M.Zulfuqarov,  S.Şukurov,  H.Sadıxlı,  O.Osmanov,  B.Axundov  və  b.  həm  orta  və 

həm  də  ali  məktəblərdə  geniş  pedaqoji  fəaliyyətə  başladılar.  M.Zulfuqarov  coğrafiyanın  tədrisi  metodikasına  dair  ilk 

dissertasiya mudafiə edir və həmin əsaslı tədqiqatlarını davam etdirir.  

Sonrakı illərdə fəaliyyətə başlayan ADU-nun geologiya – coğrafiya fakultəsinin ilk 10-15 ildə coğrafiya ixtisası 

uzrə mutəxəssisləri yox dərəcəsində idi.  

Əvvəllər  təkcə  H.B.Əliyev  coğrafiya  ixtisası  uzrə  fəaliyyət  gostərirdi.  Daha  sonra  Ə.M.Hacızadə,  N.K.Kərəmov 

namizədlik  işi  mudafiə  edib  tədris  fəaliyyətinə  başladılar.  40-50-ci  illərdə  ADU-nun  coğrafiya  şobəsində  tədris  işinin 

yerinə  yetirilməsində  Azərbaycan  EA  Coğrafiya,  Geologiya,  Botanika,  Torpaqşunaslıq  və  b.  institutlarının  əməkdaşları, 

Pedaqoji İnstitutun coğrafiya fakultəsinin alim və pedaqoqları yaxından iştirak etdilər. Bu alimlərin hər biri o zamanlar oz 

sahəsinin  cox  gorkəmli  mutəxəssisləri  idilər  və  məhz  universitet  coğrafiyasının  yaranmasının  ilk  mənbəsini  təşkil 

edirdilər.  

Q.K.Gul,  H.B.Əliyev  və  Ə.M.Hacızadənin  muəllifliyi  ilə  dalbadal  orta  və  ali  məktəblər  ucun  dərsliklər 

yazılırdı,  muxtəlif  xəritə  və  atlaslar  tərtib  olunurdu.  Orta  məktəb  coğrafiyasının  40-50-ci  illərdə  inkişaf 

etdirilməsində Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu və ali məktəb alimləri yaxından iştirak edirdilər.  

Məktəb coğrafiyası fənnləri V-IX siniflərin hər birində xususi proqram və dərslik uzrə tədris edilir və metodiki 

məsələləri həll olunurdu.  Kecmiş  Sovet  ittifaqının Pedoqoji Akademiyasının  gorkəmli  metodist alimləri tərəfindən 

yazılmış  mukəmməl  dərsliklər  (1960-1980-ci  illər)  və  tərtib  olunan  xəritələr  Azərbaycan  dilinə  tərcumə  edilib 

muntəzəm olaraq məktəblərə catdırılırdı.  

Sabit dərsliklərə əlavə olaraq azərbaycan dilinə tərcumə edilən «Coğrafiyanın yeni proqram uzrə oyrənilməsi» 

(Bakı,  1974),  «SSRİ-nin  fiziki  və  iqtisadi  coğrafiyasına  dair  metodiki  vəsaitləri»  (Bakı,  1981),  «Materiklər 

coğrafiyasına dair» (Bakı, 1988) və b. metodiki vəsaitlər muəllimlərə boyuk koməklik gostərirdi.  

Respublikamızda coğrafiyanın tədrisi metodikası əsas sahə kimi həmişə diqqət mərkəzində durmuşdur. Uzun illər bu 

sahədə  işi  və  əməli  fəaliyyəti  olmuş  M.Zulfuqarovun  rəhbərliyi  altında  bir  dəstə  metodist  alimlər  yetişmişdir.  Onlardan 

N.N.Allahverdiyevi, B.Paşayevi, O.Alxasovu, M.Quliyevi, D.Ələsgərovu, H.Ağayevi, A.Qarayevi, N.Seyfullayevanı və b. 

gostərmək olar. Bu alimlərin əsərləri, gundəlik fəaliyyəti məktəb coğrafiyasının metodikası qarşısında qoyulmuş cox ciddi 

məsələlərin həllinə yonəldilmişdir.  

Coğrafiyanın  ali  və  orta  məktəblərdə  tədris  olunmasında  gundəlik  və  aylıq  qəzet  və  jurnalların  muntəzəm  cap 

edilməsi lazımdır. Bu baxımdan «Tarix, ictimaiyyət və coğrafiya tədrisi» metodiki məcmuənin nəşr edilməsi muəllimlərin 

elmi-coğrafi və  metodik inkişafı ucun xususi  əhəmiyyət kəsb edirdi. Orta məktəb muəllimlərinin boyuk ehtiyacı olan bu 

jurnalın hazırda nəşri dayandırılmışdır. Fəaliyyətdə olan «Azərbaycan muəllimi» qəzeti məktəblər ucun ən yeni məlumat 

və rəsmi sənədlərin maarif ocaqlarına catdırılmasında muhum rol oynayır. Son illər «Araz» hazırlıq mərkəzinin muntəzəm 

nəşr olunan «Zirvə» və Dovlət Tələbə Qəbul Komissiyasının «Abituriyent» jurnalında yuksək elmi-metodik səviyyəsi ilə 

secilən numunə testləri, analitik məqalələr, sonuncuda isə həm də qəbul proqramları verilməyə başlanıbdır.  

Uzun illərdən bəri alimlərimiz orta məktəblər ucun Azərbaycan coğrafiyası (fiziki və iqtisadi) dərslikləri və ali 

məktəblər  ucun  isə  butun  istiqamətlərdə  tələb  olunan  dərslik  və  tədris  vəsaitləri  yazılmasında  yaxından  iştirak 

etmişlər,  hazırda  bu  işi  davam  etdirirlər.  Bunlardan  orta  məktəblər  ucun  əvvəllər  cap  olunmuş  Q.K.Gulun 

«Azərbaycan  SSR-nin  coğrafiyası»  (1962),  H.B.Əliyevin  «Azərbaycan  SSR-nin  iqtisadi  coğrafiyası»  (1963), 

B.Ə.Budaqov və E.F.Apoyev «Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası»nı – 8-9-cu siniflər (1991) gostərmək olar.