Əsas məsələl

 
 
 
27.Dönən və dönməyən reaksiyalar
. 
Kimy
əvi reaksiyalar dönən və dönməyən olmaqla iki qrupa bölünür. Yalnız bir 
istiqam
ətdə gedən reaksiyalara dönməyən və ya axıra qədər gedən reaksiyalar deyilir. 
Dönm
əyən  reaksiyalar  zamanı  qaz  halında  ,  çöküntü  halında  və  az  dissosiasiya  
ed
ən maddə alınmalıdır. 
Mg + H
2
SO
4
→ MgSO
4
 + H
2
↑ 
BaCl
2
 + Na
2
SO
4
→ BaSO
4
↓ + 2NaCl 
NaOH + HCl = NaCl + H
2
O 
Na
2
CO
3 
 + 2 HCl = 2 NaCl + CO
2
↑+ H
2
O 
V
1 
V
2 

35 
 
Kimy
əvi  reaksiyaların  əksəriyyəti  dönəndir,  bu  zaman  reaksiyanın  son  məhsulu 
parçalanaraq ilkin madd
ələri əmələ gətirir. 
H
2
 + J
2
 = 2HJ 
2HJ = H
2
 + J
2 
H
2
 + J
2
          2HJ 
Dön
ən prosesdə düzünə və tərsinə gedən reaksiyaların sürətlərinin bərabərləşdiyi 
hala kimyəvi tarazlıq deyilir. Kütl
ələrin təsiri qanununa əsasən hər iki reaksiyanın sürəti 
bel
ə ifadə olunur. 
                                      V
1 
= K
1 
[H
2
] [J
2
]             V
2  
= K
2 
[HJ]
2
 
Tarazlıq halında V
1
=V
2
 oldu
ğundan yaza bilərik: 
                                  K
1 
[H
2
] [J
2
] = K
2 
[HJ]
2 
[ ]
[ ] [ ]
K
K
K
J
H
HJ
=
=
⋅
2
1
2
2
2
 
  K-  mü
əyyən  temperaturda  sabit  olan  iki  kəmiyyətin  nisbətini  əvəz  edir  və 
tarazlıq  sabiti
  adlanır.  Xarici 
şərait  dəyişdikdə  sistemin  tarazlıq  halı  pozulur.  Xarici 
şərait dedikdə, temperatur, təzyiq və qatılıq nəzərdə tutulur. 
Bunlardan biri d
əyişdikdə tarazlıq pozulur və reaksiyada iştirak edən maddələrin 
qatılı
ğı yeni tarazlıq halı yaranana qədər dəyişir. 
Sistemin bir tarazlıq halından ba
şqasına keçməsinə tarazlıq yerdəyişməsi deyilir.  
Tarazlı
ğın  xarici  şəraitdən  asılılığı  1884-cü  ildə  fransız  alimi  A.Le-Şatelye 
t
ərəfindən  müəyyən  edilmişdir.  Bu  asılılıq  Le-Şatelye  prinsipi  adlanır  və  belə  ifadə 
olunur. 
Sistem tarazlıqda olduqda, xarici şəraiti müəyyən edən kəmiyyətlərdən birini 
dəyişdikdə, sistemin  tarazlığı həmin şəraitin təsir effektinin azalması istiqamətində 
öz yerini dəyişir. 
    3 H
2
 + N
2
          NH
3
 
N
2 
v
ə  H
2 
  qatılı
ğını
    yaxud 
t
əzyiqini  artırsaq  tarazlıq  NH
3
-ün  alınması 
istiqam
ətinə yönələcəkdir. 
Əgər tarazlıq sabiti məhlulda maddənin ionlaşmasını xarakterizə edirsə, bu halda 
o, ionlaşma , yaxud dissosiasiya sabiti adlanar. 
CH
3
COOH          CH
3
COO
-
 + H
+
 
      K= 
 
[H
+
][CH
3
COO] 
[CH
3
COOH] 

36 
 
28. Temperaturun tarazlığa təsiri. 
Temperaturun  tarazlığa  təsiri.
  Temperaturun  artırılması  kimy
əvi  tarazlığı 
temperaturun  az  olması  istiqam
ətində,  yəni  endotermik  reaksiya  istiqamətində 
yön
əldilməsinə  səbəb  olur.  Əksinə  temperaturun  azaldılması  ekzotermik  (+Q-∆H) 
istiqam
ətdə kimyəvi tarazlığın yerdəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, 
2SO
2
 + O
2
= 2SO
3
   ∆ܪ
=-Q 
Reaksiya  ekzotermik  oldu
ğundan  temperatur  artdıqda  tarazlıq  sola,  temperatur 
azaldıqda is
ə tarazlıq sağa yönəlir. 
 
 
29. Təzyiqin tarazlığa təsiri. 
Təzyiqin  tarazlığa  təsiri.
  Tarazlıqda  olan  sistemd
ə  təzyiqin  artırılması,  tarazlığı 
t
əzyiqin az olan (həcmin az olan) istiqamətdə yerdəyişməsinə səbəb olur. Hər iki tərəfdə 
h
əcm eyni olarsa təzyiqin artırılması və azaldılması tarazlığa təsir etmir. 
Katalizatorun tarazlığa təsiri.
 Tarazlıqda olan sistem
ə katalizator təsir etmir. Daha 
do
ğrusu tarazlığı nə sağa, nədə ki sola yönəldir. Yalnız onun tez yaranmasına səbəb olur. 
Q
NH
H
N
+
⇔
+
3
2
2
2
3
 
Tarazlıq  sistemind
ə  temperaturun  artırılması  tarazlığı  sola,  temperaturun 
azaldılması  sa
ğa  yönəldir.  Təzyiqin  artırılması  sağa,  N
2
v
ə  H
2
-in  qatılı
ğının  artırılması 
sa
ğa, NH
3
-ün qatılı
ğının artırılması tarazlığı sola yönəldir. 
 
30. Dispers sistemlər.Məhlullar. 
                    Bir    madd
ənin    kiçik  hissəciklər  şəklində  digər  maddə  mühitində 
paylanmasından alınan sistem  dispers  sistem  adlanır. Paylanan maddə –dispers  
faza, mühit  isə dispers mühit hesab olunur. 
                   Hiss
əciklərin ölçüsündən asılı olaraq dispers sistemlər  3  qrupa  bölünür : 
1.   Kobud  dispers  sistemlər.  
                Hiss
əciklərin  ölçüsü    100  nm-dən  (nanometr)  və  ya      1  mk-dan  (mikron) 
böyük olur.  ( 1 nm = 10
-9
 m =  10
-7
 sm ;    1 mk  =  10
-4
 sm ).  Hiss
əciklər adi gözlə 
görünür. Suspenziya və emulsiya buna misal ola bil
ər. Belə sistem davamsız olur. 
Mühit    maye,    paylanmış  hissəciklər  həll  olmayan  bərk  maddələr  olduqda  sistem  -  
suspenziya  adlanır.  M
əs.    bulanıq  su.  Məhlul  sakit  halda  olduqda,  onda  həll  olan 
hiss
əciklər sıxlığından asılı olaraq , ya çöküntü halında, ya da məhlulun səthində ayrılır. 
Mühit v
ə paylanmış hissəciklər maye olduqda, belə sistem emulsiya adlanır.   Məs. süd 
v
ə onun tərkibində olan yağ. Süd saxlandıqda tərkibində olan yağ qaymaq şəklində 
üst hiss
ədə ayrılır. 

37 
 
2.     ncə  dispers  sistemlər. 
  Hiss
əciklərin  ölçüsü    1–  100  nm  arasında  dəyişir.  Belə  dispers  sistem    kolloid 
məhlul    və  zol  adlanır.  Jelatin,  kisel,  yumurtanın  suda    m
əhlulu  və  s.  kolloid 
m
əhlula misal ola bilər. Hissəciklər ancaq mikroskopla görünür. 
3.  Məhlullar.   
                  Hiss
əciklərin  ölçüsü    1  nm-dən  kiçik  olur,    hətta  mikroskopla  da  görmək 
mümkün  olmur.  Məhlullar  həlledici  və  həll  olan  maddələrdən  ibarət  olan 
bircinsli    sistemdir. Ba
şqa tərif də vermək olar : məhlullar  – iki  və daha artıq 
komponentdən    və  onların  qarışılıqlı  təsir  məhsullarından    ibarət  olan  
homogen    sistemdir.  M
əs.    sulfat  turşusunun  suda  məhlulunda    su  (  həlledici), 
sulfat tur
şusu və hidratlaşmış  H
+ 
,   HS0
4 
-
,  S0
4
2- 
 ionları  olur. 
Məhlullar aqreqat halına   gör
ə   3  qrupa  bölünür :  qaz,  maye  və bərk  məhlullar. 
Bu    halda  h
əlledici  -  miqdarı  çox  olan  maddələr  hesab  edilir.  Hava    qaz 
məhlulunun 
ən bariz  nümunəsidir. Havada azot qazının miqdarı daha çox (78%) 
oldu
ğundan,    o  -      həlledici  ,  digər  qazlar  isə  (  O
2
,    C0
2
,  Ar    v
ə  s.  )  həll  olan 
madd
ələrdir. 
                  T
əbii sular, qan,  limfa, hüceyrələrarası məhlullar  və s. bir sözlə həlledicisi 
su olan m
əhlullar -  maye    məhlullar hesab edilir. Bərk    məhlullara  ərintiləri, 
d
əmir pulları, təbii mineralları  və s.  misal göstərə bilərik. 
Maddələrin  həllolma  qabiliyyəti,  h
əlledicinin  müəyyən  miqdarında  həllolma 
d
ərəcəsindən asılı olub,  3  qrupa bölünür :   
a.  Yax
şı  həll  olanlar   -  adi temperaturda  100 qr  suda  10 qr-adək  maddə həll olarsa 
                  b.  Pis  h
əll olanlar  -   100 qr  suda  1 qr-adək  maddə  həll olarsa 
                  c.  Praktiki  h
əll olmayanlar  -   100  qr  suda  0,01  qr-a  qədər  maddə  həll  
olarsa                                                      
                Ümumiyy
ətlə praktiki olaraq suda həll olmayan maddə  yoxdur. 
 
MADDƏLƏR N  HƏLL OLMASI  VƏ  HƏLLOLMANIN 
TEMPERATURDAN  ASILILIĞI 
 
Maddələrin  suda  həll  olması  ilk  növb
ədə  onun  tərkibindən  və 
quruluşundan asılıdır. Mü
əyyən edilmişdir ki,  «oxşar – oxşarda»  həll olur. Məs. 
Qeyri-polyar  v
ə  az  polyar  həllediclərdə  elə  birləşmələr  yaxşı  həll  olur  ki, onların 
molekulları qeyri-polyar v
ə ya az polyar olsun. Polyarlığı çox olan maddələr ( su, 
qeyri-üzvi  duzlar v
ə s.) belə həlledicilərdə həll olmur. Əksinə, polyarlğı çox olan 
h
əlledicilərdə – su, spirt, maye ammonyak və s.  -   polyar, yaxud ion tipli maddələr 
yax
şı, qeyri-polyar maddələr isə pis həllolur. 
Temperatur bu v
ə ya digər dərəcədə həllolmaya təsir edir. Temperatur artdıqca bir sıra 
b
ərk  maddələrin,  məs.  K,  Pb,  həmçinin  ammonium  –  nitrat  duzlarının  həllolma 
qabiliyy
əti  artır,  bəzi  birləşmələrdə  isə  temperatur  həll  olmaya  az  təsir  göstərir. 
M
əs. 0
0
C-d
ə 100 qr  suda  35,6 q  NaCl həll olduğu halda, 100
0
C-d
ə bu miqdlar  

38 
 
c
əmi  3,5  q  artır.  Temperatur    Li-sulfat  və  Ca-aseta-tın  həll  olmasına  hətta  mənfi  
t
əsir  göstərir.  Kristallhidratların  həllolmaqabiliy-yəti  müəyyən  temperatura  qədər 
artdıqdan  sonra  azalar.  Bu,  onların  a
şağı  hidrat-laşmış  vəziyyətə  keçməsilə  izah 
olunur. 
                    Mayel
ərdən  etil  spirti,  aseton,  sirkə  turşusu,  nitrat,  xlorid,  sulfat  turşulurı 
suda  ist
ənilən nisbətdə həll olur. Bəzən həllolma zamanı məhlulun ümumi həcmi 
azalır. M
əs. 500 ml su ilə 500 ml spirtin qarışığından 1000 ml yox , 965 ml məhlul 
alınır. 
Əlbəttə  bu,  molekullar  arasında  hidrogen  rabitəsinin  yaranması  ilə 
əlaqədardır. (Mendeleevin doktorluq işi bundan bəhs edir ).  
Qazların suda həllolma qabiliyyəti d
ə müxtəlifdir  Məs. Normal şəraitdə 1 l suda 21,7 
ml  H
2
,  23,5 ml N
2
,  49 ml 0
2
,  80 ml S0
2
,  500 ml HCl,  1300 ml NH
3
 h
əll olur.  
Bir qayda olaraq temperatur artdıqca qazların suda h
əll olması  azalır.        
Qazların  mayelərdə  həll  olmasının  t
əzyiqdən  asılılığı  1803-cü  ildə  Henri  tərəfindən 
mü
əyyən edilmiş və Henri qanunu ilə ifadə edilir :Sabit temperaturda qazların 
mayelərdə  həllolma  qabiliyyəti,  onun  məhlul  üzərindəki  təzyiqi  ilə  düz 
mütənasibdir.Bu  qanun  həllolma  qabiliyyəti  az  olan  və  həlledici  ilə  reaksiyaya 
girməyən   qazlara şamil edilir
. Qanunun riyazi ifad
əsi belədir : 
C  =  K P 
Burada :  C – qazın m
əhluldakı qatılığı,  P- qazın təzyiqi,  K- mütənasiblik əmsalı olub, 
Henri 
əmsalı  da  adlanır.  Qaz  qarışığının  həllolması  zamanı,    təzyiq    «parsial  təzyiq»  
ifad
əsilə  əvəz    olunur.  Bunu  Dalton  öyrəndiyindən  qanun  –Henri-Dalton    qanunu 
adlanır.  Parsial təzyiq  qaz qarışığında hər bir qazın təklikdə göstərdiyi təzyiqdir. 
M
əlumdur ki, havada təxminən 20%  0
2
,  80% N
2
 vardır. Dem
əli havada onların parsial 
t
əzyiqi   0,2 və 0,8 atm.  olacaqdır : 
 
                                1
.
 20                                              1
.
 80 
              P (0
2
)   =  -------- =  0,2 atm.        P(N
2
)  =  ---------  =   0,8  atm. 
                                 100                                               100 
 
MƏHLULLAR  HAQQINDA  NƏZƏR YYƏLƏR 
M
əhlullar  haqqında  3  nəzəriyyə mövcuddur : 
1. Fiziki  nəzəriyyə 
                 2. Kimyəvi  nəzəriyyə 
3  Fiziki-kimyəvi  nəzəriyyə 
Fiziki  n
əzəriyyə  Vant-Hoff və S. Arrenius tərəfindən 1887-ci ildə irəli sürülmüşdür. 
N
əzəriyyədə həll olan maddə hissəciklərilə həlledici arasında qarşılıqlı təsir inkar 
edilir, n
əzərə alınmır. Başqa sözlə desək, fiziki nəzəriyyə məhlullara maddələrin 
mexaniki qarışığı kimi baxırdı. 
                  H
əmin  il  D.  Mendeleyev  məhlulların  kimyəvi  nəzəriyyəsini–hidrat 
n
əzəriyyəsini irəli sürür. Bu nəzəriyyəyə görə məhlul həll olan maddə hissəcikləri 

39 
 
il
ə  həlledici  arasında  qarşılıqlı  təsirdən  əmələ  gələn  sistemdir.  Alınan  birləşməni 
alim  -  solvatlar  adladırmı
şdır, Həlledici su olarsa – birləşmələr hidratlar adlanır. 
Bu birl
əşmələr ancaq məhlulda mövcuddurlar : 
                      Na
+
(H
2
0)
6
 ,  S0
4
2-
 (H
2
0)
6
,   Ca
2+
( H
2
0)
6
,  Fe
2+
 (H
2
0)
6   
v
ə s. 
B
əzi  maddələr  suda  həll  edildikdə,  yaxud  buxarlaqdırıldıqda  həlledici  molekulları  həll 
olan madd
ələrin tərkibində qalır. Belə maddələr kristalhidratlar adlanır :  
                    CuS0
4
.
 5H
2
0,    CaCl
2
.
 6H
2
0,   MnCl
2
.
 4H
2
0,  NiS0
4
.
 7H
2
0,   ZnS0
4
.
 7H
2
0 
 
                   Bu n
əzəriyyələrin hər biri ayrı-ayrı qrup birləşmlərə tətbiq edilə bilər. Məs. 
fiziki nəzəriyyə  -  ideal məhlullar üçün, kimyəvi nəzəriyyə isə  ion quruluşlu və  
polyar maddələrin məhlulları üçün do
ğrudur. 
deal  qazlarda  oldu
ğu  kimi  ideal  məhlullarda  da  ayrı-ayrı  komponentlər  arasında 
qar
şılıqlı  təsir  qüvvəsi  nəzərə  alınmır.  Bu  məhlullarda  istilik  effekti  yaranmır.  
Misal  olaraq  maye  karbohidrogenl
ər    qarışığından  ibarət  olan  benzini,  kerosini, 
benzol- toluol  qarı
şığını və s.  göstərmək olar. 
                  Hazırda  m
əhlullara  fiziki-kimyəvi  sistem  kimi  baxılır.  Bu  nəzəriyyənin 
mü
əllifləri Kablukov  və Kistyakovskidir. 
 
31.Məhlulların qatılığının ifadəsi 
                 H
əlledici və ya  məhlulun  müəyyən miqdarında həll olan maddə miqdarına   
        m
əhlulun  qatılığı  deyilir.  Həll  olan  maddənin  miqdarına  görə  məhlullar  – 
doymamı
ş, doymuş  və  ifrat  doymuş  məhlullara bölünür. 
                 Sabit  temperaturda  h
əlledicinin  müəyyən  miqdarında  həll  olmuş  maddənin 
artıq miqdarı h
əll olursa, belə məhlul doymamış məhlul, maddənin artıq miqdarı 
h
əll  olmursa  isə  –doymuş  məhlul  adlanır.  Maddələrin,  otaq  temperaturundan 
yüks
ək  temperaturda  hazırlanmış  məhlulunu  soyutduqda  ifrat  doymuş  məhlul 
alınır.Soyutma  prosesi  el
ə  aparılmalıdır  ki,  məhlulda  kristallaşma  baş  verməsin. 
frat doymu
ş  məhlullarda  həll olmuş maddənin miqdarı doymuş məhluldakından 
çox  olur.  Bel
ə  məhlul  davamsız  olur  və  azacıq  titrəyişdən,  yaxud  məhlula  az 
miqdarda salınmı
ş  kristall hissəciyin təsirindən kristallaşma prosesi baş verir.  frat 
doymu
ş məhlulu rus alimi Lovits öyrənmişdir. 
Məhlulun qatılığını dəqiq ifadə etmək üçün  a
şağıdakı     5 üsuldan istifadə edilir : 
1.
  Faizli qatılıq və ya faizli məhlul– məhlulun 100 qramında həll olmuş  
        madd
ənin qramlarla miqdarıdır. Aşağıdakı düturla ifadə olunur : 
                                        m 
                         C
% 
 =   ------- 
.
 100%    
                                        m 
1
 
                  burada ,  m – h
əll olan maddənin, m
1
– m
əhlulun kütləsidir.
 

40 
 
m
1
 =  
ρ
 V  oldu
ğundan  yazarıq: 
m 
                                     C
%
 =  -------  · 100 
ρ
 V 
 
              Burada,  
ρ
 - m
əhlulun sıxlığı,  V  -  məhlulun həcmidir. 
2.  Molyar qatılıq və ya molyar məhlul– m
əhlulun 1 litrində həll olan 
madd
ənin mol sayı ilə ifadə olunur. Aşağıdakı düsturla hesablanır  
  n 
    C
M
  =  ------ 
   V 
              Burada,  n – h
əll olan maddə mollarının  sayı,   V – məhlulun həcmidir 
 
m                                         m 
                    n  =  ------  oldu
ğundan,   C
M
 =  -------    olar.   
                               M                                       MV 
Burada ,  M – h
əll olan maddənin molyar   kütləsi,  m – onun kütləsidir. 
Məhlulun həcmi millilitrlə veril
ərsə, molyar qatılıq aşağıdakı düsturla hesablanır: 
m  
.
 1000 
                              C
M
  =  -------------- 
                            M V 
                 Molyar m
əhlul hazırlamaq üçün  maddənin 1 molunun kütləsini (M) bilmək 
lazımdır. M
əs. 1 mol  NaHC0
3
–ün  kütl
əsi  84 qramdır. Bu miqdar suda həll edilir 
v
ə üzərinə 1litr  oluncayadək su əlavə edlir. Belə məhlulun qatılığı   1molyardır – 
1M. 
 
 
 
 
 
 
3. Normal  qatılıq və ya normal məhlul -  M
əhlulun 1 litrində həll olmuş 
madd
ənin qram ekvivalentlərlə miqdarıdır. Aşağıdakı düsturla hesablanır 
                                                       m 
                                           C
N
 =  ------                                       
 E V                                    
 
 

41 
 
    M
əhlulun həcmi ml – lə verilərsə, onda :  C
N
 = 
௠∙ଵ଴଴଴
ா∙௏
  olar. 
 
                   Burada , m – h
əll olan maddənin kütləsi, E – maddənin qram  ekvivalenti, V 
– m
əhlulun həcmidir. 
                  Normal m
əhlul  hazırlamaq üçün maddənin 1 molunun ekvivalentini birlmək 
lazımdır. 
Ə
sasların qram ekvivalenti onların molyar kütl
əsinin , əsasın tərkbində olan  0H- 
qruplarının sayına bölünm
əsindən alınan kəmiyyətə bərabərdir                                           
  74 
                             E ( Ca (0H)
2
 )  = ------  =   37 q  
                              2 
Turşuların qram ekvivalenti  onların molyar kütl
əsinin  turşunun əsaslığına (yaxud H-
atomlarının saynı) bölünm
əsindən alınan kəmiyyətə bərabərdir. 
 
                                                         98 
                             E (H
2
S0
4
 )   =   --------  =   49 q 
                                                          2 
 
 
 Duzların qram  ekvivalenti  onların molyar kütl
əsinin duzun təkibində  
olan  metal  atomlarının sayının  metalın valentin
ə vurma hasilinə bölünməsindən alınan 
k
əmiyyətə bərabərdir                          
 342 
                              E ( Al
2
(S0
4
)
3
 )   =   -------  =    57 q  
                                                                2
.
3  
4.  Molyal qatılıq və ya molyal məhlul -   h
əlledicinin 1000  qramında  həll olan 
madd
ənin mollarının sayı ilə ifadə olunur və riyazi olaraq belə göstərilir 
                                                            m 
.
  1000 
                                                C
m
 =  ------------ 
                          M  V  
                   Burada ,  m -  h
əll olan maddənin , m 
1  -   
h
əlledicinin kütləsi,  M – həll olan 
madd
ənin molyar kütləsidir. Molya məhlulun hazırlanmasında temperatur nəzərə 
alınmır. 1000 qram  h
əlledicidə 1 mol maddə  həllolursa,  deməli, həmin  məhlulu 
1 molyal m
əhluldur,  mol / kq ilə ifadə olunur. 
                  5. Titrli  qatılıq və ya  titrli  məhlul  -  m
əhlulun    1  ml-də   həll   olmuş 
madd
ənin qramlarla miqdarını göstərir və aşağıdakı formulla ifadə edilir  
                                                    m               C
N 
.
 E 
                                     T  =   ------------ =  ----------      

42 
 
          1000             1000 
                  Burada,  T – m
əhlulun titri,  m -  1000 ml məhlulda həll olmuş maddənin 
kütl
əsi,  C
N 
 -  m
əhlulun normal qatılığı,  E – həll olmuş  maddənin ekvivalentidir.    
                  M
əhlulun normal qatılığı  və maddənin ekvivalenti məlum olarsa, məhlulun 
1ml-d
ə  olan  maddənin  miqdarını, başqa sözlə desək,   məhlulun titrini  
hesablamaq olar.