Əsas məsələl

 
32. Raulun I və II qanunları. 
H
əlledici  ilə  olan  maddə  hiss-in  əks  istiqaməti  nəticəsində  1-1-də  bərabər 
paylanmasına diffuziya deyilir. H
əlledici ilə həll olan maddə arasında yarımkeçici pərdə 
qoyularsa  bu  zaman  bir  t
ərəfli  diffuziya  baş  verər.  Belə  ki,  yarımkeçici  pərdədən 
h
əlledici keçər həll olan maddə isə keçməz. Bu hadisə osmos hadisəsi adlanır. Bu zaman 
yaranan  t
əzyiqə  osmos  təzyiqi  deyilir.  Qazın  təzyiqi  ilə  osmos  təzyiqi  arasındakı 
ox
şarlıq Vant – Hoff qanunu ilə ifadə olunur – Eyni temperaturda həll olmuş maddə qaz 
halına  keçirilərsə,  onun  həcmi  məhlulun  həcminə  çatdıqda  qazın  təzyiqi  qiymətcə 
məhlulun osmos təzyiqinə bərabər olur.
 
RT
V
n
P
osm
=
  v
ə ya 
CRT
P
osm
=
 
Məhluln buxar təzyiqi. Raulun I qanunu.
 Qapalı qabda maye buxarlanark
ən onun 
yenid
ən mayeyə çevrilməsi baş verir. Bu zaman maye üzərindəki buxara doymuş buxar 
deyilir.  
Fransız alimi F. Raul uçucu olmayan q/elektrolitl
ərin buxar təzyiqini öyrənərkən I 
qanunu vermi
şdir – Həlledicinin məhlul üzərindəki buxar təzyiqinin nisbi azalması həll 
olan  maddənin  mol  sayının  məhlulda  olan  molların  ümumi  sayına  olan  nisbətinə 
bərabərdir.
 
n
N
n
p
p
+
=
∆
0
      çox duru m
əhlulda  
      onda     
N
n
p
p =
∆
0
 
N
n
p
p
0
=
∆
  burada n – h
əll olan maddənin mol sayı, N – həlledicinin mol sayı, p
0
 –
saf h
əlledicinin buxar təzyiqi, 
p
∆
 - buxar t
əzyiqinin azalmasını göstərir. 
Məhlulun  donma  və  qaynama  temperaturu.  Raulun  II  qanunu.
  H
əlledici  ilə 
m
əhlulun donma və qaynama tem-u müxtəlifdir. Belə ki, məhlul saf həllediciyə nisbətən 
a
şağı tem-da donur, yuxarı tem-da qaynayır. Maddənin eyni vaxtda həm maye həm də 
b
ərk  halda  mövcud  olduğu  tem-a  donma  tem-u  deyilir.  Məhlulun  donmasını  və 
qaynamasını öyr
ənərkən Raul II qanunu vermişdir – Donma temperaturunun azalması, 
qaynama temperaturunun artması məhlulun molyar qatılığı ilə düz mütənasibdir.
 
N
N
n
≈
+

43 
 
EC
t
KC
t
qay
don
=
∆
=
∆
E
 – ebuloskopik  K – krioskopik sabitl
ərdir   
C
 – molyar qatılıqdır. 
 
33. Vant-Hoff qanunu. 
                    Qazlarda  oldu
ğu  kimi  çox  duru    məhlullarda  da  həll  olan   maddə 
hiss
əcikləri  xaotik hərəkətdədir.  Qatı məhlula    su, yaxud    duru məhlul əlavə 
edil
ərsə, həll olan maddə hissəcikləri qatı  məhluldan – suya,  su  hissəcikləri  isə 
duru m
əhluldan -  qatı məhlula keçəcəkdik. Bu hadisə –diffuziya adlanrı.   Əgər bu 
iki maye arasına  yarımsızdırıcı   arak
əsmə qoysaq,  bu  halda  birtərəfli diffuziya 
hadis
əsi baş verər, yəni  su     hissəcikləri  duru  məhluldan  qatı  məhlula  keçər. 
Bel
ə birtərəfli diffuziya – osmos,  yaranan təzyiq isə osmos təzyiqi adlanır. 
                   Osmos  t
əzyiqi  Vant-Noff qanını ilə xarakterizə olunur: Məhlulun os- mos 
təzyiqi həll olan maddənin qaz hala keçdikdə eyni temperaturda məhlu-  
lun həcminə bərabər həcmdə göstərə biləcəyi təzyiqə  bərabərdir.  
                                                  nRT           n    
PV  =  nRT;     P =  -------;      -------  =  C is
ə, onda      P  =  CRT 
                                                    V              V    
 
                    Burada,  R– universal  qaz  sabiti,  8,31 C/mol,   T – mütl
əq temperatur,   C 
– qatılıqdır. 
Osmos  təzyiqi  temperatur  və  qatılıqdaq  asılı oldu
ğu halda ,həlledicinin və həll olan 
madd
ənin  təbiətindən  demək  olar  ki,    asılı  deyil.  Bu  səbəbdən  müxtəlif  qeyri-
elektrolitl
ərin    ekvi-molyar  məhlullarının    osmos  təzyiqləri    eyni  olur.  Məs. 
karbamid, qliserin, 
şəkər və s. Bu kimi qeyri-elektrolitlərin 1 molyar məhlullarının 
osmos t
əzyiqləri eyni olub - 24,4 atm. bərabərdir. Osmos təzyiqləri bərabər olan 
belə məhlullar  -  izotonik məhlullar adlanır. 
                   Raul  v
ə  Vant-Hoff  qanunları ancaq qeyri-elektrolitlərin qatı məhlulları və 
elektrolitl
ərin duru  məhlulları üçün doğrudur.  Bu qanunlara tabe olan 
məhlullara  idealməhlullar deyilir.  
 
Elektrolitlər  və  qeyri – elektrolitlər
. 
Elektrikkeçiricilik  ilk  d
əfə  bərk  maddələr  sahəsində  öyrənilmişdir.    Bu  işdə  ilk 
t
əşəbbüsü  Pribaltika alimi  Qrutqus  həyata keçirmişdir. O, 1818-ci ildə müəyyən 
etmi
şdir  ki,    ərintilərin  elektrik  keçirməsinə  səbəb    elektrik  cərəyanının  təsiri 
n
əticəsinldə  onların  molekullarının  müsbət  və  mənfi  yüklü  hissəciklərə 
parçalanmasıdır,  hansı ki, sonra  müvafiq elektrodlar t
ərəfindən cəzb olunur.  
             XIX 
əsrin  ortalarında  ing.  alimi    Faradey    müxtəlif  məhlulların 
elektrikkeçiriciliyi  sah
əsində apardığı tətqiqatlardan o nəticəyə gəlir ki,  onlardan 

44 
 
b
əziləri  elektrik  cərəyanını  keçirir,  bəziləri  isə    keçirmir.  Buna  səbəb  kimi  alim  
m
əhlulda  elektrik  cərəyanının  təsirindən  yüklü  hissəciklərin  əmələ  gəlməsini  
göstərir.  H
əmin hissəcikləri   alim  «ionlar»   adlandırır  və elmə elektrolit    və 
qeyri-elektrolit    anlayı
şlarını  daxil  edir.  O,   məhlulları  elektrik  cərəyanı  keçirən 
maddələri -  elektrolitlər, məhlulları elektrik cərəyanını  keçirməyən  maddələri isə  
qeyri-elektrolitlər  adlandırır.
  Faradey  bel
ə  heyab  edirdi  ki,  elektroliz  zamanı 
elektrolit m
əhlullarında əmələ gələn ionlar elektrodlara doğru hərəkət edir ki, məhz 
bunun da n
əticəsində məhlul elektriki keçirir. Deməli, ərintilər və suda məhlulları 
elektrik c
ərəyanını keçirən maddələr elekrolitlər   adlanır.  Duz, turşu və əsasların 
əksəriyyəti  elektrolitlərdir. Üzvi maddələrin  çoxu istər ərimiş, istərsə də məhlul 
halında elektriki keçirm
ədiklərindən  qeyri-elektrolitlər   hesab olunur. Elektrolit 
məhlullar  Vant-Hoff  və    Raul    qanunlarına    tabe  olmurlar.  M
əs.  NaCl – in  
krioskopik üsulla t
əyin edilmiş  molekul kütləsi, onun həqiqi molekul kütləsindən 
iki   d
əfə çoxdur. Digər  tərəfdən onun molyal məhlulunun donma temperaturunun 
azalması Raul  qanunlarına gör
ə 1,86
0
C  olmalı idi. 
Əslində isə   həmin məhlulun 
donma temperaturu  bu r
əqəmdən 2  dəfə çox olur. Əlbəttə ki, buna səbəb   NaCl 
molekulunun  Na  v
ə  Cl ionlarına ayrılması ilə ələqədardır. 
 
Elektrolitik  dissosiasiya   nəzəriyyəsi
.    
  Elektrolit m
əhlulların  Vant-Hoff  və Raul  qanunlarından kənara çıxması səbəbi  
1887-ci  ild
ə    sveç    alimi  S.  Arrenius  tərəfindən  izah  edildi.  Arrenius    məhlulların 
elektrik  keçirməsini  ölçm
əklə, onların osmos təzyiqini və buna əsasən də  izotonik 
ə
msalının    qiymətini  hesablamı
şdır.  Apardığı  müşahidələrin  əsasında  o,  Qrotqusun  
n
əzəriyyəsindən      fərqli  olaraq    belə  bir  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  məhlulda    elektrolit 
molekulların  daha kiçik hiss
əciklərə parçalanması  elektrik cərəyanın  təsiri olmadan  
ba
ş  verir.  Arrenius    məhlulun      elektrikkeçirmə  qabilyyəti  ilə  onun  osmos  təzyiqi 
arasındakı 
əlaqəni  izah  etmək            üçün  elektrolitik  dissosiasiya  nəzəriyyəsini  irəli 
sürür.  Bu n
əzəriyyəyə görə elektrolilər suda həll olarkən  elektrik yüklü hissəciklər  -  
ionlara  dissosiasiya edir. 
(Alim  bu  k
əşfinə  görə  olduqca  çox  təsirlərə  məruz  qalır.  Onu  hətta  akad.  Kleve 
t
əhqir edərək  dəli  adlandırır. Və  çox maraqlıdır ki,  bu kəşfinə görə 1903-cü ildə  
Nobel mükayatına layiq görül
ən alimə  mükafatı məhz Kleve təqdim etmişdir ).  
 
Elektrolitik dissosisasiya  nəzəriyyəsinin müddəaları
  a
şağıdakılardır : 
           1.  Elektrolitl
ər  suda  həll  olarkən  onların  molekulları  müsbət  və  mənfi 
ionlara  ayrılır.  M
əhluldan        elektrik  cərəyanı  keçdikdə  ,  müsbət  yüklü  ionlar  – 
katoda,  m
ənfi  yüklü ionlar isə – anoda doğru hərəkət edir. Bu  səbəbdən müsbət 
yüklü  ionlar –kationlar, m
ənfi yüklü  ionlar isə –anionlar  adlanır. 

45 
 
           2.  Dissosiasiya n
əticəsində əmələ gələn kationların müsbət yüklərinin cəmi, 
anionların  m
ənfi    yüklərinin    cəminə    bərabər  olduğundan  məhlul  bütövlükdə 
neytraldır. 
3.
  Dissosiasiya dönən  prosesdir.          
Dissossasiya   dərəcəsi  və  dissosiasiya sabiti 
Qüvv
ətli  elektrolitlər  tam    dissosiasiya  etdikləri  halda,  zəif  elektrolitlərin 
dissosiasiyası    dön
ən    prosesdir.  Bu  səbəbdən  də  dissosiasiya  dərəcəsi  anlayışı 
əmələ  gəlir.Dissosiasiya    dərəcəsi  (
α
 )      -    ionlara  ayrılan  molekulların          (n)         
h
əll olmuş molekulların ümumi sayına   (N)   olan nisbətinə  deyilir.                
 
                                 n 
α
   =   ---- 
.   
100 
                                           N 
 
         Dissosiasiya d
ərəcəsinin qiymətinə görə elektrolitlər     3  qrupa  bölünürlər: 
 
1.  Z
əif  elektrolitlər      (   
α
        20%  ) 
 
                    NH
4
0H,  CH
3
C00H,  H
2
C0
3
,  H
2
S  v
ə  s. 
 
              2.  Orta  qüvv
ətli  elektrolitlər      (
α
  =  20 – 50 % )  
 
                    H
3
P0
4
,  H
2
C
2
0
4
 ,  Mg ( 0H ) 
2
   v
ə  s. 
 
              3.  Qüvv
ətli  elektrolitlər   (
α
           50 %  )  
 
                    K 0H,  Na 0H,  HCl,  H
2
S0
4
,  HN0
3
,  NaCl   v
ə  s. 
 
 
              Dissosiasiya d
ərəcəsinə aşağıdakı amillər təsr göstərir : 
 
1.
  Həll olan maddənin və  həlledicinin  təbiəti 
2.
  Maddələrin qatılığı 
3.
  Temperatur 
           Dissosisasia  d
ərəcəsinin  temperaturdan  asılılığını    alman  alimi    Ostvald  
öyr
ənmiş və  
duruluşma   qanunu
  k
əşf  etmişdir  :Məhlul  nə  qədər  duru 
olarsa ,  dissosiasiya  dərəcəsi  bir  o qədər  böyük olar . 
α
   =  
C
K
 

46 
 
            Burada  K  -  dissosiasiya  sabitidir. 
Dissosiasiyasabitielektrolitlərinionlaradlissosiasiyaetməsinixarakterizə 
edir.Onunqiym
ətiböyükolduqca,    elektrolitbiroqədəryaxşı    dissosiasiyaedir. 
Dissosiasiyasabitiqatılıqdanasılı 
olmayıb, 
elektrolitin,  
həlledicinintəbiətindənvə temperaturdanasılıdır. 
 
34.Elektrolitik dissosasiya nəzəriyyəsi.Reaksiyanın ion tənlikləri. 
Elektrolitik  dissosiasiya
.  1887  ild
ə  isveç  alimi  S.Arrenius  öyrənmişdir  – 
H
əlledicinin  təsiri  nəticəsində  elektrolitlərin  ionlara  ayrılmasına  elekt.  dis.  deyilir. 
A
şağıdakı müddəaları vardır 
1)  Elektrolitl
ər  suda  həll  olduqda  -  yüklü  ionlara  ayrılırlar.  Məhluldan  elektrik 
c
ərrəyanı keçdikdə + ionlar katoda, - ionlar anoda doğru hərəkət edir.  
2) Diss. n
əticəsində + yüklərin cəmi – yüklərin cəminə bərabər olur.  
3) Z
əif elektrolitlərin diss-sı dönən prosesdir. 
4)  onlar xass
əcə atom və molekullardan fərqlənir. 
Suda m
əh-ı  və ərintiləri elektr. Cərəyanını keçirən maddələrə elektrolitlər deyilir. 
Me(NO
3
)
n
 Na, K, NH
4
 duzları, q
ələvilər  H
2
SO
4
, HCl, HNO
3
 v
ə s.  
Suda m
əh-ı və ərintiləri elektr. cərəyanını keçirməyənlərə  q/elektrolitlər  deyilir. 
H
2
SiO
3
, SiO
2
, AgCl, BaSO
4
, karbohidratlar, spirtl
ər, saf su və s. 
Dissosiasiya prosesi
- diss. d
ərəcəsi (
d
α
 ) v
ə diss. sabiti (K
d
) il
ə xarakterizə olunur.  
Dissosiasiya  dərəcəsi
  (
d
α
)  –  diss.  etmi
ş  molekulların  sayının  məhluldakı  həll 
olmu
ş ümumi molekulların ümumi sayına olan nisbətinə deyilir.  
%
100
;
⋅
=
=
N
n
N
n
α
α
 
α
-gör
ə elektrolitlər  3 qrupa bölünür: 
1.
  Qüvvətli  elektrolitlər 
α ≥
 30%  (  v
ə  ya 
3
.
0
≥
α
)  q
ələvilər,  turşular  (HCl, 
HNO
3
, H
2
SO
4
) suda h
əll olan duzlar bu cürdür. 
2.
  Orta  qüvv.  Elektr-lər 
)
3
03
.
0
(
%
30
3
−
=
−
=
α
α
 Mg(OH)
2
,  H
3
PO
4
  v
ə  s.  bu 
cürdür. 
3.
  Zəif elektrolitlər 
)
03
.
0
(
%
3
≤
≤
α
α
 z
əif əsaslar  NH
4
OH,Fe(OH)
2
 z
əif tur-lar 
HCOOH, CH
3
COOH, CaCO
3
, AgCl v
ə s.  
 
35. Suyun elektrik dissosasiyası, pH-ı, dissosasiya dərəcəsi və dissosasiya 
sabiti 

47 
 
q.t.v. 
v.T.m. 
z.T.m. 
z.ə.m. 
q.ə.m. 
q.z.m. 
Su  z
əif  elektrolitdir.(
%)
30
≤
α
az  da  olsa    diss.  edir. 
−
+
+
↔
OH
H
O
H
2
 tarazlıq 
halında kütl
ələrin  təsiri qanunu tətbiq etsək: 
[ ] [
]
[
]
O
H
OH
H
K
2
−
+
⋅
=
 v
ə ya 
[ ] [ ]
−
+
+
=
⋅
OH
H
O
H
K
2
 burada K-suyun  diss. sabitidir.20
0
S-d
ə 
16
10
8
.
1
−
⋅
=
K
. 1l-d
ə olan molların sayı 
[
]
l
/
56
.
55
18
1000
2
mol
O
H
=
=
 
[ ] [ ]
[
]
14
16
2
10
56
.
55
10
8
.
1
−
−
−
+
=
⋅
⋅
=
⋅
=
⋅
O
H
K
OH
H
Onluq    loqarifma    il
ə  əks  qiymətini  
götürs
ək  tam rəqəmlər (1-14) alarıq pH=
[ ]
+
−
H
g
l
 buna  hidrogen  göst
əricisi  deyilir.  
Tur
şuluq artır            n.m.                        Əsaslıq artır 
1  2  3  4   5   6             7                8   9  10  11   12   13  14 
 
pH=7  neytral  mühit,  pH>  7 
əsası,  pH<7 turş  mühit  olur.Hidrogen  göstəricisinin 
h
əyatı proseslərdə  rolu böyükdür. 
36. Duzların hidroliz. 
 Hidroliz  -   Madd
ələrin su  ilə mübadilə reaksiyasıdır. Bu zaman zəif elektrolitlər  
əmələ gəlir.  
Duzların  hidrolizi  zamanı  tur
şu  və  əsas  alınır. Buna    görə duzlara  turşu və 
əsasların qarşılıqlı təsir məhsulu kimi baxılır. 
Tur
şu  və  əsasların təbiətindən asılı olaraq duzları  4  tipə bölmək  olar: 
  1.    Qüvvətli    əsas  və    qüvvətli    turşudan 
əmələ  gələn  duzlar.  Belə  duzlar  
hidrolizə  uğramır.  Buna    s
əbəb  reaksiya  zamanı    zəif  elektrolitlərin 
alınmamasıdır. Mis.  KCl,  Na
2
 S0
4
,  Ca ( N0
3
 )
2  
 v
ə  s.  Məhlul  neytral  reaksiya 
göst
ərir.              pH  =  7   olur. 
 
                          K Cl    +    H0H              K 0H    +     HCl 
 
             K 
+
    +     Cl 
-
   +   H0H              K
 +
   +    0H
 -
    +    H
+
   +   Cl
-
 
 
 H
2
 0               H
+
     +    0H
-
 
          2.      Qüvvətli    turşu    və    zəif  əsasdan 
əmələ  gələn      duzlar.  Belə  duzlar  
kationa  görə hidrolizə uğrayırlar .  M
əhlul  turş  mühit göstərir.  pH      7   olur. 

48 
 
 
 
              a .     NH
4
 Cl    +    H0H                NH
4
 0H    +    HCl   
 
            NH
4
+
    +    Cl
-
   +   H0H                 NH
4
 0H    +    H
+
   +   Cl
-
 
 
                            NH
4
+
   +   H0H                NH
4
 0H    +    H
+
 
 
 
             b .      Cu Cl
2
      +   H0H                 Cu 0H Cl   +   HCl 
 
            Cu
2 +
    +    2Cl
-
    +   H0H                 Cu 0H
+
    +   Cl
-
   +   H
+   
 +   Cl
-
 
 
                             Cu
2+
    +   H0H                 Cu 0H
+
    +   H
+
 
 
                      Cu 0H Cl    +   H0H                Cu ( 0H ) 
2
   +    H Cl 
 
              Cu 0H
+
   +   Cl
-
  +   H0H                Cu ( 0H ) 
2
   +  H
+
  +   Cl
-
 
 
                          Cu 0H
+
    +   H0H                Cu ( 0H ) 
2
   +  H
+
 
 
 
         3.      Zəif    turşu    və    qüvvətli    əsasdan 
əmələ  gələn    duzlar.    Belə  duzlar  
aniona    görə  hidrolizə  uğrayır.    M
əhlul  qələvi  reaksiya  göstərir.  pH       7   
olur.            
a .      K CN       +     H0H            K 0H    +     HCN 
 
                K
+
   +   CN
-
   +    H0H             K
+
   +   0H
-
   +   HCN 
 
                         CN
-
     +      H0H            HCN    +     0H
-
 
 
b .   Na
2
 C0
3
     +       H0H             Na HC0
3
     +      Na 0H 
            2Na
+
   +   C0
3
2- 
 +  H0H             Na
+
   +   HC0
3
-   
+   Na
+
   +   0H
-
 
 
                           C0
3
2-
    + H0H             HC0
3
-
  +   0H
-
 
                 Na HC0
3
        + H0H           Na 0H    +    H
2
 C0
3
 

49 
 
              Na
+
   +   HC0
3
-
  +  H0H           Na
+
  +   0H
-
   +   H
2
 C0
3
 
                             H C0
3
-
 + H0H           H
2
 C0
3
    +   0H
-
 
         4.   Zəif  əsas  və  zəif  turşudan  
əmələ  gələn  duzlar.  Belə  duzlar  kationa  
və aniona   görə  hidrolizə u
ğrayırlar.  pH   =   7 olur.  Hidroliz zamanı zəif  turşu  
v
ə  zəif  əsas alınır. 
a .    NH
4
 CH
3
C00      +   H0H           NH
4
0H    +    CH
3
C00H 
                 NH
4
+
   +    CH
3
C00
-
  +H0H           NH
4
 0H    +    CH
3
 C00H 
b .( NH
4
 )
2
 S     +   H0H              NH
4
 HS    +    NH
4
 0H 
                   2 NH
4
+
   +   S
2-
  +   H0H              NH
4
+
    +   HS
-
    +    NH
4
 0H 
                    NH
4
 HS           +   H0H              NH
4
 0H    +     H
2
 S 
                 NH
4
+
    +    HS
-
  +    H0H             NH
4
 0H     +    H
2
 S    
M
ərhələli  hidroliz  zamanı axırıncı  mərhələlər  zəif  gedir. 
         Al
3+
 ,  Cr
3+
 ,   Fe
3+
   ionlarının   sulfid    və   karbonat  duzlarının hidrolizi 
dönm
əyən   prosesdir.  Bu    halda    sulfid   və karbonat    duzlarının  əvəzinə   həmin 
metalların hidrokisid  çöküntül
əri  alınır.  
     2 Al Cl
3
   +   3 Na
2
 S    +   6 H
2
0            2 Al ( 0H )
3
  +   3H
2
S   +   6 NaCl         
     2 Al Cl
3
    +   3 Na
2
C0
3
  +  3 H
2
0           2 Al ( 0H )
3      
+  3C0
2
   +  6 NaCl 
Duzların  hidrolizinin miqdari  xarakteriz
əsi  hidroliz  dərəcəsi  (
α