N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
1 
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
AZƏRBAYCAN  DÖVLƏT  NEFT  AKADEMİYASI 
 
 
 
 
N.Ə.SƏLİMOVA, B.Ş.ŞAHPƏLƏNGOVA. 
 
 
 
 
 
ÜMUMİ KİMYA 
TEXNOLOGİYASI 
 
D
ərslik 
 
 
Az
ərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən   
  t
əsdiq edilmişdir.  Əmr № 2302,  21.12.2012     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI 2013
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
2 
 
 
Mü
əlliflər:          Səlimova Nigar Əzizağa qızı 
ADNA-nın  “Üzvi  maddələrin  texnologiyası  və 
sənaye ekologiyası” kafedrasının müdiri, professor  
 
    Şahpələngova Bəyim Şaban qızı 
ADNA-nın  “Üzvi  maddələrin  texnologiyası  və 
sənaye ekologiyası” kafedrasının dosenti  
 
Elmi redaktor:    Həsənova Lətifə Müslüm qızı 
AMEA-nın “Kimya problemləri institutu”,  
aparıcı elmi işçi, k.e.n.  
 
 
R
əyçilər:  
professor
 M.M.Mövsümzadə 
professor
 S.Ə.Mustafayev 
dosent
 S.Q.Əmirov 
 
 
D
ərslik  050641-  “Kimya  mühəndisliyi”  ixtisası  üzrə  təhsil 
alan t
ələbələr, həmçinin də elmi və mühəndis – texniki işçilər 
v
ə  bütün  ali  texniki  məktəblərin  tələbələri  üçün  nəzərdə 
tutulmu
şdur.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
3 
 
GİRİŞ 
 
Kimya  s
ənayesinin  inkişafı  kimya  məhsulları  istehsalı 
miqyasının  geni
şləndirilməsi,  mövcud  qurğuların  texniki 
t
əchizatının  yüksəldilməsi,  yeni  texnoloji  proseslərin  meydana 
g
əlməsi  və  kimya  istehsallarının  hər  tərəfli  kombinə  olunması 
yolu  il
ə  baş  verir.  Müasir  kimya  zavodları  bir  qayda  olaraq, 
əmtəə  məhsullarının  alınması  üçün  lazım  olan  müxtəlif 
yarımm
əhsulların  istehsalı  zamanı  xammaldan  kompleks 
istifad
ə  üçün  birləşdirilmiş  kimya  məhsulları  istehsalının 
mür
əkkəb  kombinatlarıdır.  Bəzən  istehsallar  əsas  proseslər  və 
istifad
ə  olunan  aparatların  ümumi  təyinatlarına  görə  də 
kombin
ə olunurlar.  
Kimya 
istehsallarının 
sür
ətlə  artması  və  kimya 
texnologiyasının inki
şafı ilə yanaşı müxtəlif istehsallarda uyğun 
texnoloji 
əməliyyatlar, aparatlar və proseslərin həyata keçirilmə 
üsullarının  t
ətbiqi  güclənir.  Kombinə  olunmuş  istehsalların 
idar
ə  edilməsi,  müxtəlif  istehsalların  texnoloji  təcrübələrinin 
ümumil
əşdirilməsi  və  bir  istehsal  sahəsinin  daha  səmərəli 
texnoloji 
əməliyyat  və  üsullarından  digər  istehsal  sahələrində 
istifad
ə  olunması  üçün  geniş  elmi-texniki  dünya  görüşünə 
malik v
ə kimya texnologiyasının ümumi qanunauyğunluqlarını 
v
ə  tipik  istehsal  üsullarını  dərindən  mənimsəyən  kimya 
müt
əxəssislərinin hazırlanması vacib məsələlərdən biridir. Odur 
ki,  müasir 
şəraitdə  kimya  mühəndislərinin  hazırlanmasında 
kimya 
texnologiyasının 
n
əzəri  əsaslarının  əhəmiyyəti 
böyükdür.  Kimya  texnologiyasının  n
əzəri  əsasları  kimya 
istehsallarının artmasına uy
ğun olaraq inkişaf edir.  
Müasir  dövrd
ə kimya istehsalları durmadan artmaqdadır. 
Bu  s
əbəbdən  də  kimya  sənayesi  minlərlə  sənaye  əhəmiyyətli 
m
əhsul istehsal etməkdədir. Texnoloji proseslərin hazırlanması, 
layih
ələndirilməsi  və  kimya  avadanlıqlarının  seçilməsi  kimya 
prosesl
ərinin  nəzəri  əsasları  və  reaktorlar,  xammal  və  istilik 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
4 
enerji  ehtiyatlarından  s
əmərəli  istifadə  və  ətraf  mühitin 
mühafiz
əsi  məsələləri  haqqında  biliklərə  yiyələnmədən 
mümkün  deyildir.  Müasir  kimya  texnologiyası  t
əbii və texniki 
elml
ərin  əldə  etdikləri  nailiyyətlərdən  istifadə  edərək  fiziki  və 
kimy
əvi prosesləri, qurğu və avadanlıqları, kimya proseslərinin 
h
əyata  keçirilməsinin  optimal  yollarını  və  müxtəlif  maddə, 
m
əhsul, məmulat, materialların sənaye miqyaslı istehsallarının 
idar
ə olunması üsullarını tədqiq edərək öyrənir və hazırlayır. 
Yeni istehsal texnologiyalarının k
əşfi elm ilə təcrübəni sıx 
birl
əşdirir.  Belə  qarşılıqlı  əlaqə  xammal  və  yanacaq  enerji 
ehtiyatlarından s
əmərəli istifadə olunmaqla, texnoloji prosesləri 
optimal 
şəraitdə  və  yüksək  sürətlə  aparmağa  və  yüksək 
keyfiyy
ətli məhsulların alınmasına imkan verən yeni tullantısız 
istehsal sah
ələrinin yaradılmasına səbəb olur.   
T
əqdim olunan dərslik ali təhsil məktəbləri üçün “Ümumi 
kimya  texnologiyası”  f
ənni  üzrə  Təhsil  Nazirliyinin  təsdiq 
etdiyi  t
ədris  proqramı  əsasında  hazırlanmış  və  050641  - 
“Kimya müh
əndisliyi” ixtisası üzrə  təhsil  alan tələbələr üçün 
n
əzərdə  tutulmuşdur.  Dərsliyin  buraxılmasında  əsas  məqsəd 
t
ələbələri  “Ümumi  kimya  texnologiyası”  fənni  üzrə  yığcam, 
sistemli,  mük
əmməl şəkildə yazılmış tədris materialı ilə təmin 
etm
əkdən ibarətdir.  
D
ərslikdə  tədris  proqramına  uyğun  olaraq  ümumi  kimya 
texnologiyasının n
əzəri əsasları, kimyəvi texnoloji reaktorlar və 
onlarda ged
ən proseslər, kimya sənayesinin xammal mənbələri, 
kimy
əvi texnoloji proseslərin və reaktorların modelləşdirilməsi, 
üzvi  v
ə  qeyri  –  üzvi  maddələrin  kimyəvi  texnologiyası  geniş 
şərh olunmuşdur. Dərslik “Kimya  mühəndisliyi” ixtisası üzrə 
t
əhsil  alan  tələbələr,  elmi  və  mühəndis  texniki  işçilər,  kimya 
sah
əsində  ixtisaslaşma  keçən  elmi  və  mühəndis  texniki  işçilər 
v
ə  həmçinin  də  bütün  ali  texniki  məktəblərin  “Kimya  
müh
əndisliyi”  ixtisası  üzrə  təhsil  alan  tələbələri  üçün  nəzərdə 
tutulmu
şdur. 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
5 
1. Ümumi kimya texnologiyasının nəzəri əsasları 
1.1. Ümumi kimya texnologiyası haqqında məlumat 
Texnologiya  (yunanca  “texnos”  –  s
ənət,  “loqos”  –  elm 
dem
əkdir)  xammalların  istehsal  vasitələrinə  və  istehsal 
m
əhsullarına emalının üsul və proseslərini öyrənən elmdir.  
Emal üsulları dedikd
ə, xammalın məhsula çevrilənə qədər 
m
əruz  qaldığı  bütün  fiziki  və  kimyəvi  proseslərin  cəmi  başa 
dü
şülür.  Xammalın  emal  üsulu  alınacaq  məhsulun  istehsal 
üsulundan  asılıdır. 
İstehsal  üsulları  xammalın  maşın  və 
aparatlarda m
əhsula çevrilməsinin bütün əməliyyatlarını ardıcıl 
şərh edir. Belə şərh etməyə texnoloji sxem deyilir. 
Kimy
əvi proses bir və ya bir neçə aparatda baş verir. Bir 
çox  hallarda  kimy
əvi  proseslərə  kimyəvi  əməliyyatlar  da 
deyirl
ər.  Kimyəvi  əməliyyatlar  kimyəvi  proseslərin  cəmindən 
ibar
ətdir.  Kimyəvi  reaktorlarda  həm  fiziki,  həm  də  kimyəvi 
prosesl
ər baş verə bilər. Texnologiyadan danışdıqda xammal ilə 
istehsal  vasit
ələrini  bir-birindən  fərqləndirmək  lazımdır. 
Xammal 
t
əbii  maddələrdir.  Onlar  sənaye  məhsulları 
istehsalında istifad
ə olunur. Məsələn, neft, daş kömür, ağac və 
s. Kimya mü
əssisələrində xammaldan istehsal vasitələri istehsal 
edilir.  
Texnologiya mexaniki v
ə kimyəvi texnologiyaya bölünür.  
Mexaniki  texnologiya  –  madd
ələrin  kimyəvi  tərkibinin 
v
ə  daxili  quruluşunun  dəyişmədiyi  emal  proseslərini  öyrənən 
elmdir. Mexaniki texnologiyada materialın forması, y
əni, xarici 
görünü
şü və fiziki xassələri dəyişir. Məsələn, ağacdan mebelin 
hazırlanması,  metaldan  ma
şın  hissələrinin  hazırlanması  və  s. 
mexaniki texnologiyaya aid olan prosesl
ərdir.  
Kimyəvi texnologiya – madd
ələrin kimyəvi tərkibinin və 
daxili  qurulu
şunun  və  onunla  bağlı  olan  kimyəvi  xassələrinin 
d
əyişdiyi  prosesləri öyrənir.  
Kimya texnologiyası iki hiss
əyə bölünür: 
1.
 
  Qeyri – üzvi madd
ələr texnologiyası; 
2.
 
  Üzvi madd
ələr texnologiyası; 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
6 
Qeyri – üzvi maddələr texnologiyası qeyri-üzvi madd
ə-
l
ərin  istehsal  proseslərini  öyrənir.  Kimyəvi  texnologiyanın  bu 
bölm
əsi  mineral  turşular,  duzlar,  gübrələr,  qələvilər,  silikat 
materialları, 
əzzaçılıq  preparatları,  əlvan,  nadir  və  qara 
metallar,  mineral  boyalar,  bir  sıra  qazlar  v
ə  reaktivlərin 
istehsalını v
ə istehsal vasitələrini əhatə edir.  
Üzvi  maddələr  texnologiyası  –  spirtl
ər,  üzvi  turşular, 
aldehid  v
ə  ketonlar,  kənd  təsərrüfatı  zərərvericilərinə  qarşı 
mübariz
ə  preparatları,  plastik  kütlələr,  kimyəvi  liflər,  sintetik 
kauçuklar, yanacaqlar, sintez v
ə koks qazları və habelə bir çox 
üzvi sintez m
əhsullarının alınması proseslərini öyrənir. 
Texnologiyanın  h
ər  iki  bölməsi  (mexaniki  və  kimyəvi) 
ümumi  prinsip  v
ə  qanunauyğunluqlara  əsaslanır.  Başqa  sözlə, 
eyni  bir  kimya  mü
əssisəsində  qeyri  –  üzvi  və  üzvi  istehsal 
prosesl
əri  birgə  aparılır.  Belə  zavodlarda  kimyəvi  proseslərlə 
yana
şı, fiziki proseslər də gedir. Qaz, maye və bərk maddələrin 
ayrılması,  b
ərk  maddələrin  xırdalanması,  istilik  mübadilə 
prosesl
əri belə proseslərdəndir.  
İndi kimya texnologiyası yeni məzmun kəsb edir. O, nə-
z
əri  elmdən  dəqiq  elmə  çevrilmişdir.  Kimya  texnologiyasının 
özün
əməxsus qanunları vardır ki, həmin qanunlar kimya, fizika, 
fiziki–kimya,  riyaziyyat  v
ə  sənaye  iqtisadiyyatının  əsas 
qanunlarına 
əsaslanır. 
1.2. Kimya texnologiyasının inkişafının əsas 
istiqamətləri 
H
ər  bir  aparat  və  ya  qurğunun  iş  intensivliyi  onların 
konstruksiyasının  t
əkmilləşdirilməsindən  asılıdır.  Aparatın  iş 
intensivliyini artırma
ğın texnoloji metodu temperatur, təzyiq və 
qatılı
ğın artırılması, katalizatorun tətbiq olunması və reaksiyaya 
daxil olan kütl
ənin qarışdırılmasından ibarətdir.  
Lakin  b
əzi  kimyəvi  –  texnoloji  proseslərdə  əksinə,  tem-
peraturun  v
ə  qatılığın  aşağı  salınması  və  prosesin  vakuumda 
aparılması  t
ələb  olunur.  Odur  ki,  texnoloji  proseslər  mütləq 
temperatur  il
ə  bir  neçə  yüz,  min  dərəcə  intervalında  aparılır. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
7 
T
əzyiq  isə  vakuumdan  2000  atm  -ə  qədər  dəyişir.  Göstərilən 
parametrl
ərin  dəyişməsi  texnoloji  prosesin  və  prosesdə  iştirak 
ed
ən  reagentlərin  xarakteri,  aparatların  konstruksiyası  və 
intensivl
əşmə  faktorlarının  effektivliyindən  asılı  olaraq  seçilir. 
İntensivləşdirmə  müxtəlif  yollarla  əldə  olunur.  Bunlardan 
a
şağıdakıları göstərmək olar: 
1. Qur
ğu və aparatların konstruksiyalarının təkmilləşdiril-
m
əsi; 
2.  Verilmi
ş  aparatda  texnoloji  proseslərin  təkmilləşdiril-
m
əsi; 
3. Ç
ətin proseslərin mexanikləşdirilməsi; 
4. Prosesl
ərin idarə olunmasının avtomatlaşdırılması; 
5.  Dövri  (fasil
əli)  proseslərin  fasiləsiz  proseslərlə  əvəz 
edilm
əsi; 
6. Kimy
əvi proseslərin tam getməsinin təmin edilməsi; 
7. Reaksiya sür
ətinin artırılması. 
Göst
ərilən faktorlardan bəzilərini nəzərdən keçirək. 
Mexanikləşdirmə  –insanın  fiziki 
əməyinin maşınla əvəz 
edilm
əsinə deyilir. Avtomatlaşdırma dedikdə, bilavasitə insan 
i
ştirak  etməyən,  lakin  onun  nəzarəti  altında  işləyən  cihazların 
t
ətbiq  edildiyi  istehsal  prosesləri  başa  düşülür.  Prosesin 
avtomatla
şdırılması əsasən 3 cihazın birgə iştirakı ilə mümkün 
olur: ölçü cihazı, t
ənzimləyici cihaz və icraçı cihaz. Ölçü cihazı 
texnoloji rejimin h
ər hansı bir parametrini ölçərək tənzimləyici 
cihaza  bu  haqda  m
əlumat  göndərir.  Tənzimləyici  cihaz 
ölçülmü
ş parametri verilmiş göstərici ilə müqayisə edir və düz 
g
əlmədiyi  halda  icraçı  cihaza  komanda  verir.  Kimya 
s
ənayesində ölçü cihazı, adətən, ya temperaturu, ya reagentlərin 
qatılı
ğını, ya da qazın (mayenin) çıxışdakı və girişdəki sürətini 
ölçür. 
İcraçı cihaz ölçü cihazının işini sanki yoxlayır və düzgün 
olmayan  halda  n
əzarətçiyə  məlumat  verir.  Beləliklə,  prosesin 
avtomatla
şdırılması onun səhvsiz və verilmiş proqram əsasında 
yerin
ə  yetirilməsinə  imkan  yaradır.  Mürəkkəb  proseslərdə 
elektron  hesablama  cihazlarından  istifad
ə  edilir.  Elektron 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
8 
hesablama  ma
şınları  prosesin  gedişi  haqqında  müxtəlif  ölçü 
cihazlarından m
əlumat alır, optimal şəraiti hesablayır və icraçı 
cihaza  komanda  verir.  Hazırda  kimya  s
ənayesində  kibernetika 
geni
ş yer tutur.  
  Müasir 
şəraitdə istehsal texnologiyasının avtomat idarə-
etm
ə  sistemi    ilə  idarə  olunması  problemi  əsrin  ən  vacib 
m
əsələlərindəndir. Dövri proseslərin fasiləsiz  proseslərlə əvəz 
edilm
əsi intensivləşdirmənin əsas amillərindən biridir.   
  Dövri  proseslərdə  xammal  aparata  doldurulur.  Orada 
bir sıra m
ərhələləri keçir və məhsula çevrilir. Alınan məhsul və 
reaksiyaya daxil olmayan xammal aparatdan bo
şaldılır. Doldur-
ma  v
ə  boşaldılma  müddətində  aparat  dayandırılır.  Aparatın  iş 
rejimi tez-tez d
əyişir və idarəetmə çətinləşir. Əvvəlcə tempera-
tur  v
ə  təzyiq  yüksəlir,  sonra  temperatur  və  qatılıq  azalır. 
Temperatur, t
əzyiq və qatılıq bütün dövr ərzində dəyişir. Odur 
ki,  dövri  prosesl
əri  avtomatlaşdırmaq  və  mexanikləşdirmək 
ç
ətin  olur.  Dövri  proseslərə  xidmət  etmək  böyük  enerji  sərfi 
t
ələb  edir.  Digər  tərəfdən  də  alınan  məhsulun  keyfiyyəti  də 
yüks
ək olmur. Bir tsiklə sərf olunan vaxt da dövri proseslərdə 
fasil
əsiz proseslərdəkindən çox olur.  
Fasiləsiz  proseslərdə  xammal  arasık
əsilmədən  aparata 
daxil  oldu
ğu  kimi,  məhsul  da  fasiləsiz  olaraq  aparatdan  xaric 
olur.  Bu  halda  texnoloji  prosesl
ər, köməkçi və nəqliyyat işləri 
eyni zamanda ba
ş verir. Aparatın hər bir nöqtəsində temperatur, 
t
əzyiq və qatılıq sabit olur. Odur ki, xammalın doldurulması və 
m
əhsulun  boşaldılmasını  mexanikləşdirmək  və  prosesi 
avtomatla
şdırmaq asan olur. Fasiləsiz proseslərdə aparatların iş 
rejimin
ə nəzarət etmək daha sadədir. Bu proseslərdə məhsulun 
keyfiyy
əti fasiləli (dövrü) proseslərdəkinə nisbətən yüksək olur. 
Bu  zaman  h
əm  də  tullantıdan  və  istilikdən  istifadə  etmək 
asandır.  Kimya  istehsalının 
əksəriyyəti  artıq  fasiləsiz  proses-
l
ərlə  təmin  edilmişdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  elə  fasiləli 
prosesl
ər vardır ki, onları fasiləsiz yerinə yetirdikdə, məhsulun 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
9 
keyfiyy
əti pisləşir. Məsələn, daş kömürün kokslaşması prosesi 
bel
ə proseslərdəndir.  
Çevrilmə  dərəcəsi,  çıxım  və  seçiciliyin  yüks
ək  olması 
texnoloji  prosesl
ərin  intensivliyinin  yüksəlməsinə  səbəb  olur. 
Ümumiyy
ətlə,  texnoloji  proseslərdə  iştirak  edən  aparatlar  o 
vaxt  intensiv  i
şləyir  ki,  onlarda  baş  verən  proseslər  daha  tam 
olsun,  dön
ən proseslərdə isə tarazlıq daha çox sağa,  yəni əsas 
m
əhsulun alınması istiqamətində yerdəyişmiş olsun. Reaksiyanı 
ist
ənilən  istiqamətə  yönəltmək  üçün  onun  tarazlıq  halını 
öyr
ənmək lazımdır. Aparatın intensivliyi reaksiyanın sürəti ilə, 
dön
ən  proseslərdə  isə  tarazlıq  halının  yaranma  sürəti  ilə 
müt
ənasibdir.  
1.2.1. Texnoloji proseslərin sxemi 
Kimy
əvi  texnoloji  proseslərin  əksəriyyəti  çoxmərhələli 
olur.  H
əmin mərhələlər daxil olan reagentlərin və alınan məh-
sulların  t
əbiəti,  prosesin  fiziki  və  kimyəvi  şəraiti  ilə  bir-birin-
d
ən  fərqlənir.  Texnoloji  proseslər  zamandan  asılı  olaraq  mad-
d
ələrin  axın istiqaməti  və  aparatların  iş  rejiminə  görə  3  qrupa 
bölünür. 
1.
 
Fasil
əsiz proseslər. 
2.
 
Fasil
əli (dövri) proseslər. 
3.
 
Kombin
əedilmiş proseslər. 
 Fasiləsiz  proseslərd
ə xammalın aparata daxil olması və 
m
əhsulun  aparatdan  xaric  edilməsi  fasiləsiz  aparılır.  Belə 
aparatlarda prosesl
ər arasıkəsilmədən aylar, hətta illərlə davam 
etdirilir. Fasil
əsiz proseslərin mərhələləri eyni zamanda aparılır 
v
ə yalnız sahələrlə bir-birindən fərqlənir. Belə aparatların bütün 
nöqt
ələrində  temperatur,  təzyiq  və  qatılıq  sabit  qalır.  Neftin 
borulu  qur
ğularda  fasiləsiz  distilləsi,  amonyakın  sintez 
kalonlarında hidrogen v
ə azotdan sintez prosesi, yaxud metanol 
istehsalını (
şəkil 1.1) fasiləsiz proseslərə misal göstərmək olar. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
10 
 
 
 
 
Xammal  (CO  +  2H
2
)  prosesd
ə  dövr  edən  qarışıqla 
birl
əşdirilərək  1  kontakt  aparatına  verilir.  Qarışıq  kontakt 
aparatında reaksiyaya daxil olur v
ə qismən metanol alınır. Qaz 
qarı
şığının kontakt aparatından bir dəfə keçirilməsi nəticəsində 
onun  27–28%-i  metanola  çevrilir.  Reaksiyaya  daxil  olmayan 
(CO + 2H
2
) qarı
şığını prosesdə təkrarən dövr etdirməklə meta-
nolun  çıxımını  95–98%  - 
ə  çatdırmaq  olur.  Metanol  və  qaz 
qarı
şığı    2  soyuducusuna  verilərək  metanol  mayeləşir  və  3 
separatorunda qaz qarı
şığından ayrılır.  Beləliklə, xammal (CO 
+ 2H
2 
) proses
ə fasiləsiz daxil olduğu kimi, metanol da proses-
d
ən  fasiləsiz  xaric  olur.  Burada  proses  sabit  fiziki  –  kimyəvi 
şəraitdə aparılır, məhsuldarlıq yüksək olur, aparatlar və onların 
yerl
əşdiyi  binalar  həcmcə  kiçik  olur.  Belə  proseslərə  kapital 
qoyulu
şu  da  azdır.  Bütün  bu  deyilən  cəhətlər  fasiləsiz 
prosesl
ərin  üstünlükləri  hesab  edilir.  Bu  proseslərdə  həmçinin 
d
ə  istilikdən  tam  istifadə  olunur,  prosesə  nəzarət  və 
1                   2         3 
 
 
I 
II 
   III 
Şə
kil 1.1. Metanol istehsalında fasiləsiz prosesdən istifadə   
olunması: 
1 – kontakt aparatı; 2 – soyuducu; 3 – separator; I – t
əzə (CO + 2H
2
) 
qarı
şığı; II – dövr edən (CO + 2H
2
) qarı
şığı; III – CH
3
OH +CO+2 H
2
;   
IV – maye metanol.   
IV 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
11 
avtomatla
şdırma asanlaşır. Digər tərəfdən fasiləsiz proseslərdə 
xammalın  doldurulması v
ə məhsulun boşaldılması müddətində 
aparat v
ə qurğular dayandırılmır.  
Fasiləli  proseslərd
ə  xammal  və  digər  maddələr  aparata 
doldurulur,  proses  ba
şa  çatdıqdan  sonra  məhsul  boşaldılır. 
Xammalın  aparata  doldurulması  v
ə  məhsulun  boşaldılma  
müdd
ətində aparat dayandırılır. Bu o deməkdir ki, məhsuldarlıq 
a
şağı  düşür.  Prosesin  digər  çatışmayan  cəhətləri  də  vardır. 
Fasil
əli proseslərə konsistent yağların alınmasını, daş kömürün 
koksla
şdırılmasını  və  əhəngdaşının  yandırılmasını  misal 
göst
ərmək olar.  
Kombinəedilmiş  proseslər  d
ə  çox  yayılmışdır.  Bu 
prosesl
ərdə  aparatların  bəzisi  fasiləsiz,  bəzisi  isə  fasilə  ilə 
i
şləyir.  Domna  sobalarında  çuqun  istehsalını  buna  misal 
göst
ərmək  olar.  Bu  zaman  soba  arasıkəsilmədən  yandırıldığı 
halda,  xammalın  sobaya  verilm
əsi  və  məhsulun  oradan 
çıxarılması fasil
əli davam edir.  
Reaksiyaya  daxil  olan  madd
ələrin  bir-birinə  nisbətən 
h
ərəkət istiqamətinə görə proseslər üç qrupa bölünür: 
1.Paralel axınlı prosesl
ər; 
2.
Əks axınlı proseslər; 
3.Çarpaz prosesl
ər. 
Göst
ərilən proseslərdə komponentlərin qatılıqları müxtəlif 
oldu
ğuna görə prosesin hərəkətverici qüvvəsi də müxtəlif olur.  
Paralel axınlı proseslərd
ə sistemin hərəkətverici qüvvəsi 
madd
ələrin  birgə  hərəkət  yolunun  uzunluğundan  asılıdır.  Bu 
prosesd
ə komponentlər və istilik eyni istiqamətdə hərəkət edir. 
Quruducu  barabanların  b
əziləri  bu  prinsiplə  işləyir.  Paralel 
axınlı  prosesl
ərdə  maddələr  çox  qızmır.  Ona  görə  də  bəzi 
qurudulan  madd
ənin  ifrat  qızmaması,  yaxud  parçalanmaması 
üçün qurutmanı paralel axınlı prosesl
ərdə yerinə yetirirlər.   
Ə
ks  axınlı  proseslərd
ə  iştirak  edən  maddələr  və  istilik 
axınları  bir-birin
ə  əks  istiqamətdə  hərəkət  edir.  Belə  proseslər 
nisb
ətən  yüksəktemperaturlu  proseslərdir.  Əks  axınlı 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
12 
prosesl
ərdən müasir texnoloji sistemlərdə geniş istifadə olunur. 
Soyuducular, qızdırıcılar, istid
əyişdiricilər, kondensatorlar və s. 
bu  prinsip  üzr
ə  işləyir.  Belə  proseslər  axıra  qədər  gedir  və 
istilikd
ən  tam  istifadə  olunur.  Nitroz  üsulu  ilə  sulfat  turşusu 
istehsalında  azot  oksidl
ərinin  və  xlorid  turşusu  istehsalında 
hidrogenxlorid  qazının  absorbsiyasını  buna  misal  göst
ərmək 
olar (
şəkil 1.2). 
 
 
 
 
Şəkil  1.2  –  də  göstərilən  sxemdə  hidrogenxlorid  qazı  və 
su  bir-birin
ə  əks  istiqamətdə  hərəkət  edir.  Əks  axınlı 
sisteml
ərdə prosesin gedişinin hərəkətverici qüvvəsi az dəyişir. 
Buna 
əsas  səbəb  odur  ki,  prosesin  axırında  absorbsiya  olunan 
komponentin  m
əhlul  üzərində  və  məhlulda  parsial  təzyiqi 
h
əmin  maddənin  son  qatılığından  az  olur.  Odur  ki,  belə 
sisteml
ərdə məhsulun çıxımı yüksək olur.  
1  
II 
 
 
 
 
  
 
     
2 
II 
    
I 
 
  
3 
 
 
III 
   
4 
 
 
III