N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Şə
kil 1.2. Xlorid turşusu istehsalında hidrogenxlorid 
qazının əks axın prinsipi üzrə absorbsiyası: 
1,2 – uducu qüll
ələr; 3,4 – turşu yığıcıları; I – hidrogenxlorid 
qazı; II – su; III – xlorid tur
şusu.   

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
13 
Çarpaz  proseslərdə  sistemin  komponentl
əri  və  istilik 
axınları bir-birin
ə nisbətən müəyyən bucaq altında hərəkət edir. 
Çarpaz  prosesl
ərə borulu buxar qazanlarında  gedən prosesləri 
misal  göst
ərmək  olar.  Bir  çox  neft  rektifikasiya  edən  kalonlar 
da bu prinsip üzr
ə işləyir.  
Kimy
əvi məhsulların istehsalı eyni zamanda baş verən bir 
sıra  fiziki  v
ə  kimyəvi  proseslər  nəticəsində  başa  çatır.  Belə 
prosesl
ərdə  aparatlar  ya  açıq,  ya  da  qapalı  sistemlərdə  işləyir. 
Çevrilm
ə  dərəcəsini  yüksəltmək  məqsədilə  açıq  sistemdə 
i
şləyən  aparatlar  ardıcıl  yerləşdirilir.  Qarşılıqlı  təsirdə  olan 
fazalar v
ə ya onların komponentləri aparatdan bir dəfə keçirilir. 
Əgər  çevrilmə  dərəcəsi  bir  aparatdan  keçdikdən  sonra  yüksək 
olmursa, onda texnoloji sxem
ə eyni tipli aparatlardan bir neçəsi 
ardıcıl qo
şulur. Beləliklə, reaktorlar batareyası yaradılır. Bu cür 
qo
şulmuş aparatlar sxeminə açıq zəncirli sxem deyilir. Belə bir 
sxeml
ə  işləyən  aparatlara  nitroz  qazlarının  turşu  ilə 
absorbsiyasını göst
ərmək olar. Bu sxemdə nitroz qazlarının bir 
aparatda  udulması  böyük  deyil.  Lakin  6  aparat  ardıcıl 
qo
şulduqda  nitroz qazlarının absorbsiyası 92% -dən çox olur.  
Sulfat v
ə xlorid turşularının istehsalı da açıq zəncirli sxem 
üzr
ə aparılır. Açıq zəncirli sxemlər özündə həm dönən, həm də 
dönm
əyən prosesləri birləşdirir. Belə proseslərdə çıxım yüksək 
olmur.  M
əsələn,  ammonyak  istehsalında  bir  aparatda 
ammonyakın  çıxımı  20%  t
əşkil  edir.  Digər  tərəfdən  alınan 
m
əhsul  təmiz  olmur.  Bu  mənada  açıq  zəncirli  sxemləri  qapalı 
sxeml
ərlə əvəz etmək daha əlverişli olur. Qapalı sxemlə məhsul 
istehsalında reaksiyada i
ştirak edən bütün komponentlər, yaxud 
heterogen  sistemin  fazalarından  biri  mümkün  olan  maksimum 
m
əhsul alınana qədər eyni bir aparata təkrarən qaytarılır. Belə 
sxeml
ərlə  hazırda  ammonyak,  müxtəlif  spirtlər  (metanol, 
etanol), müh
ərrik yanacaqları və s. alınır. Bir tsikl ərzində ilkin 
madd
ələrin məhsula çevrilmə dərəcəsi kiçik olduğundan onlar 
aparatlarda  m
əhsula  tam  çevrilənə  qədər  sirkulyasiya  olunur. 
Sirkulyasiya  olunan  qarı
şığa  yenidən  ilkin  maddələr  əlavə 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
14 
edilir. 
Əlavə  edilən  maddələrin  miqdarı  itkini  də  nəzərə 
almaqla  bir  tsikld
ə  sərf  olunan  maddələrin  miqdarına  bərabər 
götürülür.  Qapalı  sxeml
ərlə  işləyən  qurğular  daha  qənaətli 
hesab  olunur,  çünki  bel
ə  sxemlərdə  tullantı  məhsulları  kimi 
atmosfer
ə  buraxılan  zərərli  maddələrin  miqdarı  açıq  sxemdə 
oldu
ğundan az olur. 
Heterogen 
prosesl
ərdə  kombinəedilmiş  sxemlərdən 
istifad
ə  olunur.  Belə  sxemlərdə  reaksiyaya  daxil  olan 
fazalardan  biri  ardıcıl  olaraq  bütün  aparatları  keçir,  qalan 
hiss
əsi tullanır. İkinci faza isə aparatlarda sirkulyasiya olunur. 
M
əsələn, koks qazının emalında buxar-maye fazası açıq zəncir 
sxemi üzr
ə ardıcıl olaraq bütün aparatlardan keçirilir. Soyuducu 
v
ə  absorbsiya  məhlulları  isə  ayrı-ayrı  aparatlarda  sirkulyasiya 
edilir.  
1.3. Əsas texnoloji anlayışlar 
 
Maya dəyəri – H
ər bir müəssisə məhsul istehsal edərkən 
mü
əyyən  məbləğ  xərc  edir.  Əgər  bu  xərc  pul  hesabı  ilə 
götürül
ərsə  həmin  xərc  məhsulun  maya  dəyəri  adlanır. 
Mü
əssisənin  bilavasitə  istehsalatla  əlaqədar  xərcinə  məhsulun 
fabrik-zavod  maya  d
əyəri  deyilir.  Məhsulun  fabrik  –  zavod 
maya d
əyəri aşağıdakı xərclərin cəminə bərabərdir: 
1. Xammala, yarımm
əhsula və əsas materiallara sərf olunan 
x
ərc; 
2. Yanaca
ğa və elektrik enerjisinə sərf olunan xərc; 
3.
 
Əsas istehsal fəhlələrinin əmək haqqı; 
4.
 
A
şınmaya,  yəni  əsas  istehsal  fondlarının,  binaların, 
tikilil
ərin və təchizatın  aşınmasına sərf olunan xərc; 
5.
 
Əsas  istehsal  fondlarının  saxlanması  və  onların  cari 
t
əmirini  özündə  birləşdirən  sex  xərcləri;  buraya  həm  də 
köm
əkçi və təmir edən fəhlələrin, inzibatı-təsərrüfat işçilərinin 
əmək haqqı, əməyin mühafizəsinə və təhlükəsizlik texnikasına 
s
ərf olunan xərclər daxildir; 
6.
 
Ümumi zavod x
ərcləri. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
15 
Qeyd  etm
ək  lazımdır  ki,  əsas  məhsulun  maya  dəyərini 
əsasən  xammala  (60-70%),  yanacağa  və  elektrik  enerjisinə 
(10%)  s
ərf  olunan  xərclər  təşkil  edir.  Əmək  haqqı  maya 
d
əyərinin 4–5 % - ini, aşınma 3–4 % - ini təşkil edir. Beləliklə, 
m
əhsulun  maya  dəyəri  xammalın  və  enerjinin    tam 
istifad
əsindən  asılıdır.  Odur  ki,  xammalın,  yanacağın  və 
elektrik enerjisinin q
ənaətlə işlənməsi məhsulun maya dəyərini 
a
şağı salan əsas amillərdən biri hesab olunur. 
Sərf əmsalı – Xammal v
ə enerji sərfinin alınan məhsulun 
vahid  kütl
əsinə  olan  nisbətinə  sərf  əmsalı  deyilir  və  ton/ton, 
m
3
/ton, kVt.s/t v
ə s. kimi istifadə olunur. 
Xammaldan istifadə əmsalı – Kimy
əvi proseslərin daha 
d
ərin çevrilmələrlə baş verməsi, başqa sözlə onun daha böyük 
h
əcmdə getməsi xammaldan istifadə əmsalını müəyyən edir və 
m
əhsulun  çıxımına  güclü  təsir  göstərir.  Xammaldan  istifadə 
əmsalı  xammalın  çevrilmə  dərəcəsi,  məhsulun  çıxımı  və 
mür
əkkəb proseslər üçün həm də seçiciliklə xarakterizə olunur.  
Çevrilmə  dərəcəsi  –  madd
ənin  reaksiyaya  daxil  olan 
miqdarının  ümumi  götürülmü
ş  miqdarına  nisbətilə  ölçülür. 
Tutaq  ki,  A
→

B    dönm
əyən  reaksiya  üzrə  A  maddəsi  B 
madd
əsinə  çevrilir.  Əgər  maddənin  ilkin  miqdarını  G
Ao
  v
ə 
reaksiyaya daxil olmayan miqdarını G
A 
 il
ə göstərsək  reagentin 
çevrilm
ə dərəcəsi aşağıdakı düsturla ifadə oluna bilər: 
0
0
A
A
A
G
G
G
−
=
χ
.......... (1.1) 
Məhsulun  çıxımı  –  proses  n
əticəsində  alınan  məhsul 
miqdarının  onun  n
əzəri  hesablanmış  miqdarına  olan  nisbətinə 
deyilir v
ə faizlə hesablanır: 
%
100
⋅
=
n
h
G
G
η
............. (1.2) 
Bu düstur dön
ən proseslər üçün də tətbiq edilir və tarazlıq 
halındakı çıxımı ifad
ə edir: 
B
A
→
←
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
16 
%
100
⋅
=
n
T
G
G
η
............ (1.3) 
Dönm
əyən  proseslərdə  tarazlıq  halındakı  çıxım  vahidə 
b
ərabər  olduğu  halda,  dönən  proseslərdə  vahiddən  az  olur, 
çünki  bel
ə  proseslərdə  xammalın  hamısı  məhsula  çevrilmir. 
B
əzi kimyəvi proseslərdə xammal olaraq eyni zamanda bir neçə 
madd
ə  istifadə  olunur.  Bu  halda  çıxım  xammallardan  birinə 
n
əzərən hesablanır.  
Seçicilik  və  ya  istiqamətlilik  –  eyni  zamanda  bir  neç
ə 
paralel  istiqam
ətdə  baş  verən  mürəkkəb  prosesləri  xarakterizə 
edir. Bel
ə proseslərdə bir neçə məhsul alınır. Bu məhsullardan 
biri 
əsas, qalanları isə əlavə, yan məhsul adlanır.  
Seçicilik  (istiqamətlilik)  – 
əsas  məhsulun  alınan  bütün 
m
əhsullara  nisbəti  ilə  ölçülür.  Əgər 
B
A
→

 
v
ə       
D
A
→

paralel prosesl
ər gedirsə  və B əsas məhsul, D  isə 
əlavə məhsuldursa, onda seçicilik: 
D
B
B
G
G
G
+
=
σ
.................. (1.4) 
Burada, G
B
 – 
əsas məhsul, G
D
 – 
əlavə məhsuldur. 
B
əzən  seçicilik,  əsas  məhsulun  G
B 
reaksiyaya  daxil  olan 
madd
ə miqdarına nisbəti kimi də təyin edilir: 
D
A
B
G
G
G
+
=
0
σ
................. (1.5) 
Burada 
A
A
G
G
−
0
f
ərqi  maddənin  reaksiyaya  daxil  olan 
miqdarıdır.  Bel
əliklə,  seçicilik 
σ
əsas  məhsulun  xammalın  
m
əhsula  çevrilən  hissəsinə  nisbətilə  ölçülür.  Onda  çevrilmə 
d
ərəcəsi,  çıxım  və  seçicilik  arasında  aşağıdakı  asılılığı 
göst
ərmək olar:   
              
χ
σ
η
χ
η
σ
⋅
=
=
yaxud
......... (1.6)  

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
17 
Dem
əli,    çıxımın  çevrilmə  dərəcəsinə  nisbətilə  ölçülən 
k
əmiyyətə seçicilik deyilir.  
Məhsuldarlıq və güc.   
Ma
şın,  aparat,  sex  və  zavodların  effektli    işləməsini 
xarakteriz
ə edən əsas göstərici məhsuldarlıqdır. Vahid zamanda 
alınan  məhsulun  və  ya  emal  olunan  xammalın  miqdarına 
məhsuldarlıq  deyilir.  M
əhsuldarlıq  kq/saat,  t/gün,  m
3
/gün 
vahidl
əri ilə ölçülür.  
                            M = G/
τ
 ............... (1.7) 
M
əhsuldarlıq  başlıca  olaraq  prosesin  sürətindən  asılıdır. 
Sür
ət artdıqca məhsuldarlıq da artır. Aparatın vahid zamandakı 
maksimal  məhsuldarlığı  onun  gücü  adlanır.  Maksimal 
m
əhsuldarlıq isə yalnız optimal şəraitdə əldə olunur.  
İ
ntensivlik. 
Aparatın  m
əhsuldarlığının  onun  həcminə  və  ya  en 
k
əsiyinə  nisbətinə  intensivlik  deyilir.  İntensivlik  bir  saat 
ərzində  alınan  məhsulun  kiloqramlarla  miqdarının  aparatın 
vahid  h
əcminə  olan  nisbətilə  ölçülür.  Prosesin  intensivliyinin 
s
ənayedə  çox  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  İntensivlik  artdıqda 
prosesd
ə  iştirak  edən  aparatların  həcmini  kiçiltməyə  imkan 
yaranır.  Bu  da  aparata  kapital  qoyulu
şunu  azaldır  və  alınan 
m
əhsulun  maya  dəyərini  aşağı  salır.  İntensivlik  prosesin 
sür
ətindən  asılıdır  və  məhsul  çıxımının  maddələrin  aparatda 
qalma müdd
ətinə olan nisbətini göstərir. 
Regenerasiya  və  rekuperasiya  –  Xammala  q
ənaət 
etm
ək,  bununla  da  məhsulun  maya  dəyərini  aşağı  salmaq 
m
əqsədilə 
texnikada 
regenerasiya 
v
ə 
rekuperasiya 
prosesl
ərindən istifadə olunur. 
Regenerasiya  –  Texnoloji  prosesd
ə  işlənmiş  maddələrin 
xass
ələrini müəyyən üsullarla bərpa edib, yenidən istifadə üçün 
yararlı  hala  salma  prosesin
ə  regenerasiya  deyilir.  Prosesdə  öz 
aktivliyini  itirmi
ş  katalizatorun  bərpa  edilib,  yenidən  prosesə 
qaytarılmasını  buna  misal  göst
ərmək  olar.  Belə  prosesləri 
yerin
ə  yetirən  aparatlara  regeneratorlar    deyilir.  Bir  çox 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
18 
regenerasiya  prosesl
ərində  katalizator  öz  əvvəlki  aktivliyini, 
yaxud madd
ə öz ilkin xassələrini tamamilə bərpa edir.  
 Rekuperasiya  –  proses  zamanı  s
ərf  olunmuş  maddənin 
bir hiss
əsinin (bəzən də alınan məhsulun bir hissəsinin) yenidən 
aparata  qaytarılması  prosesin
ə    rekuperasiya  deyilir.  Bəzi 
h
əlledici buxarlarının prosesdən çıxandan sonra tutulub yenidən 
proses
ə qaytarılmasını,  alınan benzinin bir hissəsinin yenidən 
rektifikasiya 
kalonuna 
suvarma 
kimi 
qaytarılmasını 
rekuperasiyaya misal göst
ərmək olar.  
1.4.  Kimya texnologiyasının əsas 
qanunauyğunluqları 
Texnoloji  prosesl
ər  bir-birilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  3 
m
ərhələdən ibarətdir: 
1.  Reaksiya  komponentl
ərinin  reaksiya  zonasına  daxil 
edilm
əsi; 
2. Kimy
əvi reaksiyanın başlanması və başa çatması. 
3. Reaksiya m
əhsullarının  reaksiya zonasından xaric edil-
m
əsi.  
Bu m
ərhələləri  nəzərdən keçirək. 
Reaksiya  komponentl
ərinin  reaksiya  zonasına  daxil 
edilm
əsi molekulyar diffuziya və ya konveksiya yolu ilə həyata 
keçirilir. 
Əgər  reaksiya  qarışığı  intensiv  qarışdırılarsa  kon-
vektiv proses turbulent diffuziya adlanır. Çoxfazalı sisteml
ərdə 
reagentl
ərin  reaksiya  zonasına  daxil  edilməsi  adsorbsiya, 
absorbsiya,  b
ərk  maddələrin  əridilməsi,  qazların  desorbsiya 
olunması,  mayel
ərin  buxarlandırılması  və  s.  kimi  müxtəlif 
yollarla  h
əyata  keçirilir.  Bu  proselərin  əsasını  diffuziya  təşkil 
edir.  Diffuziya  zamanı  madd
ələrin  bir  fazadan  başqa  fazaya 
keçm
əsi prosesi baş verir ki, buna da kütləötürmə deyilir.  
Kimya  s
ənayesində  baş  verən  kimyəvi  reaksiyalar  çox 
müxt
əlifdir. Aparılma şəraitindən asılı olaraq kimyəvi reaksiya-
ları a
şağıdakı qruplara bölmək olar: 
1. 
İzotermik və qeyri-izotermik reaksiyalar; 
2. Sabit  v
ə dəyişən həcmdə gedən reaksiyalar; 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
19 
3. Adiabatik v
ə qeyri-adiabatik reaksiyalar; 
4. Mono-, di- v
ə polimolekulyar reaksiyalar; 
5. Homogen v
ə heterogen reaksiyalar.  
Homogen 
reaksiyalarda 
qar
şılıqlı 
t
əsirdə 
olan 
komponentl
ər  bir  fazada,  heterogen  reaksiyalarda  isə  müxtəlif 
fazalarda olur.  
Ba
şvermə  mexanizminə  görə  reaksiyalar  sadə,  ardıcıl  və 
paralel  olur.  Göst
ərilən  reaksiyalar  dönən  və  dönməyən  ola 
bil
ər. Əgər dönməyən sadə reaksiya baş verirsə
)
(
B
A
→

 
zamana  gör
ə  A  maddəsinin  qatılığı  getdikcə  azalır,  B  mad-
d
əsinin qatılığı isə artır. Müəyyən bir anda A maddəsi tam sərf 
olundu
ğundan reaksiya dayanır, yəni başa çatır.  
Dön
ən  sadə  reaksiyalarda  isə 
)
(
B
A
→
←
  zaman 
keçdikc
ə  A  maddəsinin  qatılığı  azalır,  B  maddəsinin  qatılığı 
artır.  Dönm
əyən  reaksiyalardan  fərqli  olaraq    bu  halda  elə  bir 
an  çatır  ki,  sistemd
ə tarazlıq yaranır və şərait sabit olduqda A 
v
ə  B  maddələrinin  qatılıqları  da  dəyişmir.  Bu  reaksiyalarda 
madd
ələrin qatılıqlarının zamandan asılı olaraq dəyişməsi şəkil 
1.3 – 1.4 - d
ə  göstərilmişdir. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
20 
 
Ardıcıl  reaksiyalar  m
ərhələ  ilə  gedir.  Belə  ki,  əvvəlcə 
ilkin  madd
ələrdən  aralıq  maddə,  ondan  isə  son  məhsul  alınır 
(
Şəkil 1.5): 
D
B
A
K
K
→

→

2
1
    ............. (1.8) 
K
1
 – birinci, K
2
 – ikinci m
ərhələnin sürət sabitidir. 
Reaksiya  prosesind
ə  A  maddəsi  tədricən  sərf  olunur. 
Əvvəlcə  artmaqda  olan    B  maddəsinin  qatılığı  D  maddəsinə 
çevrilm
ə  hesabına  tədricən  azalır  və  B  maddəsinin  qatılığı 
maksimumdan  enm
əyə başlayır (Şəkil 1.5 a). Zaman keşdikcə 
D madd
əsi toplanır və B maddəsi tam sərf olunur.  
 
C 
B 
τ
 
C 
B 
A 
A 
τ
Şə
kil  1.3.  Dönməyən  sadə 
reaksiyalarda 
reagentlərin 
qatılıqlarının zamandan asılı 
olaraq dəyişməsi. 
Şə
kil 
1.4. 
Dönən 
sadə 
reaksiyalarda 
reagentlərin 
qatılıqlarının zamandan asılı 
olaraq dəyişməsi. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
21 
 
B  madd
əsinin  qatılığı  (miqdarı)  birinci  (K
1
)  v
ə  ikinci 
reaksiyanın (K
2
) sür
ət nisbətindən (K
1
/K
2
) asılıdır. 
Əgər birinci 
reaksiyanın  sür
əti  ikinci  reaksiyanın  sürətindən  böyükdürsə  A 
madd
əsi tamamilə B maddəsinə çevrilir və reaksiya məhsulu B 
v
ə D maddələrinin qarışığından ibarət olur (şəkil 1.5 b). Əgər 
ikinci  reaksiyanın  sür
əti  birinci  reaksiyanın  sürətindən 
böyükdürs
ə  B  maddəsi  tamamilə  D  maddəsinə  çevrilir  (şəkil 
1.5.v). 
Paralel  reaksiyalar  zamanı  ilkin  madd
ə  reaksiyaya  bir 
neç
ə  istiqamətdə  daxil  olur.  Sadə  halda  paralel  reaksiyaların 
sxemini a
şağıdakı kimi göstərmək olar: 
 
 Yaxud      
D
A
B
A
K
K
→

→

2
1
........ (1.9) 
Zaman  keçdikc
ə  A  maddəsi  tamamilə  sərf  olunur, 
əvəzində B və D maddələri alınır. Yəni reaksiya məhsulu B və 
D madd
ələrinin qarışığından ibarət olur. (şəkil 1.6). 
 
C 
Şə
kil 1.5. Dönməyən ardıcıl reaksiyalarda reagentlərin  
                    qatılıqlarının zamandan asılı olaraq dəyişməsi. 
        
a)
             
τ
                    b)
     
         
τ
                     
v)
           
τ
 
 
C 
C 
A 
D 
 
B 
B 
 
     
D 
A 
B 
A 
D 
A 
B 
D 
K
1 
 
K
2
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
22 
 
 
 
Əksər  texnoloji  proseslərdə  reaksiya  məhsulu  müxtəlif 
madd
ələrin  qarışığından  ibarət  olduğundan  onları  ayırmaqla 
əsas  məhsulu  almaq  mümkün  olur.  Reaksiya  məhsullarının 
reaksiya  zonasından  çıxarılması  diffuziya  yolu  il
ə  əldə  edilir. 
Bu halda da kütl
əötürmə və konveksiyadan istifadə olunur.  
Texnoloji  prosesin  ümumi  sür
ətini  limitləşdirmək  üçün 
a
şağıdakı  3 şərtdən istifadə edilir: 
1.  Kimy
əvi reaksiya çox yavaş gedir və prosesin ümumi 
sür
ətini müəyyən edirsə, proses kinetik zonada gedir; 
2. Prosesin ümumi sür
ətini reagentlərin reaksiya zonasına 
daxil edilm
əsi və ya məhsulların zonadan çıxarılması müəyyən 
edirs
ə proses diffuziya zonasında gedir; 
3.  Texnoloji  prosesin  bütün  m
ərhələlərinin  sürətini 
ölçm
ək  mümkün  olursa  sistemə  elə  faktorla  təsir  etmək  lazım 
 
C  
τ
 
A 
B 
 
D 
     
Şə
kil 1.6. Dönməyən paralel reaksiyalarda  reagentlərin  
                     qatılıqlarının zamandan asılı olaraq dəyişməsi.  

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
23 
g
əlir ki, o diffuziyanı və reaksiyanı sürətləndirir. Bu məqsədlə 
qatılıq v
ə temperaturu artırmaq lazımdır.  
  Prosesin sür
əti aşağıdakı formullarla ifadə olunur: 
a) Homogen reaksiyalarda prosesin sür
əti kütlələrin təsiri 
qanununa 
əsaslanır: 
C
K
d
d
U
m
∆
⋅
=
=
τ
.......... (1.10) 
b)  Heterogen  prosesl
ərdə  reaksiyanın  sürəti  faza 
keçidl
ərini  nəzərə  almaqla  hesablanır.  Bu  halda  kütləötürmə 
t
ənliyi Nyutonun istilikötürmə tənliyinə oxşayır: 
          
C
F
K
d
d
U
m
∆
⋅
⋅
=
=
τ
..........(1.11) 
Kinetik  sah
ədə  gedən  heterogen  proseslərin  sürəti  (1.10) 
t
ənliyinə  tabe  olur.  Əksər  proseslərdə  reaksiyanın  sürəti  ilkin 
madd
ələrin qatılıqlarının dəyişməsinə görə hesablanır: 
     
C
F
K
d
d
U
ilk
m
∆
⋅
⋅
=
=
τ
............... (1.12) 
v
ə ya    
C
K
d
d
U
ilk
m
∆
⋅
=
=
τ
.................... (1.13) 
K  –  homogen  sisteml
ərdə  sürət  sabiti,  heterogen 
sisteml
ərdə  kütləötürmə  əmsalıdır.  K  –  mürəkkəb  parametr 
olub,  reaksiyaya  daxil  olan  madd
ələrin  kimyəvi  və  fiziki 
xass
ələrindən,  aparatların  konstruksiyasından,  reaksiya 
kütl
əsinin axın sürətindən və homogen mühitdə komponentlərin 
qarı
şma dərəcəsindən asılıdır.  F – heterogen sistemdə qarşılıqlı 
t
əsirdə olan fazalar səthidir. (1.12) və (1.13) tənliklərindən K – 
nı tapsaq 
       
C
F
m
K
∆
⋅
⋅
=
τ
......................(1.14) 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
24 
Burada:  m  –  kq-larla, 
τ
  -  saatlarla,  F  –  m
2
  –  l
ə və 
∆
C  – 
kq/m
3
  –  l
ə  ölçüldükdə  K  –  kq/m
2
⋅
saat,  kq/m
3 
v
ə  ya  m/saatla 
ölçülür.  
F - 
əvəzinə aparatın həcmini götürsək K 1/saatla ölçülür.  
Reaksiyanın  sür
ətini  artırmaq  üçün  hər  şeydən  əvvəl 
prosesin  sür
ətini  müəyyən  edən  parametrləri  (
∆
C,  K  v
ə  F) 
artırmaq  lazımdır.  Bu  m
əqsədlə  ən  optimal  şərait  seçilir. 
Prosesin  h
ərəkətverici  quvvəsini  artırmaq  üçün  aşağıdakı 
üsullardan istifad
ə edilir: 
1. Reaksiyaya  daxil  olan  komponentl
ər  qatılığının 
xammalda artırılması; 
2.
 
Reaksiya 
zonasından 
reaksiya 
m
əhsullarının 
çıxarılması; 
3.
 
Temperatur  v
ə  təzyiqi  dəyişməklə  kimyəvi  tarazlığın 
yerd
əyişməsi; 
  Reaksiyaya  daxil  olan  komponentl
ərin  xammaldakı 
qatılı
ğı  materialın  aqreqat  halı  ilə  müəyyən  olunur.    Bərk 
materialdakı  faydalı  komponentin  qatılı
ğının  artırılması 
zənginləşdirmə,  bu  prosesi  maye  v
ə qazlara tətbiq etdikdə isə 
qatılaşdırma adlanır.  
Göst
ərilən üsullarla xammalın zənginləşdirilməsi həm də, 
qarı
şıqların  ayrılması  hesabına  məhsulun  keyfiyyətinin 
yax
şılaşmasına  səbəb  olur.  Reaksiya  məhsullarının  reaksiya 
zonasından  çıxarılması  prosesin  ümumi  sür
ətini  artırır.         
2
1
U
U
U
−
=
   .......... (1.15) 
(Burada, 
1
U
  -  düzün
ə, 
2
U
- 
əksinə  gedən  reaksiyanın 
sür
ətidir).  Bu 
U
s
-nun(t
ərsinə reaksiyanın sürətinin), heterogen 
sisteml
ərdə  isə  prosesin  hərəkətverici  qüvvəsinin  azalması 
hesabına 
əldə edilir: 
m
h
C
C
C
−
=
∆
.................... (1.16) 
Burada: C
h
 – komponentl
ərin həqiqi qatılığı; 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
25 
C
m
 – h
əmin komponentlərin tarazlıq qatılığıdır.  
Kimy
əvi texnologiyanın qanunauyğunluqlarını bilmək və 
onu istehsalata t
ətbiq etmək, prosesi effektiv həyata keçirməyə 
imkan 
verir, 
m
əhsulun  çıxımını  artırır,  keyfiyyətini 
yax
şılaşdırır  və  intensivliyini  yüksəldir.  Odur  ki,  əsas 
qanunauy
ğunluqları  həm  mövcud  istehsal  sahələrinə  tətbiq 
etm
ək,  həm  də  yeni  istehsalın  təşkilində  onlardan  istifadə 
etm
ək lazımdır.  
Texnoloji prosesl
ərdə sistemin hərəkətverici qüvvəsi kimi 
temperaturun  t
ənzim  edilməsi  sorbsiya  və  desorbsiya 
prosesl
ərində  tətbiq  olunur.  Temperatur  və  təzyiqi  eyni 
zamanda  t
ənzim  etdikdə  prosesin  hərəkətverici  qüvvəsi 
m
h
C
C
C
−
=
∆
  ya    C
h
  –  nin  artması,  ya  da    C
m
  –in 
azalması  hesabına  artır.    Temperaturun  artması  prosesin  sür
ət 
sabitinin  K  artmasına  s
əbəb  olur.  Sürət  sabiti  həmçinin 
katalizatorun i
ştirakı və reaksiya kütləsinin qarışdırılması ilə də 
artır.  Temperaturun  artmasının  sür
ət  sabitinə  təsiri  əksər 
prosesl
ər üçün Arrenius tənliyi ilə müəyyən olunur:   
         
RT
E
e
K
K
−
⋅
=
0
.................... (1.17) 
Hesablamalara  t
ətbiq  etmək  üçün  bu  tənliyin  bir  qayda 
olaraq loqarifmik formasından istifad
ə edilir: 
       
)
1
1
(
lg
3
,
2
2
1
1
2
T
T
R
E
K
K
−
=
........... (1.18) 
Burada: K, K
0
, K
1
 v
ə K
2
 müvafiq T, T
0
, T
1
 v
ə T
2
 mütl
əq 
temperaturlarda reaksiyanın  sür
ət sabiti; e – natural loqarifmin 
əsası;  E – reaksiyaya daxil olan maddələrin aktivləşmə enerjisi, 
Coul/mol;  R  –  qaz  sabiti,  Coul/mol·d
ərəcə.  E,  K
1
  v
ə  T
1
  –in 
m
əlum  qiymətlərində  (1.18)  tənliyindən  istifadə  etməklə 
ist
ənilən T
2
 temperaturu üçün K
2
 – ni mü
əyyən etmək və  sonra 
da reaksiya sür
ətinin temperatur əmsalını (
γγγγ
) hesablamaq olar:   
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
26 
                 
T
T
K
K
10
+
=
γ
.................. (1.19) 
 
Əksər  reaksiyalar  üçün  reaksiya  sürətinin  temperatur 
əmsalı  Bant-Hoff  qaydasına  uyğun  olaraq,  2
÷
4  - 
ə  bərabər 
olur,  ba
şqa  sözlə  temperaturun  hər  10  dərəcə  artırılması 
reaksiya sür
ətinin 2
÷
4 d
əfə artmasına səbəb olur.  
Temperatur 
əmsalı 
γγγγ