N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

 
 
 
Şə
kil 2.2. Rəfli kontakt aparatının sxemi. 
      1 – de
şikli rəflər; 2 – istidəyişdirici; 3 – daxil olan qazlar;  
      4 – katalizator; 5 – arak
əsmə; 6 – xaric olan qazlar. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
37 
Borulu  kontakt  aparatlarında  istilik  mübadil
əsi  fasiləsiz 
davam  edir.  Katalitik  reaksiya  katalizatorla  doldurulmu
ş 
borularda  ba
ş  verir.  Borular  arasında  isə  istilikdaşıyıcılar 
(endotermik  reaksiyalar zamanı) (
şəkil 2.3a), yaxud soyuducu 
agentl
ər  (ekzotermik  reaksiyalar  zamanı)  (şəkil  2.3  b)  hərəkət 
edir.  Borularda  h
ərəkət  edən  reagentlərlə  borular  arasında 
h
ərəkət  edən  istilikdaşıyıcı  (soyuducu)  əks  axın  prinsipi  üzrə 
h
ərəkət  edir.  Ayrılan  istilikdən  utilizator  çənlərini  qızdırmaq 
üçün  istifad
ə  edilir.  Qaz  aparatın  aşağısından  daxil  olaraq 
katalizatorla  dolu  boruların  arası  il
ə  yuxarı  qalxır,  sonra  isə 
yuxarıdan borulara daxil olaraq katalizatorla görü
şür (şəkil 2.3 
b). 
İstilik  aparatdan  fasiləsiz  olaraq  kənar  edilir.  Buna 
baxmayaraq  aparatdakı  temperatur  rejimi  optimal  rejimd
ən 
uzaq olur. 
 
Şə
kil 2.3. Borulu kontakt aparatının sxemi. 
1  –  borulu  tor;  2  –  katalizator  boruları;  3  –  aparatın  gövd
əsi;      
4 – ilkin qazlar; 5 – reaksiya m
əhsulları; 6 – yanacaq qazları; a – 
borularda katalizator yanacaq qazları il
ə qızdırılır;  b – borularda 
katalizator, soyuq reagentl
ərlə istiliyin çıxarılması. 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
38 
 
Bunun 
əsas  səbəbi  ondan  ibarətdir  ki,  reaksiyanın 
əvvəlində onun sürəti böyük olduğundan ayrılan istilik də çox 
olur  v
ə  onu  aparatdan  sürətlə  kənar  etmək  lazım  gəlir. 
Reaksiyanın  sonunda  is
ə  ayrılan  istilik  bir  neçə  dəfə  azalır. 
Odur ki, boruların yuxarı, xüsusil
ə orta hissəsi çox qızır, aşağı 
hiss
əsi  isə  katalizatorun  aktivliyini  təmin  edən  temperatura 
q
ədər  isinmir.  Beləliklə  də,  katalizatorun  aktivliyindən  tam 
istifad
ə  olunmur.  Bu  cəhətdən  borulu  reaktorlar  rəfli 
reaktorlardan  geri  qalır.  Borulu  reaktorlarda  temperaturu  sabit 
saxlamaq üçün boruların sayını bir neç
ə minə çatdırmaq lazım 
g
əlir ki, bu da aparatın hazırlanmasını çətinləşdirir.  
Qaynar  katalizator  layı  ilə  işləyən  kontakt  aparatları 
silindrik formada hazırlanır. O, bir v
ə ya bir neçə qazpaylayıcı 
torla  t
əmin  olunur  (şəkil  2.4).  Tor  üzərində  katalizator 
yerl
əşdirilir. Katalizator (1) dənəvərləşdirilir və hissəciklərinin 
ölçüsü 0,5 – 1,5 mm olur. Aparatın a
şağı hissəsindən reagentlər 
(5) el
ə sürətlə verilir ki, katalizator hissəcikləri hərəkətə gələrək 
katalizator  layını  da  h
ərəkətə  gətirir.  Adama  elə  gəlir  ki, 
katalizator  qaynayır.  Reaksiya  m
əhsulları  (6)  aparatın  yuxarı 
hiss
əsindən  xaric  olur.  İstilik  reaksiya  zonasından  katalizator 
daxilind
ə yerləşdirilmiş soyuducular (4) vasitəsilə kənar edilir. 
Kontakt  aparatının  yuxarı  hiss
əsi genişləndirilmişdir. Bu hissə 
katalizator  hiss
əcikləri ilə aparılan tüstü qazlarının çıxarılması 
üçün n
əzərdə tutulur. Qaynar laylı katalizatorla işləyən kontakt 
aparatlarından, 
m
əsələn,  metanolun  oksidləşməsi  ilə 
formaldehidin  alınmasında  istifad
ə  edilir.  Belə  qurgular  öz 
qurulu
şuna  görə  çox  sadə  olur.  Katalizatorun  daim  hərəkət 
etm
əsi  katalizator  layının  istilik  keçiriciliyini  təmin  edir. 
Katalizator  h
əmişə  maye  kimi  hərəkət  etdiyindən  onu  proses 
zamanı  regenerasiya  etm
ək  mümkündür  (neftin  krekinq  üsulu 
il
ə emalı). Bu aparatların çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, 
katalizator h
ərəkət nəticəsində xırdalanır, sürtünmə nəticəsində 
hiss
əcikləri  kiçilir.  Katalizator  layı  hərəkət  edən  kontakt 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
39 
aparatları  iki  hiss
ədən  ibarət  olur:  regenerator  və  reaktor. 
Katalizator  proses  zamanı  reaktorda  öz  aktivliyini  itirir  v
ə 
a
ğırlıq  qüvvəsi  altında  aşaı  –  regeneratora  axır  və  orada  öz 
aktivliyini  b
ərpa  etdikdən  sonra  reagent  buxarlarının  təzyiqi 
hesabına  yenid
ən  reaktora  daxil  olur.  Beləliklə,  katalizator 
reaktor  –  regenerator  arasında  fasil
əsiz  sirkulyasiya  edir.  Belə 
aparatlar neft m
əhsullarının buxar halında krekinq olunmasında 
geni
ş  tətbiq  olunur.  Bu  prosesdə  xammal  buxarları  elə  böyük 
sür
ətlə  hərəkət  edir  ki,  qazdakı  katalizator  hissəcikləri  və 
sürtünm
ə  qüvvəsi  hissəciklərin  çəkisini  artırır.  Nəticədə 
katalizator  hiss
əcikləri buxar-qaz faza ilə birlikdə hərəkət edir 
v
ə  reaktordan  qaz  axını  ilə  birlikdə  çıxır  (şəkil  2.5). 
Katalizatorun 
əsas  hissəsi  reaksiya  məhsullarından  tsiklon 
seperatorunda  (ayırıcıda)  ayrılır  v
ə  katalizator  pnevmatik 
qaldırıcı 
(4) 
vasit
əsilə  regeneratora  (1)  daxil  olur. 
Regeneratorda  katalizator  üz
ərinə  yatan  kömür  hissəcikləri 
yanır v
ə təmiz katalizator közərmiş halda xammal buxarları və 
qaldırıcı (4) vasit
əsilə yenidən reaktora (2) qaytarılır.  
Bu  aparatların  köm
əyilə kimya zavodlarında fiziki kütlə-
mübadil
ə  prosesləri  və  əməliyyatlarını,  fiziki  absorbsiya  və 
desorbsiya,  buxarlanma,  distill
ə  və  rektifikasiya  proseslərini 
aparmaq  mümkündür.  Bel
ə reaktorlarda soda, mineral turşular 
v
ə  bir  sıra  üzvi  maddələr  istehsal  etmək  olur.  Göstərilən 
reaktorlar kimy
əvi sorbsiya prosesləri üçün də yararlıdır.  
Başlıqlı kalonlar daha çox yayılmış reaktorlardır. H
əmin 
reaktorlar  absorbsiya  –  desorbsiya  prosesl
əri  üçün  nəzərdə 
tutulur. Bu kalonlarda sulfat v
ə nitrat  turşuları istehsal olunur 
v
ə  koks  qazları  emal  edilir.  Belə  kalonlar  üzvi  sintez 
prosesl
ərində daha çox tətbiq olunur.  
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
40 
 
 
Şə
kil. 2.4. Qaynaq katalizator layı ilə işləyən kontakt 
aparatının sxemi: 
                  1 – qaynar katalizator layı; 2 – qazpaylayan tor;  
    3 – qazpaylayan  konus; 4 – soyuducular;  
    5 – ilkin qazlar; 6 – reaksiya m
əhsulları. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
41 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Barbotaj  reaktorları  (
şəkil  2.6)  iki  cür  olur:  torlu  və 
kolpak bo
şqablı reaktorlar. Boşqabların (nimçələrin) torlu və ya 
kolpaklı  olması  qaz–maye  prosesinin  xarakterind
ən  asılı  olur. 
H
ər  boşqab  üzərində  barbotaj  yolu  ilə  maye  həcmində  qazın 
dispersl
əşməsi baş verir, yəni qaz qabarcıqları boşqabdan keçən 
maye t
əbəqəsindən keçirilir. Boşqabda qaz–maye axını çarpaz, 
Şə
kil 2.5. Hərəkət edən katalizatorla işləyən kontakt 
aparatının sxemi. 
1 – regenerator; 2 – reaktor; 3 – bunker; 4 – qaldırıcı;  
5 – xammal; 6 – hava; 7 – tüstü qazları; 8 – reaksiya 
m
əhsulları; 9 – buxar. 
 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
42 
kalon  boyu  is
ə  əks  axın  prinsipi  üzrə  hərəkət  edir.  Barbotaj 
kalonları geni
ş yayılmışdır. Bu reaktorlardan soda istehsalında, 
tur
şuların  qatılaşdırılmasında,  neftin  emalında,  xlorlaşma, 
distil
ə  və  rektifikasiya  proseslərində,  üzvi  maddələr 
texnologiyasında  istifad
ə  edilir.  Barbotaj  kalonları  quruluş 
etibaril
ə  başlıqlı  kalonlardan  mürəkkəbdir.  Onların  qurulması, 
istismarı,  t
əmizlənməsi daha  çətindir  və  xərcləri  də  böyükdür.  
Bununla bel
ə, bu aparatlarda çevrilmə əmsalı böyük, intensivlik 
yüks
ək olur.  
Mayeni səpələyən reaktorlar da çox yayılmı
şdır. Mayeni 
s
əpələyən  reaktorlar  iki  cür  olur:  səpələyən  kalon  tipli  və 
tsiklonlu skrubber tipli.  Bu tip reaktorlarda maye pnevmatik v
ə 
ya  mexaniki  yolla  qaz  axını  v
ə  ya  qaz  həcmində  səpələnərək 
dispersl
əşir. Maye fazanın səthi bu yolla aktivləşir və genişlənir 
ki,  bu  da  prosesin  sür
ətlənməsinə  səbəb  olur.  Belə  reaktorlar, 
m
əsələn,  sulfat  turşusu  istehsalında  tətbiq  olunur  (şəkil  2.7). 
Bel
ə  reaktorlar  əks  axınlı  proseslər  üçün  yarayır.  İdeal 
sıxı
şdırma prinsipi üzrə işləyir. İş rejimi  sabit deyil, mayenin 
s
əpələnməsinə  çoxlu  enerji  sərf  edir.  İşin  intensivliyi  və 
hidravlik müqavim
əti aşağıdır. 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
43 
 
 
 
 
 
 
 
           
Şə
kil 2.6. Barbotaj reaktorlarının sxemi: 
1 – kolpaklı bo
şqablar; 2 – qapaq; 3 – mayenin tökülmə 
borusu; 4 – qaz borusu; 5 – torlu bo
şqablar; 6 – axın 
yolu. 
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
44 
  
 
 
Şə
kil 2.7. Mayeni səpələyən reaktorun sxemi: 
                1 – gövd
ə; 2 – mayenin birqat səpələyicisi;  
                3 – mayenin ikiqat s
əpələyicisi. 
 
Köpüklü  reaktorlarda  qaz  a
şağıdan  yuxarıya  doğru 
h
ərəkət  edir.  Qaz  reaktordakı  tordan  və  maye  layından  elə 
sür
ətlə keçirilir ki, sürtünmə qüvvəsi (qazın mayeyə sürtünmə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
45 
qüvv
əsi)  mayenin  kütləsinə  bərabər  olur.  Nəticədə  asılı  halda 
olan  köpük  t
əbəqəsi  əmələ  gəlir  ki,  o  da  çox  sürətlə  hərəkət 
edir. Bu zaman maye qabarcıqları qaz axını il
ə yaxşıca qarışır. 
Qazın sür
əti reaktorun en kəsiyində 1 m/san – dən 3,5 m/san – 
y
ə  qədər  olur.  Böyük  sürətlərdə  köpük  təbəqəsi  parçalanır  və 
qazla  asılqan  damcılar 
şəklində  aparılır.  Adsorbsiya  – 
desorbsiya  prosesl
ərində  çoxrəfli  köpüklü    reaktorlardan 
istifad
ə edilir. Bu reaktorlara daxil olan mayenin hamısı torun 
de
şiklərindən  keçərək  üstdəki  rəfdən  qazın  hərəkətinə  əks 
istiqam
ətdə  axır  və  hər  rəf  üzərində  köpük  təbəqəsi  əmələ 
g
ətirir.  Lazım  olan  rəflərin  sayı  prosesin  selektivliyinə  və 
reaktorun  faydalı  i
ş  əmsalına  görə  müəyyən  edilir.    Reaktor 
çarpaz  v
ə  əks  axın  prinsipləri  üçün  yarayır.  İntensivliyi 
yüks
əkdir,  asan  idarə  olunur,  quruluşu  sadədir.  Yüksək 
selektivliy
ə malik olmaqla enerji sərfi böyük deyil (şəkil 2.8).  
Borulu  reaktorlar    (boru    boruda  olan  reaktorlar) 
əsas 
etibaril
ə  yüksəktemperaturlu  proseslər  üçün  nəzərdə  tutulur. 
İdeal sıxışdırma prinsipi üzrə işləyir. Fazalar həm əks, həm də 
paralel  axınla  h
ərəkət  edir.  Bu  reaktorun  intensivliyi  aşağıdır. 
Qurulu
şca sadədir, idarə etmək və tənzimləmək asandır. Bu tip 
aparatlar üzvi texnologiyanın piroliz prosesl
ərində tətbiq edilir. 
Onlar h
əmçinin absorbsiya–desorbsiya proseslərində də istifadə 
olunur.  M
əsələn,  hidrogenxlorid  qazının  absorbsiya  prosesi 
(xlorid tur
şusu istehsalında) borulu reaktorlarda aparılır.   
Kimyəvi reaktorlarda  istiliyin verilməsi və xaric edilməsi 
müxtəlif  üsullarla  həyata  keçirilir. 
İstilikötürülmə  üsulunun 
seçilm
əsi  ən  əvvəl  reaksiya  istiliyi  və  kimyəvi  prosesin 
temperatur 
şəraitindən  asılı  olaraq  müəyyən  edilir.  Həm  də 
istilikda
şıyıcısının  fiziki  və  kimyəvi  xassələrinin  nəzərə 
alınması  da  vacibdir.  Bu 
əlamətlərə  görə  bütün  reaktorlar  iki 
yer
ə bölünə bilər: 
1.Birba
şa  istilikmübadiləli reaktorlar; 
2.Qism
ən istilikmübadiləli reaktorlar.  
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
46 
Birba
şa  istilikmübadiləli  reaktorlarda  istiliyin  ötürülməsi 
reaksiya  qarı
şığının  və  istilikdaşıyıcılarının  (bu  halda  istilik 
reaksiyanın  ekzotermiki  olması  hesabına  ayrıla  bil
ər  və  ya 
endotermiki  reaksiyanın  h
əyata keçirilməsi üçün istiliyin daxil 
edilm
əsi  lazım  olduqda)  bilavasitə  kontaktı  nəticəsində  əldə 
olunur. 
 
 
                   Şəkil. 2.8. Köpüklü reaktorun sxemi: 
                   1 – tor; 2 – q
əbul qutusu; 3 – axın yolu;  
                   4 – köpüyün parçalanma qutusu. 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
47 
Şəkil  2.9  və  2.10-da  kimyəvi  reaktorların  əsas  tipləri,  o 
cüml
ədən,  istilik  mübadiləli  köynəkli  və  qarışdırıcılı  həcmi 
axarlı  reaktorların,  ikifazalı  prosesl
ər  üçün  doldurmalı  kalon 
tipli  reaktorların,  borulu  reaktorların,  aralıq    v
ə  istilik 
mübadil
əsi  elementləri  olan  çoxlaylı  katalitik  reaktorların 
sxemi göst
ərilmişdir. 
 
 
 
Şə
kil. 2.9. Kimyəvi reaktorların əsas tipləri: 
а  –  istilik  mübadiləli  köynəkli  və  qarışdırıcılı  həcmi  axarlı 
reaktorlar;  b  –  aralıq    v
ə  istilik  mübadilə  elementləri  olan  çoxlaylı 
katalitik      reaktorlar; 
İ  –  istilikdaşıyıcı;  К  –  katalizator;  İE  – 
istilikmübadil
ə elementləri. 
 
 
 
            
a)                                       b) 
 
Reaksiya 
m
əhsulları 
İ 
 
 
Reaksiya          
m
əhsulları
         
                               K                           
 
                      
İ
E           
                
 
                      
K 
  
İ
                   
İ
lkin 
xammal 
İlkin 
xammal 
   
İlkin  
  xammal 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
48 
       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 
   
 
 
 
 
 
 
        
Şə
kil. 2.10. Kimyəvi reaktorların əsas tipləri: 
        a)  -  ikifazalı  prosesl
ər  üçün  doldurmalı  kalon  tipli 
reaktorlar;  b)  -  borulu  reaktorlar; 
İ  –  istilikdaşıyıcı;  К  – 
katalizator; D – doldurma; 
İE – istilikmübadilə elementləri. 
 
 
Hidrodinamiki rejimin
ə görə reaktorlar 3 yerə bölünür: 
1. 
İdeal çıxarma tipli reaktorlar; 
2. Tam qarı
şma tipli reaktorlar; 
3. Tam qarı
şmalı reaktorlar kaskadı. 
Temperatur rejimin
ə görə reaktorlar 3 cür olur: 
   
M
ə
hsullar 
Xammal 
 
   
İ
 
    
M
əhsullar 
Xammal 
a)           
b) 
 M
əhsullar 
İ 
 
D  
 
Xammal 
 
İlkin xammal 
 K 
 
M
əhsullar 
Xammal 
 
        
                            
İ 
 
D 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
49 
1.
İzotermiki rejim;  
2.Adiabatik rejim; 
3.Politermiki  rejim. 
Reaktorda  izotermiki  rejim  bütün  reaksiya  h
əcmində 
temperaturun sabit saxlanması il
ə xarakterizə olunur. Bu halda  
bütün prosesl
ər sabit temperaturda (t
orta
 = t
k
 = const) ba
ş verir. 
Bel
ə  rejim  o  halda  mümkün  olur  ki,  əgər  izotermiki  reaksiya 
zamanı  ayrılan  istilik  q
ədər  istilik  xaric  edilmiş  olsun  və  ya 
əksinə endotermiki reaksiyaların aparılması zamanı elə miqdar 
istilik  daxil  edilsin  ki,  o  da  müxt
əlif  proseslərin  aparılması 
n
əticəsində  udulmuş  olsun.  Temperaturun  sabit  saxlanılması 
üçün  istiliyin  daxil  edilm
əsi  ilkin  xammalın  istilik  mübadilə 
s
əthindən  keçirilməklə  qızdırılması,  reaksiya  zonasına  su 
buxarının daxil edilm
əsi və s., istiliyin çıxarılması isə xammal 
v
ə  reaksiya  məhsullarının  bir  hissəsinin  istilikdəyişdirici 
s
əthindən  keçirilməklə  buxarlandırılması  və  reaksiya  zonasına 
soyudulmu
ş xammalın verilməsi və s. ilə əldə olunur. Endoter-
miki  ba
ş  verən  reaksiyaların  izotermiki  rejimdə  aparılması 
prosesin
ə misal olaraq etilbenzolun dehidrogenləşdirilməsi  ilə 
stirolun alınmasını göst
ərmək olar. Bu halda istiliyin bir hissəsi 
qızdırılmı
ş etilbenzol, qalan hissəsi isə qızdırılmış su buxarı ilə 
daxil  edilir.  Dig
ər  bir  misal;  ekzotermiki  reaksiya  üzrə  baş 
ver
ən  alkilbenzolun  alınması  prosesini    göstərmək  olar.  Bu 
halda istiliyin 
əsas hissəsi benzolun bir hissəsinin buxarlandırıl-
ması,  qalan  hiss
əsi isə istidəyişdirici səthin (reaktor köynəyin-
d
ən) köməyi ilə çıxarılır. Hidroformilləşmə prosesi də izotermi-
ki  rejimd
ə  aparıla  bilər.  Bu  halda  istiliyin  çıxarılması  daxili 
(m
əhsulların  buxarlandırılması  hesabına),  xarici  və  qarışıq 
yolla h
əyata keçirilə bilər.  
Reaktorda adiabatik rejim 
ətraf mühitlə istilik mübadilə-
sinin  olmaması  il
ə  xarakterizə  olunur.  Odur  ki,  ekzotermiki 
reaksiya  üzr
ə  ayrılan  istilik  sistemin  temperaturunu  artırır.  Bu 
zaman reaktorun  giri
şində reagentlərin temperaturu çıxışındakı 
temperatura  n
əzərən  aşağı  olur.  Endotermiki  reaksiyaların 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
50 
aparılması  zamanı 
əks mənzərə müşahidə olunur, başqa sözlə, 
sistemin  temperaturu  a
şağı  düşür,  reaktorun  girişində 
reagentl
ərin  temperaturu  çıxışındakı  temperaturdan  yüksək 
olur.  Sad
ə 
B
A
→

  reaksiyasının  adiabatik  rejimd
ə 
aparılması üçün xarakterik t
ənlik aşağıdakı kimidir. 
C
C
q
t
t
Ao
R
B
S
⋅
+
=
.......(2.1) 
 
Burada: 
t
S 
  v
ə 
 
t
B
  –  reaksiya  kütl
əsinin  müvafiq  olaraq  reaktorun 
çıxı
şında və girişindəki temperatur, 
0
C il
ə;  
q
R 
 - reaksiya istiliyi, coul/mol il
ə; 
x
A
o
C
 - 
əsas reagentin qatılığı, mol payı ilə; 
C
- reaksiya kütl
əsinin istilik tutumu, coul/mol · 
0
C il
ə. 
N
əzərə  almaq  lazımdır  ki,  belə  proseslərdə  ətraf  mühitlə 
istilik  mübadil
əsi  olmur  və  bütün  istilik  reaksiya  kütləsi  ilə 
xaric  edilir  v
ə  ya  ilkin  xammalla  daxil  edilir.  Bəzi  hallarda 
istilik 
əlavə  olaraq  su  buxarı  ilə  daxil  edilə  bilir.  Adiabatik 
rejimd
ə  həyata  keçirilən  proseslərə  misal  olaraq  etilbenzolun 
dehidrogenl
əşməsi  ilə  stirolun  alınması  prosesini  göstərmək 
olar. Burada reaktora etilbenzol il
ə birlikdə müəyyən miqdar su 
buxarı verilir ki, o da h
əm istidaşıyıcı, həm də durulaşdırıcı və 
katalizatorun  “regeneratoru”  rolunu  oynayır.  Adiabatik  rejiml
ə 
i
şləyən  reaksiya  proseslərinə  etilenin  birbaşa  hidratasiyası 
prosesini göst
ərmək olar.  
Reaktorda politermiki rejim reaksiya istiliyin
ə mütənasib 
olmayan  xarici  istilik  mübadil
əsi  ilə  xarakterizə  olunur.  Bu 
halda istiliyin daxil edilm
əsi və ya çıxarılması soyuducu və ya 
qızdırıcı  axınların  ayırıcı  s
əthi  və  ya  da  onların  bilavasitə 
qarı
şma  səthi  vasitəsilə  həyata  keçirilir  və  istilik  mübadiləsi 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
51 
istid
əyişdirici  quruluşlar  reaksiya  zonasından  çıxarılmaqla 
fasil
əsiz və  ya pilləli ola bilər.  İstidaşıyıcı kimi xammal, inert 
qazlar  v
ə  katalizator  məhlulundan  istifadə  olunur.  Bəzən 
reaksiya  n
əticəsində  ayrılan  istilik  xammalı  (ilkin  reagentlər) 
lazım  olan  temperatura  q
ədər    qızdırmağa  kifayət  edir  və 
xaricd
ən  istiliyin  verilməsinə  ehtiyac  qalmır.  Belə  proseslər 
avtotermiki  prosesl
ər  adlanır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
reaktorda  ba
ş  verən  proseslərin  istilik  rejimi,  bir  tərəfdən 
reaksiya  istiliyind
ən,  digər  tərəfdən  də  axınların:  xammal  və 
reaksiya m
əhsullarının istiliktörətmə qabiliyyətindən asılıdır. 
Şəkil. 2.11 və 2.12– də kimyəvi reaktorların fəaliyyətinin 
ən  maraqlı  dinamiki  rejimini  göstərən  sistemin  faza  təsvirləri 
göst
ərilmişdir.  Şəkil  2.11a    A  –  nın  yalnız  möhkəm  stasionar 
halına  uy
ğun  gəlir,  ondan  kənara  çıxma  zamanı  x  və  y 
d
əyişənləri  ona  tərəf  qayıtmaq  istəyir.  Şəkil  2.11b  –  də  olan 
trayektoriyanın  spiral  xarakteri  göst
ərir  ki,  A  –  nın  yalnız 
stasionar  halına  yaxınla
şma  rejimi  titrəyişli  sönən  olur.  Şəkil 
2.12a  –  da  olan  trayektoriya  A  –  nın  möhk
əm  olmayan 
stasionar  halına  uy
ğun  olub,  ondan  uzaqlaşıb  qapalı  Q 
trayektoriyasına  yaxınla
şmağa  can  atan  son  tsikl  adlanır.    
Şəkil 2.12b – də olan Q nöqtəsi x və y – in sönməyən titrəyişini 
göst
ərir.  Belə  rejimlərin  (avtotitrəyişli)  tədqiqi  dinamiki 
rejiml
ərin  öyrənilməsinin  daha  bir  məsələsidir. Şəkil  2.12b  üç 
stasionar  hal  rejimin
ə uyğun gəlir ki, bunların da biri davamlı 
deyildir.  Prinsip  etibaril
ə  bütün  stasionar  halları  möhkəm 
olmayan  v
əziyyətlər də mümkündür. Bu halda onlar son tsikli 
əhatə  edirlər.  Dinamik  rejimlərin  öyrənilməsi  kimyəvi 
reaktorların 
optimal 
qurulması 
v
ə  avtomatlaşdırılması 
probleml
ərini həll etməyə imkan yaradır.  
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
52