N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

Şə
kil 5.14. Sulfat turşusu istehsalı prosesinin 
quruluşu 
Yanmı
ş qazların çıxarılması  
         Köm
əkçi əməliyyat 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
145 
5.3.5. Kontakt üsulu ilə sulfat turşusunun  
                               istehsal texnologiyası 
 
Kontakt  üsulu  il
ə sulfat turşusunun istehsalı prosesi dörd 
m
ərhələdən  ibarətdir:  SО
2
-nin
 
alınması;  S
О
2
-nin  qatı
şıqlardan 
t
əmizlənməsi; SО
3
-ün alınması; S
О
3
-ün absorbsiyası. 
Birinci  m
ərhələdə  dəmir  kolçedanının  xüsusi  sobalarda 
yandırılması  il
ə  aşağıda  göstərilən  dönməyən  reaksiya  tənliyi 
üzr
ə kükürd 4-oksidinin alınması prosesi baş verir: 
4FeS
2
 + 11O
2
 = 2Fe
2
O
3
 + 8SO
2  
+ Q...........(5.40) 
Xırdalanmı
ş  pirit  rəfli  mexaniki,  piritin  asılqan  (qaynar) 
laylı  v
ə  tozşəkilli  yandırma  sobalarında  həyata  keçirilir  (şəkil 
5.16).  Piritin  yanması  zamanı  alınan  yanıq  m
əhsullarının 
t
ərkibində  dəmirin  miqdarı  50%  -ə    çatır  və  bəzi  müvafiq 
hazırlıqların  aparılmasından  sonra  ondan  çuqunun  istehsalında 
istifad
ə olunur. Bir ton kolçedandan 0,72...0,75 ton yanıq  qalıq 
alınır.  
Kolçedanın  yandırılması  zamanı  alınan  soba  qazlarının 
t
ərkibində  çoxlu  miqdarda  toz  hissəcikləri  olur  ki,  onların 
tutulması  üçün  tsiklonlardan  v
ə  elektrik  filtrlərindən  istifadə 
olunur.  Tsiklonlarda  tozlar  m
ərkəzdənqaçma  qüvvəsinin  təsiri 
altında  çökdürülür.  Elektrik  filtrl
əri  yüksəkgərginlikli  kon-
densatorlardan  ibar
ətdir (60000... 70000 V). Elektrik filtrlərin-
d
ə təmizlənən  qazların tərkibində  0,2 q/m
3 
toz qalır ki, bu da 
kükürdlü  qazların    sulfat  tur
şusuna emalı prosesi üçün kifayət 
edir.  
Yandırılan  qazlar  elektrik  filtrl
ərində tozlardan təmizlən-
dikd
ən sonra  350°С temperatura malik olur və tərkibində toz 
qalıqları,  h
əmçinin  də  katalizatorun  aktivliyini  azaldan  arsen 
(As
2
O
3
),  selen  (SeO
2
)  v
ə  digər  element  oksidlərindən  ibarət 
qatı
şıqlar olur.  
Kontakt  üsulu  il
ə  sulfat  turşusunun  istehsalı  prosesinin 
texnoloji  sxemi 
şəkil 5.15-də  göstərilmişdir. Yandırma qazları 
300
0
C-d
ə elektrik filtrində tozlardan ilkin təmizləndikdən sonra 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
146 
1  içibo
ş  yuyucu  qülləyə  daxil  olur.  1  içiboş  yuyucu  qülləyə 
soyuq  sulfat  tur
şusu səpələnir (~75 %-li sulfat turşusu). Qazın 
soyudulması  zamanı  onun  t
ərkibində olan SО
3
  v
ə su buxarları 
xırda damcılar 
şəklində kondensləşdirilir. Bu damcılarda arsen 
oksidi h
əll olur və arsenat turşusu dumanı əmələ gəlir ki, o da 
qism
ən  birinci  qüllədə  və  keramik  doldurmalı  ikinci  qüllədə 
udulur. Eyni zamanda toz qalıqları, selen v
ə digər qatışıqlar da 
tutulur.  Bu  zaman  çirkli  sulfat  tur
şusu (ümumi istehsal olunan 
sulfat tur
şusunun 8% - i qədər) alınır ki, onu da qeyri standart 
m
əhsul  kimi  qəbul  edirlər.  Çətin  tutulan  arsenat  turşusu 
dumanından 
qazın 
tamamil
ə  təmizlənməsi  üç  yaş 
elektrofiltrl
ərində həyata keçirilir. Bu elektrofiltrlər iki və ya üç 
ədəd ardıcıl quraşdırılır. Yaş elektrofiltrlərin təsir prinsipi quru 
elektrofiltrl
ərdə  olduğu  kimidir.  Qazın  su  buxarından 
t
əmizlənməsi  4  doldurmalı  quruducu  qüllədə  kuporos  yağı  ilə 
qurudulmaqla  ba
şa  çatır.  Adətən,  ardıcıl  olaraq  iki  quruducu 
qüll
ə  quraşdırılır.  Təmizlənmə  mərhələsində  qüllələr,  qazların 
axın  boruları  v
ə  turşu  tutumları  adətən  poladdan  hazırlanır  və 
daxild
ən  turşuya  davamlı  kərpic  və  ya  diabaz  plitkalarla 
hörülmü
ş  olur.  Quru  susuz  SО
2
  v
ə  SО
3 
tur
ş  mühit 
yaratmadı
ğına görə sonrakı mərhələdə quraşdırılan aparatlar adi 
karbonlu poladdan hazırlanır v
ə onların korroziyadan mühafizə 
olunmalarına  da  ehtiyac  qalmır.  4  quruducu  qüll
ədə 
t
əmizlənmiş qaz qarışığı 5 turbokommpressorunun vasitəsilə 6 
borulu istid
əyişdiriciyə daxil edilir. Burada tərkibində SО
2
 olan 
t
əzə  qaz  reaksiya  istiliyi  hesabına  440–450
0
C  –  y
ə  qədər 
qızdırılır v
ə sonra 7 kontakt aparatına verilir. 7 kontakt aparatı 
dördqatlı  aparatdır.  Aparat  yüks
ək  məhsuldarlığa  malik  olan 
mür
əkkəb  quruluşlu  bir  qurğudur.  Bu  aparat  ona  görə 
mür
əkkəb  hesab  edilir  ki,  dörd  kontakt  qatını  və  üç 
istilikd
əyişdiricini  özündə  birləşdirir.  Aparat  aşağı  tərəfdən 
geni
şlənmiş  silindrik  formada  hazırlanır.  Kontakt  aparatının 
a
şağıdan genişləndirilməsində əsas məqsəd III və IV katalizator 
layının 
hidravlik 
müqavim
ətini  azaltmaqdan  ibarətdir. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
147 
İstilikdəyişdiricilərdən  ikisi  (1  və  2)  şəbəkələrə  bərkidilmiş 
bütöv borulardan, üçüncü istilikd
əyişdirici isə ya ilanvarı, ya da 
lövh
ə formasında hazırlanır. Təmizlənmiş soba qazı 50
0
C–d
ə 6 
borulu  istilikd
əyişdiricinin  borulararası  sahəsinə  daxil  olaraq, 
aparatın  boruları  il
ə  hərəkət  edən,  kontakt  aparatından  çıxmış 
isti  qazların  hesabına  230–240
0
C-y
ə  qədər  qızır  və  ardıcıl 
olaraq  daxili  istid
əyişdiricilərin  (1,  2,  3)  borulararası  sahəsinə 
keçir. 
Birinci 
istilikd
əyişdiricidən  qaz  440–420
0
C-d
ə 
katalizatorun  birinci  qatına  daxil  olur.  Oksidl
əşmənin 
ekzotermik  reaksiyası  n
əticəsində  qaz  590
0
C-y
ə  qədər  qızır. 
Buna  gör
ə  də  istilikdəyişdiricinin  (1)  boruları  içərisində 
soyuyaraq  katalizatorun  II  qatına  daxil  edilir.  Bel
əliklə,  qaz 
ardıcıl  olaraq  bütün  katalizator  qatlarını  keçir  v
ə  aralıq 
soyuducuların  boruları  il
ə  hərəkət  edərək  tam  oksidləşir. 
Katalizator qatlarına daxil olan qazın temperaturu siyirtm
ələrin 
köm
əyi  ilə  tənzimlənir.  Bu  siyirtmələrin  köməyi  ilə  kükürd 
qazının  miqdarını  azaltmaq,  yaxud  artırmaq  olar.  Dördqatlı 
kontakt  aparatlarında  kontakt  d
ərəcəsi  yüksək,  aparatın  idarə 
olunması  is
ə  sadədir.    7  kontakt  aparatında  katalitik  proses 
zamanı  temperatur 
əvvəlcə  600
0
C-y
ə  qədər  artır,  sonra  da 
temperaturun  azalması  ba
ş  verir.  7  kontakt  aparatında  əmələ 
g
ələn istilik fasiləsiz olaraq 6 borulu istidəyişdiricinin köməyi 
il
ə  xaric  edilir.  Nəticədə    97–98%  kükürd-4  oksidi  SОз-ə  
çevrilir.  7  kontakt  aparatından    çıxan  oksidl
əşmiş  qaz 
400...430°
С  temperatur  ilə  6  istilikdəyişdiricidə  200°С-yə 
q
ədər soyudulur, sonra  8 soyuducusunda daha 60...80°С-yə qə-
d
ər soyudulur. SO
2
-nin S
Оз-ə oksidləşmə prosesinin avtotermi-
ki  olması  reaksiya  zamanı  ayrılan  istiliyin  effektiv  istifad
ə 
olunmasına imkan yaradır.  
Sulfat  tur
şusunun istehsalı prosesinin dördüncü  mərhələ-
sind
ə oksidləşdirilmiş və soyudulmuş qaz absorbsiyalı ayrılma 
m
ərhələsinə  göndərilir.  Kükürd–4  oksidin  su  ilə  absorbsiyası 
m
əqsədəuyğun 
hesab 
olunmur. 
Ona 
gör
ə 
ki, 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
148 
Q
SO
H
O
H
SO
+
→

+
4
2
2
3
  reaksiyası,  ayrılan  reaksiya 
istiliyi  hesabına,  qaz  fazada  xırda  tur
şu damcılarının (dumanı) 
əmələ  gəlməsi  ilə  baş  verir  ki,  onların  da  tutulması  çox  çətin 
olur. Odur ki, S
Оз iki mərhələdə qatı sulfat turşusu ilə udulur.   
Kolçedanın 
yandırılması 
zamanı 
alınan 
qazların 
t
əmizlənməsi üçün yuma qüllələri, elektrik filtrləri və quruducu 
qüll
ələr  sistemi    nəzərdə  tutulur.  Sulfat  turşusunun  istehsalı 
prosesind
ə  üçüncü  mərhələ  əsas  hesab  olunur.  Quru 
t
əmizlənmiş  qazlar  dönər  ekzotermiki  reaksiya  üzrə  baş  verən 
SO
2
–
nin  S0
3
–
ə  oksidləşdirilməsi  kalonuna  verilir.  Oksidləşmə 
prosesi h
əcmin azalması ilə müşayət olunur. 
SO
2
 
–
nin S0
3
–
ə oksidləşməsi reaksiyasında tarazlığı SO
3
 –
ün  alınması  istiqam
ətinə  yönəltmək  üçün  temperaturun 
azaldılması  v
ə  qaz  sisteminin  təzyiqinin  artırılması  vacibdir. 
Lakin,  yandırılan  qazların  t
ərkibində  SO
2
  v
ə  O
2
-nin  qatılı
ğı 
yürs
ək  olmadığına  görə  (qazın  tərkibində  ballast  qazlarının 
miqdarı  80%–d
ən  artıq  olur),  sulfat  turşusu  istehsalında 
t
əzyiqin  yüksəldilməsi  məqsədəuyğun  deyildir.  Bununla 
əlaqədar  olaraq    SO
2
–
nin  S0
3
–
ə  oksidləşməsi  reaksiyasında 
tarazlı
ğın tənzimləyicisi temperatur olur.  
SO
2
–
nin 
S0
3
–
ə  oksidləşməsi  katalizatorun  iştirakı 
olmadan  aparılarsa  reaksiyasının  sür
əti  yüksək  temperaturda 
bel
ə  zəif  olur.  Sulfat  turşusunun  istehsalı  prosesində  SO
2
–
nin 
S0
3
–
ə  oksidləşməsi  reaksiyası  vanadium  əsasında  hazırlanmış 
katalizator  sisteml
ərinin  iştirakı  ilə  aparılır.  Katalizator  kimi 
t
ərkibində    təqribən  7%  V
2
0
5
,  h
əmçinin  də  qələvi  metal 
oksidl
əri və daşıyıcı kimi böyükməsaməli alyumosilikatlar olan 
kontakt  sisteml
ərindən  istifadə  olunur.  SO
2
–
nin  S0
3
–
ə 
oksidl
əşməsi  prosesinin  maksimal  sürətini  əldə  etmək  üçün 
prosesi  600°
С
–
y
ə  yaxın  temperaturda  başlamaq  və  400°С
–
d
ə 
ba
şa  çatdırmaq  lazımdır.  Müasir  içiboş  kontakt  aparatlarının 
konstruksiyaları  bu 
şəraiti təmin edir. Qazın tam təmizlənməsi 
zamanı  kontakt  kütl
əsi  öz  aktivliyini  bir  neçə  il  saxlaya  bilir. 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
149 
Katalizatorun 
ən yüksək aktivliyi və kataliz prosesinin optimal 
temperatur 
şəraiti  asılqan  (qaynar)  katalizator  laylı  kontakt 
aparatlarında (
şəkil 5.16) əldə olunur.   
 
 
 
2 
       
5
 
 
 
 
 
   
11 
 
 
 12 
    
     13 
6 
13 
1 
II 
I 
 
11 
 
 
  III 
 
   12 
      
 4 
   
3
 
 
9 
8 
   
13 
  IV 
7 
 
  10 
  III 
 
   
12  13
I 
V 
11 
        12 
 
  
V 
 
Şə
kil 5.15. Kontakt üsulu ilə sulfat turşusunun istehsalı 
prosesinin texnoloji sxemi: 
1  –  birinci  içibo
ş  yuyucu  qüllə;  2  –  ikinci  doldurmalı  yuyucu 
qüll
ə;  3  –  yaş  elektrofiltr;  4  –  doldurmalı  quruducu  qüllə;  5  – 
turbokompressor; 6 – borulu istid
əyişdirici; 7 – kontakt aparatı; 8 
– borulu qaz soyuducusu; 9, 10 – doldurmalı absorbsiya qüll
ələri;   
11  –  tur
şu  soyuducuları;  12  –  turşu  tutumları;  13  – 
m
ərkəzdənqaçma  nasosları;  I  –  yandırma  qazları;  II  –  70%  -li 
H
2
SO
4
; III – su; IV – hava; V - 
əmtəə oleum; VI – tullantı qazlar; 
VII –  anbara ged
ən 92% -li sulfat turşusu.
 
  VI
    11
   
      13  
12 
VII 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
150 
 
 
Şə
kil 5.16. Qaynar  layda kolçedanın yandırılması 
üçün soba 
 
 
          Yandırılan qazlar 
Buxar 
 
su 
 
 
Qalıq 
  
Quru t
əmiz-      
l
ənmiş qazlar 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
151 
5.4. Tullantı qazlarının tərkibində olan SO
2
 –nin 
oksidləşməsi  və neytrallaşdırılması ilə  
sulfat turşusunun alınması. 
Son  ill
ərdə  zəif  qatılıqlı  tullantı  qazlarından  istifadə 
etm
əklə sulfat turşusunun istehsalı üsulu işlənib hazırlanmış və 
sınaqdan  keçirilir.  Bu  üsul  h
əm  sənaye  tullantı  qazlarının 
sanitar  normasına  q
ədər  təmizlənməsinə  və  həmçinin  də 
qiym
ətli  kimyəvi  məhsulun  alınmasına    imkan  yaradır.  Şəkil 
5.17  –  d
ə  zəif  qatılıqlı  tullantı  qazlarından  sulfat  turşusunun 
istehsalı  prosesinin  texnoloji  sxemi  göst
ərilmişdir.  Sənaye 
istehsal sah
ələrində yaranan tullantı qazlar 1 filtrində tozlardan, 
sulfat  tur
şusu  ilə  suvarılan  2  və  3  yuyucu  qüllələrində 
katalizator z
əhərlərindən (Аs
2
O
3 
v
ə SeO
2
)  t
əmizlənir. Yuyucu 
qüll
ələrdə  sulfat  turşusu  dumanının  udulması  4  lifli  elektrik 
filtrl
ərində  həyata  keçirilir.  Qatışıqlardan  təmizlənmiş  sulfidli 
qazlar  5  qazüfürücünün  köm
əyi  ilə  7  kontakt  aparatına 
gönd
ərilir.  Amma  bundan  əvvəl  sulfidli  qaz  420–440°С 
temperatura  q
ədər  qızdırılmalıdır.  Qatılaşdırılmış  qazlarla 
i
şləyən  mövcud  sulfat  turşusu  istehsalı  sistemlərində  qazların 
qızdırılması  SO
2
–nin  SO
3
–
ə  oksidləşmə  reaksiyasının  istiliyi 
hesabına  ba
ş  verir.  Əgər  qazın  tərkibində
 
SO
2
–nin  miqdarı  az  
olarsa,  oksidl
əşmə  reaksiyasının  istiliyi  kifayət  etmir  və  ona 
gör
ə  də  qazın  kontaktlaşma  temperaturuna  qədər  qızdırılması 
üçün  onun  t
ərkibinə  6  odluğunda  qızdırılan  qaz  və  ya  maye 
şəkilli  yanacaq  əlavə  olunur.  Bu  səbəbdən  də  kontaktlaşma 
şöbəsində  istidəyişdirici  quraşdırılmır,  lakin  kontakt  kütləsi 
layları  arasında  temperaturun  azaldılması  qazın  t
ərkibinə 
havanın 
əlavə  olunması  ilə  əldə  edilir.  Kontakt  aparatında 
alınan SO
3
 8 qüll
əsində udulur. 8 qülləsinin yuxarısından çıxan 
t
əmizlənmiş  tullantı  qazları  4  lifli  elektrik  filtrində 
t
əmizləndikdən sonra atmosferə atılır. 8 qülləsinin aşağısından 
duru  sulfat  tur
şusu da 10 çəninə toplanır və oradan da anbara 
gönd
ərilir.  Tullantı  qazlarının  tərkibində  olan  SO
2
  –nin  su  il
ə 
udulması  m
əqsədəuyğundur.  SO
2
  –  nin  su  üz
ərindəki  parsial 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
152 
t
əzyiqi aşağı olduğuna görə onun praktiki olaraq tam udulması 
mümkündür.  Lakin  praktikada  qazların  SO
2
  –d
ən su vasitəsilə  
t
əmizlənməsi  prosesi  böyük  miqdarda  suyun  sərf  olunması  və 
çoxlu çirkli suların alınması il
ə müşayət olunduğuna görə geniş 
t
ətbiq sahəsi tapmamışdır. Sulfidli qazların qələvi məhlulları ilə 
yuyulması  zamanı  SO
2
–nin  su  il
ə  udularaq  sulfit  turşusunun, 
onun  da  q
ələvi  ilə  reaksiyasından  sulfit  turşusunun  duzlarının 
alınması ba
ş verir.  
  
 
    
 
1 
5 
7 
4 
6 
V 
2 
3 
I 
4 
II 
II 
II 
III 
 
 
IV 
  VI 
8 
9 
10 
10 
Şə
kil  5.17.  Zəif  qatılıqlı  tullantı  qazlarından  sulfat 
turşusunun istehsalı prosesinin texnoloji sxemi. 
1-  filtr;  2,  3  –  yuyucu  qüll
ələr;  4  –  elektrik  filtri;  5  – 
qazüfürücü; 6 – odluq; 7 – kontakt aparatı; 8 – uducu qüll
ə; 
9  –  qarı
şdırıcı; 10 – tutumlar; 11 – havaüfürücü nasos; I – 
tullantı  qazları;  2  –  su;  III  –  yanacaq;  IV  –  hava;  V  – 
t
əmizlənmiş qazlar; VI – sulfat turşusu məhlulu. 
11 
 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
153 
5.5. Xlorid turşusu istehsalı, tətbiqi və emal 
istiqamətləri 
               5.5.1. Xlorid turşusunun  istehsal üsulları 
 
İstehsal  həcminə  görə  xlorid  turşusu  sulfat  və  nitrat 
tur
şularından  sonra  üçüncü  yeri  tutur.  Bunun  da  əsas  səbəbi 
xlorid  tur
şusunun  sənayenin  bir  şox  sahələrində  geniş  tətbiq 
olunmasıdır. Xlorid tur
şusu sink, barium  və s. metalların qeyri 
–  üzvi  birl
əşmələrini    almaq  üçün,  əlvan  metallurgiyanın  bir 
çox  sah
ələrində  müxtəlif  məqsədlər  üçün,  monovinilasetilenin 
hidroxlorla
şması  üçün  (xlorpren  alınır)  və  s.  işlədilir. 
Asetilend
ən  vinilxlorid  alınmasında,  anilin  boyalarının 
istehsalında,  ni
şastanın  hidrolizində  (spirt  alınır)    və  s.  çoxlu 
xlorid  tur
şusu  tələb  olunur.  Hidrogen  xlorid  qazı  bir  çox  üzvi 
h
əlledicilərin  alınmasında  əsas  komponent  hesab  edilir. 
M
əsələn, etileni hidroxlorlaşdırmaqla etilxlorid, etilen oksidini 
hidroxlorla
şdırmaqla etilenxlorhidrin alınır.  
Xlorid tur
şusu sənayedə iki mərhələdə istehsal olunur:  
1) hidrogenxlorid qazının alınması;  
2) hidrogenxlorid qazının su ilə absorbsiyası.   
Bu qazı istehsal etm
ək üçün iki üsuldan istifadə edilir:  
1) sulfat üsulu;          
2) sintetik üsul. 
1. Sulfat üsulu ilə hidrogenxloridin alınması. 
  Bu  üsul  q
ədim  üsul  olub,  sulfat  turşusu  ilə  natrium 
xloridin qar
şılıqlı təsirinə əsaslanır: 
H
HCI
SO
Na
SO
H
NaCI
∆
−
+
=
+
2
2
4
2
4
2
........(5.41) 
Reaksiya 
endotermiki 
oldu
ğu  üçün  500–550
0
C 
temperaturda  mufel  sobalarında  aparılır.  Bu  üsulun  bir  sıra 
çatı
şmayan cəhətləri vardır:  
1) alınan qaz qarı
şığında yalnız  30-40% hidrogen xlorid 
olur  ki,  bu  da  alınan  tur
şunun həm çirkli, həm də duru olması 
il
ə nəticələnir;  
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
154 
2) sulfat tur
şusu sərf olunur;  
3) mufel sobasını qızdırmaq üçün yanacaq s
ərf olunur.  
 
2. Sintetik üsul ilə hidrogenxloridin alınması. 
Bu üsulun çox böyük üstünlükl
əri vardır: 
1)Alınan  qaz  qarı
şığının  80–90%-i  hidrogenxloriddən 
ibar
ət olur;  
2) Alınan xlorid tur
şusu çox təmiz olur;  
3) Sulfat tur
şusu tələb olunmur; 
4) 
Əlavə yanacaq sərf olunmur;  
5) Alınan tur
şu nisbətən qatı olur (31–33 %-li).  
Göst
ərilən  səbəblərə  görə  sintetik  üsul  sulfat  üsulunu 
sıxı
şdırıb  çıxarmışdır.  Hazırda  bir  sıra  üzvi  sintez 
mü
əssisələrində  də  hidrogenxlorid  qazı  əlavə  məhsul  kimi 
alınır.  Sintetik  üsulla  xlorid  tur
şusunun  alınması  zamanı 
hidrogen v
ə xlor qazları xüsusi sobalarda yandırılır: 
HCI
CI
H
2
2
2
=
+
.........(5.42) 
Alınan  hidrogenxlorid  qazı  su  il
ə  absorbsiya  olunur. 
Absorbsiya  prosesi  ekzotermiki  proses  oldu
ğuna  görə  son 
zamanlar  h
əmin  proses  adiabatik  qurğularda  aparılır.  Sintez 
üçün  lazım  olan  H
2
  v
ə CI
2
  qazları  natrium  xlorid  m
əhlulunun 
elektrolizi  n
əticəsində  alınır.  Natrium  xlorid  elektrolizə 
verilm
əzdən  əvvəl  mexaniki  qatışıqlardan,  habelə  Ca  və  Mg 
duzlarından  t
əmizlənir.  Təmizlənmə  əhəng–soda  üsulu  ilə 
aparılır.  Elektroliz  prosesi  anodla  katod  zonaları  arasında 
diafraqma yerl
əşdirilmiş bərk katodlu vannalarda aparılır. Bərk 
katod    d
əmirdən, anod isə qrafitdən hazırlanır. Anod və katod 
zonaları diafraqma il
ə bir-birindən ayrılır. Diafraqma qələvi və 
tur
şuya  davamlı  yarımkeçirici  materialdan  hazırlanır. 
Diafraqma  katoda  birl
əşdirilir,  anod  isə  bunlardan  tamamilə 
ayrı 
yerl
əşdirilir.  Natrium  xlorid  məhlulu  kənarda 
qızdırıldıqdan  sonra  vannanın  anod  zonasına  verilir.  Elektroliz 
prosesind
ə  məhlulun  səviyyəsini  daim  sabit  saxlamaq  üçün 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
155 
vannaya  arasık
əsilmədən natrium xlorid məhlulu əlavə olunur. 
Sistem
ə  verilən  sabit  cərəyanın  təsirilə  anod  zonasından  xlor, 
katod  zonasından  hidrogen  qazı  v
ə natrium hidroksid məhlulu 
ayrılır. Natrium hidroksid m
əhlulu vannanın aşağısından xüsusi 
sifon vasit
əsilə xaric olunur. Bu prosesdə əsas məqsəd xlor qazı 
almaqdır.  Bu  tip  qur
ğularda  natrium  xlorid  ərintisini  də 
elektroliz  etm
əklə  xlor  alırlar.  Natrium  xloridin  sulu 
m
əhlulunun elektrolizi aşağıdakı sxem üzrə gedir:  
2
2
2
2
2
2
H
CI
NaOH
O
H
NaCI
elektroliz
+
+


 →

+
.............(5.43) 
Bel
əliklə,  katodda  hidrogen,  anodda    xlor,  məhlulda  isə 
NaOH 
əmələ gəlir. 
  Hidrogenxloridin  sintezi  üçün  lazım  olan  hidrogen 
s
ənayedə bir neçə üsulla alınır:  
1) metan v
ə onun homoloqlarının konversiyası ilə;  
2)  karbon-2  oksidin,  su  buxarının  v
ə  su  qazının 
konversiyası il
ə;  
3) mayel
əşdirməklə koks qazının ayrılması;  
4) suyun elektrolizi il
ə;  
5) neft v
ə neft məhsullarının emalı ilə;  
6) t
əbii qazlardan;  
7) yolüstü qazlardan.  
Son  zamanlar  hidrogen  almaq  üçün 
əsas xammallar təbii 
qaz, yolüstü qaz v
ə koks qazı hesab edilir.  
  Hidrogenxloridin 
ən çox yayılan üsulu sintez üsuludur. 
Hidrogen v
ə xlor qarışığından hidrogenxlorid qazı almaq üçün 
iki  konuslu  sobalardan  istifad
ə  olunur.  Sobanın  aşağı  konusu 
daxild
ən  odadavamlı  kərpiclə  hörülür.  Gövdə  isə  temperatura 
davamlı  poladdan  hazırlanır.  Sobanın  hündürlüyü  3  m  – 
ə 
yaxın,  geni
ş  yerdə diametri 1,2 m – dir. Bu qurğuda (sobada) 
alınan hidrogenxlorid qazı iki üsulla udularaq xlorid tur
şusuna 
çevrilir: 
1. Silindr 
şəkilli kamera – uducularda udulma; 
2. Adiabatik udulma. 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
156 
 
Ən çox yayılmış üsul adiabatik üsuldur. Bu halda proses 
hidrogenxlorid  qazı  udulark
ən  ayrılan  istiliyin  hesabına  gedir. 
Uducuların  sayını  çox  götürdükd
ə  hidrogenxloriddən  istifadə 
əmsalı 80–85%, alınan turşunun qatılığı isə 39%–ə qədər olur. 
Adiabatik  prosesin  üstün  c
əhəti  ondan  ibarətdir  ki,  proses 
sistemd
əki  daxili  enerjinin  hesabına  gedir  və  təhlükəsizdir. 
Hidrogenxlorid  qazının  adiabatik  sistemd
ə  udulması  ilə  xlorid 
tur
şusunun  istehsalı  prosesinin  texnoloji  sxemi  şəkil  5.18-də 
göst
ərilmişdir.  1  ikikonuslu  sobaya  11  lampasının  daxili 
borusundan  hidrogen  qazı  verilir.  Qaz  qarı
şığı  sobada 
qarı
şdırılır  və  alışdırıldıqdan  sonra  mavi  alovla  yanır.  Alınan 
hidrogenxlorid  qazının  temperaturu  sobada  1100–1200
0
C-y
ə 
çatır.  Soyumaq  üçün 
əvvəlcə  2  borulu  hava  soyuducusundan 
keçir  v
ə  temperaturunu  500–700
0
C-y
ə  qədər  azaldır.  Yenidən 
soyumaq üçün hidrogenxlorid qazı v
ə reaksiyaya daxil olmayan 
hidrogen–xlor  qarı
şığı  birlikdə  3  su  soyuducusuna  daxil  olur. 
Burada  qaz  qarı
şığının  temperaturu  150
0
C–y
ə  qədər  aşağı 
dü
şür.  Həmin  temperaturda  qaz  qarışığı  4  adiabatik  qülləsinə 
daxil  olur.  Yuxarıdan  su  il
ə suvarılan qüllənin içərisi gil, şüşə 
v
ə  qrafit  parçaları  ilə  doldurulur.  Bu  qaz  qarışığının  su  ilə 
toxunma  s
əthini  artırır.  Suda  həll  olan  hidrogenxlorid  qazı 
xlorid  tur
şusuna  çevrilir.  Qazın  suda  həll  olması  nəticəsində 
adiabatik  qüll
ədə  temperatur  300
0
C–y
ə  qədər  yüksəlir.  Bu 
temperaturda  su  qaynayaraq  buxarlanır  v
ə  beləliklə  də  həm 
tur
şunun temperaturu buxarlanmaya sərf olunan enerji hesabına 
a
şağı  düşür,  həm  də  buxarlanma  nəticəsində  turşunun  qatılığı 
artır. 31–33%-li xlorid tur
şusu 5 qrafit soyuducusundan keçərək 
50–60
0
C-y
ə  qədər  soyuyur.  Turşu  bu  temperaturda  6  turşu 
yı
ğıcısına  toplanır  və  oradan  da  hazır  məhsul  kimi  istehsalata 
gönd
ərilir.  Tam  absorbsiya  olunmayan  hidrogenxlorid, 
hidrogen,  xlor  qazları  v
ə  su  buxarı  zərərsizləşdirilmək  üçün 
absorbsiya  qüll
əsinin  yuxarısından  xaric  olur  və  8  sanitar 
qüll
əsinə  daxil  olur.  Bu  qüllədə  absorbsiya  olunmayan 
hidrogenxlorid  qazı  su  il
ə  udularaq  1–1,5%-li  xlorid  turşusu 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
157 
əmələ gətirir ki,  onu da kanalizasiyaya axıdırlar. Həll olmayan 
dig
ər  qaz  qarışığı  artıq  zərərsiz  olduğundan  atmosferə  atılır. 
Bel
ə  qurğuların  gücünü  uducuların  sayını  çox  götürməklə  10 
t/gün
ə çatdırmaq olur. 
 
 
   2 
       
     III 
 
 
 
 
 
III 
 
 
IV 
1 
III 
VII 
 
 
     7 
 
 
 
 
 
    VI 
I 
 
 
II 
  
3 
 
 
 
8 
4 
 
 
 
 
    5 
6 
   V