N.Ə. SƏLİmova, B.Ş.ŞAhpəLƏngova

İ
zoprenin  kimyəvi  xassələri  – 
İzoprenin  istehsalı  çox 
aktualdır, ona gör
ə ki, o kauçukların alınmasında xammal kimi 
istifad
ə olunur. 
1.  İzopren  kauçukları  –  2-metil  butadien  1,3  –ün  poli-
merl
əşmə məhsuludur. Polimerləşmə zamanı 2-metil butadien-
1,3  molekulu  ikiqat  qabit
ələrdən  birinin  və  ya  hər  ikisinin 
i
ştirakı  ilə  birləşərək  makromolekulda  kimyəvi  manqaların 
müxt
əlif  konfiqurasuyalara  malik  olan  polimerləri  əmələ  gələ 
bil
ər:  İzopren  izobutilenin  müəyyən  miqdar  izopren  ilə 
qarı
şığının  birgə  polimerləşməsi  üsulu  ilə  butilkauçukunun 
alınmasında  geni
ş  istifadə  olunur.  İzoprenin  metal  üzvi 
katalizatorlar 
i
ştirakı 
il
ə 
polimerl
əşməsi 
yolu 
il
ə 
stereomünt
əzəm quruluşlu poliizopren kauçuku alınır.  
     
[
]
n
CH
CH
C
CH
CH
CH
CH
C
nCH
−
=
−
−
→

=
−
=
2
3
2
3
3
2
)
(
)
(
 
                            
 
 
 
.........(6.5) 
Polimerl
əşmə  şəraiti  və  katalizatorun  təbiətindən  asılı 
olaraq  müxt
əlif  quruluşlu  kauçuklar  alınır.  İzopren  çox  geniş 
istifad
ə olunan çoxtonnajlı məhsuldur. 
2. İzoprenin birləşmə reaksiyaları: 
İzopren  hallogenlər,  hidrogenhallogenidlər  və  digər 
birl
əşmələrlə  reaksiyaya  girir.  Birləşmə  hər  bir  ikiqat  rabitə 
üzr
ə gedə bilər. Bu halda iki molekula reagent sərf olunur: 
Br
CH
CHBr
Br
CH
C
Br
CH
Br
CH
CH
CH
C
CH
2
3
2
2
2
3
2
)
(
2
)
(
−
−
−
→

+
=
−
=
 
                                                              
2 metil-1,2,3,4 – tetrabrombutan
  
                                                                                ....(6.6) 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
168 
 
 
3
3
3
2
3
2
)
(
2
)
(
CH
CHBr
Br
CH
C
CH
HBr
CH
CH
CH
C
CH
−
−
−
→

+
=
−
=
  
                                                           
2 metil- 2,3 – dibrombutan
   
                                                                           ......(6.7)                    
1,2  –  v
ə  1,4  –  vəziyyətdə  birləşmə  reaksiyası  reagentin 
xarakterind
ən  və  reaksiyanın  aparılma  şəraitindən  asılıdır. 
M
əsələn,  peroksid  birləşmələrinin  iştirakı  ilə  hidrogenbromid 
izopren
ə  1,4  –  vəziyyətində,  peroksid  birləşmələrinin  iştirakı 
olmadan  is
ə  1,2  –  vəziyyətində  birləşir.  Hipohallogenid 
tur
şuları  dien  karbohidrogenlərinə  əsasən  1,2–  vəziyyətində 
birl
əşir: 
2
3
2
2
3
2
)
(
)
(
CH
CH
OH
CH
C
Br
CH
HOBr
CH
CH
CH
C
CH
=
−
−
→

+
=
−
=
  
                                                     
2 metil-1-brombuten-3-
оl-2 
                                                                         ......(6.8)  
Hidrogen hallogenidl
ərinin  birləşməsi: 
3
3
2
2
3
2
)
(
)
(
CH
CH
CH
C
Br
CH
HBr
CH
CH
CH
C
CH
−
=
−
→

+
=
−
=
 
 
 
 
                
2 metil-1-brombuten-2
  
                                                                       ......(6.9)   
3. 2-metil butendiol – 1,4 və 2-metilbutandiol – 1,4 izoprendən 
aşağıdakı reaksiya üzrə  alına bilər: 
OH
CH
CH
CH
HO
OH
CH
CH
CH
C
HOCH
CI
CH
CH
CH
C
CICH
CH
CH
CH
C
CH
H
OH
CI
2
3
2
2
2
3
2
2
3
2
2
3
2
)
(
)
(
)
(
)
(
2
2
−
−
−

 →

−
=
−
→


 →

−
=
−

 →

=
−
=
+
+
+
−
                                                                                        
................(6.10) 
4.  İzoprenin  yanma  reaksiyası  nəticəsində  CO
2
  və  H
2
O  əmələ 
gəlir: 
O
H
CO
O
CH
CH
CH
C
CH
2
2
2
2
3
2
4
5
7
)
(
+
→

+
=
−
=
......(6.11) 
 
 
 
6.1.3. Dehirdogenləşmə prosesinin nəzəri əsasları 
Dehidrogenl
əşmə    reaksiyası  endotermiki  olub  istiliyin 
udulması    il
ə  gedir.  Yüksək  temperaturlarda  baş  verən,  dərin 
parçalanma v
ə kondensləşmə ilə müşayət olunan termiki çevril-
m
ələrdən  başqa,  bütün  hidrogenləşmə  və  dehidrogenləşmə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
169 
prosesl
əri  katalizatorların  iştirakı  ilə  baş  verir.  Katalizatorlar-
dan  istifad
ə  nisbətən  aşağı  temperaturlarda  prosesin  yüksək 
sür
ətlə  getməsinə  və  həm  də  xoşagəlməyən  yan  reaksiyaların 
ba
ş verməməsinə imkan yaradır. Hidrogenləşmə – dehidrogen-
l
əşmə reaksiyaları dönər proseslər olduğuna görə hər hansı bir 
katalizator h
əm düzünə və həm də əksinə gedən reaksiyanı eyni 
d
ərəcədə sürətləndirir.  Bu səbəbədən də hər iki reaksiya eyni 
bir 
madd
ə  ilə  katalizə  olunur.  Hidrogenləşmə  – 
dehidrogenl
əşmə  reaksiyalarının  katalizatorlarını  3  əsas  qrupa 
ayırmaq olar: 
1) Dövri sistemin VIII qrup metalları (Fe, Co, Ni, Pd, Pt) 
v
ə  IB  yarımqrup  elementləri  (Сu,Ag),  həmçinin  də  bu 
metalların qarı
şığı (ərintisi); 
2) Metal oksidl
əri ( MgO, ZnО, Cr
2
O
3
, Fe
2
O
3 
 v
ə s.); 
3)  Oksidl
ər  və  ya  sulfidlər  (xromitlər  –  СuО
⋅
Cr
2
O
3   
v
ə 
Zn
О
⋅
Cr
2
O
3
,  molibdatlar  v
ə  volframatlar  –  СоО
⋅
МоO
3
, 
Ni
О
⋅
WO
3
, 
СоО
⋅
WO
3
)  qarı
şığından  və  ya  birləşmələrindən 
ibar
ət olan mürəkkəb oksid və sulfidli katalizatorlar. 
Bu  madd
ələri,  xüsusən  də  metalları,  adətən  məsaməli 
da
şıyıcılar üzərinə hopdurmaqla və onlara müxtəlif promotorlar 
–  dig
ər  metal  oksidləri,  qələvilər  və  s.  əlavə  etməklə 
hazırlayırlar.  Katalizatorlar  h
ər  bir  konkret  prosesdə  müxtəlif 
aktivliy
ə və selektivliyə malik olurlar.  
Pentanların  2  metil–butadien–1,3-
ə  dehidrogenləşməsi 
üçün 
əsasən  3  tip  katalizatorlardan  istifadə  olunur.  Bunlara 
t
ərkibində 72,4% MgO və 18,4% Fe
2
O
3
 (promotor kimi CaO v
ə 
ya  K
2
O    istifad
ə    edilir)  olan  1707  katalizatorunu,    tərkibində 
90% Fe
2
O
3 
 (
əlavə olaraq
  
Cr
2
O
3 
v
ə K
2
CO
3 
daxil edilm
əkə) olan 
“
Şell”  firmasının  katalizatorları  və  “KNF”  katalizatoru 
(promotor kimi Cr
2
O
3 
d
ən istifadə olunur) misal göstərilə bilər. 
MDB  ölk
ələri  zavodlarında “K-16” markalı katalizatordan da 
istifad
ə  olunur.  Bu  katalizatorların  iştirakı  ilə  izopentan–
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
170 
amilenl
ərin  izoprenə    dehidrogenləşməsi    prosesinin  əsas  
göst
əriciləri cədvəl 6.3-də verilmişdir. 
                                      Cədvəl 6.3 
Müxtəlif katalizatorların iştirakı ilə alkenlərin 
dehidrogenləşdirilməsi  prosesinin  əsas göstəriciləri. 
Göst
əricilər 
Katalizatorlar 
1707 
Şell-205 
KNF 
K-16 
Temperatur, 
0
C 
630 
677 
580 -630 
585-630 
H
əcmi sürət, saat
−
1 
400 
500 
125-175 
600 
Su  buxarı  il
ə  durulaş-
ma d
ərəcəsi, mol/mol 
10:1 
8:1 
10:1 
11:1 
Dehidrogenl
əşmə 
tsikli, saat 
1,0 
24,0 
0,25 
4-6 
Regenerasiya tsikli, 
 saat 
1,0 
1,0 
0,25 
1,0 
Buraxılan    butilenl
ərə 
gör
ə  divinilin  çıxımı, 
mol. % 
20,2 
19,5-20,5 
35,0 
17-19 
Selektivlik, mol.% 
73,0 
85,0 
90-94 
85,0 
 
C
ədvəldən  göründüyü  kimi  “KNF”  katalizatorundan 
ba
şqa 
dig
ər 
qarı
şıq 
oksid 
katalizatorları 
üçün 
dehidrogenl
əşmənin 
ikinci 
m
ərhələsi 
üçün 
dien 
karbohidrogeninin  çıxımı  yüks
ək  deyil  (17-19  küt.%).  KNF 
katalizatoru  üz
ərində  dien  karbohidrogeninin  çıxımı  təxminən 
iki  d
əfə  çox,  prosesin  dien  karbohidrogeninə  görə  selektivliyi 
is
ə  yüksəkdir.  Bu  katalizator  iştirakında  qısa  dehidrogenləşmə 
tsikli (15 d
əq.), su buxarı ilə  böyük durulaşma dərəcəsi (20:1) 
v
ə kiçik həcmi sürət götürülür. İzopentenin  dehidrogenləşməsi 
prosesind
ə 2 metil-butadien – 1,3 alınır: 
2
2
3
2
3
2
3
2
)
(
)
(
H
CH
CH
CH
C
CH
CH
CH
CH
C
CH
+
=
−
=
→
←
−
−
=
 
.....(6.12) 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
171 
Yan  m
əhsul  kimi  əsasən  izoprenin  polimerləşmə 
m
əhsulları və izopenten və izoprenin krekinq məhsulları alınır. 
2 C
5
H
8
 
⇐
⇒ C
10
H
16  
v
ə s.  ............(6.13) 
D
ərin  sıxlaşma  reaksiyası  nəticəsində  katalizator  
üz
ərində    koks    toplanır.  Koksun  su    buxarı  ilə  təsirindən  
a
şağıdakı  reaksiyalar  gedir: 
            C +  H
2
O 
⇐
⇒ CO  +  H
2
 ..........................(6.14) 
C +  2 H
2
O 
⇐
⇒ CO
2 
 +  2H
2
 .....................(6.15) 
CO
2
 + H
2
 
⇐
⇒ CO + H
2
O...........................(6.16) 
C +  CO
2
 
⇐
⇒ 2CO     .............................(6.17) 
İzopenten–amilenlərin 
izopren
ə 
dehidrogenl
əşməsi 
prosesind
ə  aşağıdakı yan reaksiyalar da gedir: 
    n-C
5
H
10
 
⇐
⇒  i-C
5
H
10
............................(6.18) 
i-C
5
H
10
  +  H
2
  
⇐
⇒  C
3
H
6    
+   C
2
H
6
..................(6.19) 
i-C
5
H
10
  +  H
2
  
⇐
⇒  CH
4    
+   C
4
H
8
...................(6.20) 
    
n-C
5
H
10 
→
 0,25 H
2 
+ 0,27 CH
4
 + 0,15 C
2
H
4 
+ 0,31+  
  + C
3
H
6 
+ 0,5 C
4
H
6 
+ 0,08 C
5
 + 0,1 C......................(6.21) 
Dehidrogenl
əşmə  reaksiyalarının  sürəti  diffuziya  və 
kinetik    faktorlardan  asılı  ola  bil
ər.  Bu  amillərdən  birincisi 
temperatur  a
şağı  və  qarışmanın  intensivliyi  və  axının 
turbulentliyi  yüks
ək  olduqca  daha  az  rol  oynayır.  Çox  vaxt 
dehidrogenl
əşmə  reaksiyasının  kinetikası  ümumi  Ləngmür  – 
Xin
şelvud  tənliyi  ilə  xarakterizə  edilir.  Bu  halda  limitləşdirici 
m
ərhələ kimi katalizator səthində gedən kimyəvi reaksiya başa 
dü
şülür.  Əgər  adsorbsiya  əmsallarını  b  və  reagentlərin  parsial 
t
əzyiqini  P  ilə  işarə  etsək,  onda  dönər  reaksiya  olan 
dehidrogenl
əşmə üçün aşağıdakı  tənliyi almış  olarıq: 
2
2
2
2
2
2
1
H
H
A
A
AH
AH
H
A
AH
P
b
P
b
P
b
Kp
P
P
P
K
r
⋅
+
⋅
+
⋅
+
⋅
⋅
=
−
...............(6.22) 
 
Hemosorbsiya  olunmu
ş  maddələrin  səthin  digər  aktiv 
m
ərkəzləri ilə qarşılıqlı təsiri üçün aşağıdakı  tənliyi alarıq: 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
172 
2
1
1
)
1
(
2
2
2
2
2
2
H
H
A
A
AH
AH
H
A
AH
P
b
P
b
P
b
Kp
P
P
P
K
r
⋅
+
⋅
+
⋅
+
⋅
⋅
=
−
.........(6.23) 
Adsorbsiya 
əmsallarının  qiymətindən  asılı  olaraq  bu 
t
ənliklər  çox    sadələşə  bilir.  Dehidrogenləşməyə  uğramış  A 
m
əhsulunun  hemosorbsiyası  doymuş  AH
2
    v
ə  H
2
  –  d
ən  fərqli 
olaraq  daha  böyükdür,  onda  b
A
⋅
P
A 
–  dan  ba
şqa  tənliyin 
m
əxrəcini  nəzərə  almamaq  olar.  Onda    izopentanların 
amilenl
ərə  dehidrogenləşməsi  üçün  təcrübi  olaraq  aşağıdakı  
t
ənlik alınır: 
10
5
2
10
5
12
5
H
C
P
H
H
C
H
C
P
K
P
P
P
K
r
⋅
−
=
......................(6.24) 
Bu 
d
əlillər 
dehidrogenl
əşmə 
reaksiyalarının 
temperaturdan 
çox 
asılı 
oldu
ğunu 
mü
əyyən 
edir. 
Dehidrogenl
əşmə  prosesinin  selektivliyi    ardıcıl  və  paralel 
ged
ən 
reaksiyaların 
inki
şaf 
istiqam
ətindən 
asılıdır. 
Dehidrogenl
əşmə  prosesində  yüksək  temperaturun  təsirindən 
d
ərin çevrilmə reaksiyaları kimi krekinq, hidrogenləşmə, poli-
merl
əşmə,  tsiklləşmə  və  dehidrokondensləşmə  reaksiyalarını 
misal göst
ərmək olar. Bu reaksiyaların məhsulları isə kataliza-
torun  aktivliyinin  a
şağı  düşməsinə    səbəb  olur.  Eyni  kataliza-
torda  prosesin  selektivliyi  bir  sıra  amill
ərdən    asılıdır;  o 
cüml
ədən  üzvi  maddələrin  və  ayrı-ayrı  funksional  qrupların 
nisbi reaksiya qabiliyy
ətlərindən və onların katalizator səthində  
adsorbsiya  qabiliyy
ətindən asılıdır. Hər iki amil əsasən paralel 
t
əsir  göstərir,  bəzən  isə  onlardan    birincisi  daha  böyük  rol  
oynayır.  
Katalizatorun  müxt
əlif maddələrə  və  funksional  qruplara 
qar
şı  adsorbsiya  qabiliyyəti  əsas  amillərdən  biridir  ki,  bu  da 
katalizatorun 
seçilm
əsi  prosesində  məqsədli  məhsulun 
selektivliyin
ə  güclü  təsir  göstərir.  520–550
0
С  teperaturda,  
Cr
2
O
3
/Al
2
O
3 
katalizatorunun  i
ştirakı ilə izopentanın amilenlərə 

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
173 
dehidrogenl
əşdirilməsi  prosesinin  sənaye  parsial  təzyiq 
intervalı üçün  a
şağıdakı empirik  tənlikdən istifadə olunur: 
10
5
12
5
H
C
H
C
P
P
K
R
=
 , 
n = 0.4 – 0.5 
...........(6.25) 
 
6.1.4. Texnoloji sxemin seçilib əsaslandırılması 
 
İzoprenin əsas alınma üsulları: 
1. Qlikolların dehidratasiyası yolu il
ə izoprenin alınması.  
2. Neftin piroliz m
əhsullarından izoprenin ayrılması.  
Piroliz:  650–900
0
С  temperaturda  buxar  fazalı  krekinq; 
Termiki krekinq: neftin emal prosesinin a
ğır fraksiyalarının və 
qalıq  m
əhsullarının,  həmçinin  də  yüngül  –  kerosin,  qazoyl 
fraksiyalarının  470–540
0
С  temperaturda  və  3,9–5,9  МPа 
t
əzyiqdə mayefazalı emal prosesləri; Qudron, bitum və krekinq 
qalıqlarının  550–600
0
С  temperaturda,  atmosfer  təzyiqində 
buxar fazalı emal  prosesl
əri.  
Lakin  neftin  piroliz  m
əhsullarının  tərkibi  mürəkkəb 
oldu
ğundan  və  onun  tərkibindən  izoprenin  ayrılması  xeyli 
ç
ətinliklər törətdiyindən bu üsul  izoprenin alınması üçün əsas 
üsul  kimi  seçil
ə  bilməz.  Çünki  onun  istehsal  gücü  piroliz 
prosesinin  m
əqsədli  məhsulunun  istehsal    gücündən    və  ona 
olan  t
ələbatdan  asılıdır.  Bu  səbəbdən  də  bu  üsul  ancaq  əlavə  
miqdar izopren almaq üçün istifad
ə oluna  bilər.  
3.  Hal  –  hazırda  ümumi  istehsal  olunan  izoprenin  29%-i 
izobutilenin  formaldehidl
ə kondensləşməsi üsulu ilə alınır. Bu 
halda izoprenin sintezi 2 m
ərhələdə keçirilir: 
I. Oksalat tur
şusunun iştirakı ilə izobutilenin formaldehid-
l
ə kodensləşməsi və 4,4 – dimetildioksan–1,3-ün alınması; 
          
3
CH
                                  
3
CH
 
2
2
3
2
2
3
2
CH
CH
C
CH
O
CH
CH
C
CH
−
−
−
→

+
=
−
...(6.26) 
                                                      
O
CH
O
−
−
2
 
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
174 
 
İkinci  mərhələdə  4,4–dimetildioksan–1,3  -  ün  fosfor  ka-
talizatorunun  i
ştirakı  ilə  izopren  və  formaldehidə  parçalanma 
prosesi gedir. 
 
3
CH
                                     
3
CH
 
 
2
2
3
CH
CH
C
CH
−
−
−
→

O
H
O
CH
CH
CH
C
CH
2
2
2
2
+
+
=
−
=
 
  
O
CH
O
−
−
2
 
                                                        .....................(6.27) 
        Alınan  formaldehid  yenid
ən  prosesə  qaytarılır.  Bu 
üsulla  izoprenin  istehsalı  prosesinin  xammalı  formaldehidin 
sulu  m
əhlulu  (formalin)  və  tərkibində  izobutilen  olan  C
4
 
fraksiyasıdır.  Bu  üsulda 
əlavə  yan  reaksiyaların  baş  verməsi 
n
əticəsində xeyli miqdarda yan məhsullar da yaranır ki, onların 
da effektiv istifad
ə sahələrinin tapılması vacib şərtlərdəndir. 
4. 
İzoprenin  əsas  sənaye  alınma  üsulu  izopentan  və  ya 
izoamilenl
ərin  xrom–alüminium  katalizatorunun  (xrom 
oksidinin  alüminium  oksidi  üz
ərinə  hopdurulmasından  alınan) 
i
ştirakı  ilə  dehidrogenləşdirilməsi  prosesinə  əsaslanır. 
İzopentanın  ikimərhələli  dehidrogenləşdirilməsi  üsulu  ilə 
izoprenin  alınması  prosesinin  s
ənaye  miqyasında  tətbiqi  ilk 
d
əfə  Sovet  İttifaqında  işlənib  hazırlanmış  və  həyata 
keçirilmi
şdir. Bu prosesin mahiyyəti ardıcıl olaraq izopentanın 
izoamilenl
ərə,  onların  da  izoprenə  çevrilməsinə  əsaslanır. 
Veril
ən proses üçün xammal kimi qaz benzinlərinin izopentan 
fraksiyası  v
ə  ya  katalitik  krekinq  benzininin  izopentan-
izoamilenl
ər  fraksiyasından  istifadə  olunur.    İzopentan 
ehtiyatlarını  artırmaq  m
əqsədilə katalitik krekinq benzinlərinin 
yüngül  fraksiyasında  xeyli  miqdarda  olan  pentanların 
izomerl
əşməsi prosesini aparırlar.  
İzopentan  əsasında  izoprenin  alınması  üsulu  əsasən  3 
variantda h
əyata keçirilə bilər: izopentanın izoprenə 2 mərhələ-
d
ə  dehidrogenləşdirilməsi;  izopentanın  birbaşa  dehidrogenləş-
dirilm
əsi  və  izopentenlərin  oksidləşdirici  dehidrogenləş-

Ümumi kimya texnologiyası 
 
 
175 
dirilm
əsi prosesləri. 
İzopentanların  izoprenə  birbaşa  dehidrogenləşdirilməsi 
prosesi    vakuum  altında  bir  m
ərhələdə  həyata  keçirilir.  Bu 
baxımdan m
ərhələlərin azlığı və avadanlıqlar sayının az  olması  
birba
şa  dehidrogenləşmə    prosesinə    kapital    qoyuluşunu  
azaldır  v
ə  məhsulun    maya    dəyəri    aşağı    düşür.  Bu  şəraitdə 
xammalın  çevrilm
ə  dərəcəsi  20–30%,  prosesin  selektivliyi  isə 
55%  t
əşkil  edir.  Kontakt  qazlarının  tərkibində  izoprenin 
miqdarı    11%,  izoamilenl
ərin  miqdarı  isə  25–30%  təşkil  edir. 
H
ər  iki  dehidrogenləşmə  prosesləri  qeyri–optimal  şəraitdə 
aparıldı
ğından  prosesin  selektivliyi  aşağı  olur.  Oksidləşdirici 
dehidrogenl
əşmə  prosesi  gələcək    perspektiv  üçün  ən  əlverişli 
üsul  hesab  olunur.  Bu  halda  reaksiya  mühitin
ə  oksigen  əlavə 
edilir  ki,  o  da  hidrogeni  özün
ə  birləşdirərək  su    əmələ  gətirir. 
Bununla  da  dehidrogenl
əşmə  reaksiyasının  dönərliyi  aradan 
qaldırılır  v
ə  olefinlərin  çevrilmə  dərəcəsinin  termodinamiki 
m
əhdudluğu  aradan  qaldırılır,  proses  isə  adiabatikdən 
izotermiki    proses
ə çevrilir və həm də koks əmələ  gəlməsinin 
qar
şısı  alınır,  katalizator  uzun  müddət  regenerasiyasız  işləyə 
bilir.  Bu  prosesd
ə    xammalın  çevrilmə  dərəcəsi  70–80%, 
izopren
ə  görə  seçicilik  isə  90–95%  təşkil  edir.  Lakin  bu  üsul 
s
ənaye  miqyasında  geniş  tətbiq  sahəsi    tapmamışdır.  Belə  ki, 
proses  h
ələ  ki,  əsasən  təcrübi  və  yarımsənaye    miqyasında 
m
ənimsənilmişdir.  
Hal–hazırda  izoprenin  alınması  üçün 
ən  geniş  yayılmış 
s
ənaye üsulu izopentanların ikimərhələli dehidrogenləşdirilməsi 
üsuludur.  Bu  halda  birinci  m
ərhələdə  izopentanın  izopentenə 
dehidrogenl
əşdirilməsi  prosesi  gedir.  Proses  İM-2201  tipli     
AI–Cr  katalizatorunun  i
ştirakı  ilə  aparılır.  İzopentanın 
izoamilenl
ərə dehidrogenləşdirilməsi prosesinin şəraiti və əsas 
göst
əriciləri: temperatur – 530–555
0
C,  veril
ən izopentana görə 
izoamilenl
ərin  çıxımı  –  30–32%  (küt.),  selektivlik  –  72–
76%(küt.). 
İkinci  mərhələdə  İzoamilenlərin  izoprenə  dehidrogenləş-
N.Ə.Səlimova, B.Ş.Şahpələngova 
 
 
176 
dirilm
əsi prosesi həyata keçirilir. İzoamilenlərin dehidrogenləş-
dirilm
əsi ilə izoprenin istehsalı qurğusu 2 eyni tipli reaktordan 
ibar
ətdir.  Reaktorlardan  biri  dehidrogenləşmə,  digəri  isə 
regenerasiya  prosesi  üçün  n
əzərdə tutulur. Bu proses İM-2204 
v
ə  ya  İM-2206  xrom–kalsium–nikel–fosfat  katalizatorunun 
stasionar  layında  600–650
0
C  temperaturda,  kontaktla
şma  və 
katalizatorun  regenerasiyası  tsikll
ərinin  növbə  ilə  bir-birlərini 
əvəz  etməsi  ilə  aparılır.  Bu  halda  izoamilenlərin  su  buxarına 
molyar  nisb
əti  1:20,  buraxılan  izoamilenlərə  görə  izoprenin 
çıxımı  32–33%  (küt.),  selektivlik  –  76%  (küt.),  konversiya 
d
ərəcəsi  –  40–43%  (küt.),  bir  tsiklin  davamiyyət  müddəti  30 
d
əqiqədir: dehidrogenləşmə – 15 dəqiqə, buxarla üfürülmə – 2 
d
əqiqə,  katalizatorun  regenerasiyası  –  11  dəqiqə,  buxarla 
üfürülm
ə – 2 dəqiqə təşkil edir.