O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

exarchos
– boshliq, rahbar degan ma’nolarni anglatadi, 
cherkovlar okrugi, bir necha yeparxiyalardan tashkil topadi) va 76 ta 
yeparxiya (cherkov ma’muriy-hududiy birlashmasi)ga bo‘linadi. 
Boshlang‘ich tashkilotlar «qavmlar» deb ataladi. Qavmlar quyi ma’muriy-
hududiy cherkov tashkilotidir. Ular cherkov va unda faoliyat yurituvchi 
ruhoniylardan va shu hududda istiqomat qiladigan dindorlar jamoasidan 
tashkil topgan. Dindorlar jamoasi cherkov kengashi va taftish 
komissiyasini saylaydi. Taftish komissiyasi ijroiya organi hisoblanadi, 
118

---

ya’ni cherkovning xo‘jalik va moliyaviy ishlarini boshqaradi. Rohiblar 
ijroiya organining ishlariga aralashmaydilar, ular dindorlarning diniy 
ehtiyojlarni ta’minlash, ibodat qilish, diniy marosimlarni bajarish kabi 
vazifalar bilan shug‘ullanadilar. 
Rus pravoslav cherkovi ham (boshqa cherkovlardagi kabi) diniy 
mazhablarga bo‘linadi. XVII asrning o‘rtalarida jamiyatning inqirozi 
hamda bir qator obyektiv va subyektiv sabablar tufayli Rus pravoslav 
cherkovida bo‘linish yuz bergan, staroobryadchilik (eski e’tiqod 
tarafdorlari) diniy-ijtimoiy harakati vujudga kelgan. Cherkovdagi 
bo‘linishga patriarx Nikon (1605–1681)ning diniy islohotlari bahona 
bo‘lgan. Uning tashabbusi bilan ilgari rus tiliga tarjima qilingan diniy 
kitoblar bilan grek tilidagi asl nusxalar o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf 
etish ishlari olib borilgan. Cherkovda diniy marosimlarni bajarishning 
yagona tartibi joriy qilingan. Nikonning islohotlari diniy ta’limot asos-
lariga ta’sir etmagan. Masalan, islohotlar natijasida «Isus» so‘zi «Iisus» 
deb aytiladigan bo‘lgan, «pevs=» so‘zi «pesnopevs=» bilan 
almashtirilgan. Dindorlarning diniy marosimlar vaqtidagi harakatlarining 
yo‘nalishi o‘zgartirilgan. Yergacha ta’zim qilish, bel barobar ta’zim qilish 
bilan almashtirilgan va hokazo. Ko‘rinishidan jiddiy bo‘lmagan 
o‘zgarishlar jamiyatda og‘ir oqibatlarni keltirib chiqargan: diniy islohotlar 
mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy muammoga aylangan. Jamiyatda «Eski 
e’tiqod» tarafdorlari harakati vujudga kelgan. Harakat ishtirokchilari Rus 
pravoslav cherkovining betakror ahamiyatga egaligi va boshqa 
cherkovlardan, jumladan unga asos solgan Konstantinopoldan ham 
ustunligi g‘oyasi ilgari surilgan. Diniy marosimlar va udumlarda milliy 
xususiyatlarni saqlab qolish talab qilingan. Cherkov islohotlar mu-
xoliflariga qarshi qat’iy kurash olib borgan. Staroobryadchilar «murtad» 
deb e’lon qilingan. Butun mamlakat bo‘ylab qatag‘onlar, quvg‘inlar 
boshlangan, minglab kishilar qatl etilganlar, qiynoqqa duchor qilinganlar, 
qamoqqa tashlanganlar, surgun qilinganlar. 
Hukumat va rasmiy cherkovning staroobryadchilikka qarshi keskin 
tadbirlari harakatni yo‘q qila olmagan. Staroobryadchilar mamlakatning 
chekka o‘lkalariga qochib ketib, eski diniy e’tiqodlarini saqlab qolganlar. 
Ular davlat hokimiyatini iblisning gumashtalari deb hisoblaganlar va 
dunyoviy hayot bilan har qanday aloqalarni inkor etganlar. Hanuzgacha 
ularda diniy marosimlar eski diniy kitoblar asosida bajariladi, yil hisobi 
islohotlar davridagi eski taqvim asosida olib boriladi. 
Davlat hokimiyatining va rasmiy cherkovning staroobryadchilikka 
qarshi keskin kurashi ta’sirida uning saflarida turli yo‘nalishlar vujudga 
119

---

kelgan. XVII asrning oxirlarida «popchilar» va «popchilikni inkor 
qiluvchilar» yo‘nalishlari paydo bo‘lgan. «Popchilar» diniy udum va 
marosimlar poplarning rahbarligida bajarilishi kerak, deb hisoblaydilar. 
«Popchilikni inkor qiluvchilar» «haqiqiy» poplarni iblisning gumashtalari 
yo‘q qilgan deb, ularni inkor qiladilar. 
1971 yilda o‘tkazilgan Rus pravoslav cherkovining Pomestye soborida 
staroobryadchilikni dindan chiqqanlar (anafema) oqimi ekanligi 
to‘g‘risidagi qaror bekor qilingan. Rus pravoslav cherkovidagi bo‘linishni 
bartaraf etish uchun qulay shart-sharoit vujudga kelgan, lekin muxolif 
kuchlarning o‘zaro birlashuvi amalga oshmagan. Hozir ham mustaqil 
staroobryadchilik cherkovlari saqlanib qolgan. 
Pravoslaviyening ijtimoiy doktrinasi tarixiy davrlarning ijtimoiy-
siyosiy shart-sharoitlari ta’sirida o‘zgarib borgan. Cherkov jamiyatda 
ma’naviy qadriyatlarni mustahkamlash, ijtimoiy adolat va madaniy 
taraqqiyotga xizmat qilish bilan birga hukmron ijtimoiy-siyosiy tuzum va 
u olib borgan krepostniklik, mustamlakachilik va ekspluatatsiya 
siyosatlarini himoya qilib kelgan. Shu bilan birga kapitalistik taraqqiyot 
davridagi ijtimoiy-siyosiy tuzum oqlangan va uni «umumxristianlik 
qadriyatlari»ning oliy darajadagi timsoli ekanligi qayd etilgan. 
Kishilarning turmush sharoitini yanada yaxshilash uchun kapitalizmni 
«xristianlashtirish» yo‘li bilan «sog‘lomlashtirish» taklif etilgan. 
Sobiq sotsialistik davlatlarda faoliyat ko‘rsatgan pravoslav cherkovlar 
doimo mehnatkash xalq manfaatlarini himoya qilganligini isbotlashga 
intilgan. Cherkovning har doim ijtimoiy tengsizlikka, kishining kishi 
tomonidan ekspluatatsiya qilinishi, qullik, zulm, mustamlakachilik va 
ekspansionizmlarga qarshi turganligi ko‘pchilikka ma’lum. 
Pravoslaviyening katolitsizmdan farqli o‘laroq, dunyoviy hokimiyat 
bilan raqobatlashish imkoniyatlari cheklangan edi. Ko‘pchilik mustaqil 
cherkovlar bevosita siyosiy hokimiyatga bo‘ysundirilgan. Shunday 
vaziyatda cherkovlarning ijtimoiy-siyosiy tuzumga nisbatan murosa 
yo‘lidan borganligi sababini tushunish mumkin. Sovet tuzumining barham 
topishi natijasida demokratik taraqqiyot yo‘lidan borayotgan yangi 
davlatlarning vujudga kelishi diniy tashkilotlarning erkin faoliyat 
ko‘rsatishiga imkon berdi. Cherkov jamiyatda insonparvarlik, adolat, 
mehr-oqibat, o‘zgalar fikriga hurmat kabi umuminsoniy qadriyatlarni qaror 
toptirishda boshqa dunyoviy tashkilotlar va muassasalar bilan faol 
hamkorlik qilmoqda, xalqaro munosabatlarda tinchlikni saqlab qolish va 
mustahkamlash, keskinlikni yumshatish, mintaqaviy mojarolarni tinch yo‘l 
120

---

bilan hal etish uchun xalqaro terrorizm va ekstremizmning har qanday 
ko‘rinishlariga qarshi kurashmoqda. 
Pravoslav cherkovining Markaziy osiyodagi faoliyati uzoq o‘t-
mishimiz bilan bog‘liq. 2001 yilda O‘rta Osiyo pravoslav cherkovi 
yeparxiyasi tashkil etilganligining 127 yilligi nishonlandi. Bu yerda 
faoliyat ko‘rsatayotgan diniy konfessiyalar qatorida pravoslav cherkovi 
islom dinidan keyingi o‘rinda turadi. Barcha konfessiyalar kabi pravoslav 
cherkovi ham mintaqada tinchlik, barqarorlik, milliy totuvlik, diniy 
bag‘rikenglik, o‘zaro hurmat va hamkorlik muhitini shakllantirishda faol 
ishtirok etmoqda.