O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

deviant, delinkvent va kriminal (jinoiy). 
Bugungi kunda tadqiqotlar orasida deviant axloq muammosiga katta e'tibor 
qaratilmoqda. Tafovutlarni ilmiy o‗rganish kriminologiya, psixopatologiya, 
sotsiologiya, ijtimoiy xizmat, pedagogikada amalga oshirilmoqda.
76
. Tafovutlarni 
o‗rganish o‗zining tarixiga ega. Platon ham inson axloqidagi turli ko‗rinishlarni 
tushuntirib o‗tadi.
Rossiyada deviant axloqni madniy jihatini asoschisi Ya.I.Gilinskiy 
muomalag deviant axloq tushunchasini kiritdi, bugungi kunda u farq qiluvchi 
axloq atamasi bilan teng qo‗llanilmoqda.
Xorijiy tadqiqoqchilar , E.Dyurkgeym, Klages, R.Merton, N.Smelzer, 
Shibutani, Shuessler va boshqalar deviantlikning kutilayotgan ijtimoiy me'yorlarga 
mosligi yoki mos emasligini aniqladilar. Deviant shunday axloqki mazkur 
jamiyatning ijtimoiy kutadigan talablarini qondira olmaydi.
Deviant axloq deganda quyidagilar tushuniladi
(
lat. Deviatio – uklonenie)
75
Гилинский Я.И., Афанасьев В.С. Девиант ахлоқ социологияси: Ўқув қўлланма. - СПб: Филиал института 
социогии РАН, 1993. 
76
Ланцова Л.А., Шурупова М.Ф. Девиант ахлоқнинг социологик // ижтимоий-сиѐсий журнал.- М., 1993. – № 
4. 

---

229 
1. mazkur jamiyat me'yorlarida rasmiy belgilangan va amal qilinadigan 
me'yorlarga mos bo‗lmagan insonning faoliyati, bu ruhiy sog‗lik, huquq, 
madaniyat yoki axloq bo‗lishi mumkin.». 
2. mazkur jamiyat me'yorlarida rasmiy belgilangan va amal qilinadigan 
me'yorlarga mos bo‗lmagan inson faoliyatining ommaviy shakllarida aks etuvchi 
ijtimoiy hodisa (standart, shablon). 
Deviant axloqning birinchi mazmunida umumiy va yosh psixologiyasi, 
pedagogika, psixiatriya predmetlari aks etadi. Ikkinchisida esa sotsiologiya va 
sotsial psixologiya predmeti bo‗ladi. 
Deviant axloq ko‗pgina salbiy ko‗rinishlar. Diniy dunyoqarashdagi yovuzlik 
timsollari, tibbiy nuqati nazardan esa kasallik belgisi bo‗lib, huquqiy me'yorlarga 
muvofiq noqonuniy, hattoki me'yoriy bo‗lmagan xulqni aks ettiradi.
Ijtimoiy tizimning buzilmasdan ishlashi inson hayot faoliyati bilan bog‗liq 
bo‗lib, ijtimoiy o‗zgarishlar deviant axloq, tabiiy va zarur xulqdagi chetlanishlar 
orqali amalga oshadi. Ular shaxsiy tajriba kengayishiga xizmat qiladi. Insonning 
psixofizik. Ijtimoiy madaniy, manaviy-axloqiy holatida paydo bo‗luvchi ularning 
axloqi jamiyatni takomillashtirish, ijtimoiy rivojlanishni amalga oshirishning 
shartidir.
77
. 
Deviantlikni bilim me'yorlariga asoslanmasdan aniqlash mumkin emas. 
Tibbiy me'yorda –bu mutlaqo sog‗lom inson, pedagogikada- barcha fanlardan 
muvaffaqiyatga erishuvchi shaxs, ijtimoiy hayotda jinoyatchilikning yo‗qligi. 
Ruhiy me'yorlarni belgilash ko‗pchilik insonlar uchun axloq etaloni bo‗lgan ijobiy 
xususiyatlar yig‗indisidir.
Shunday qilib, funksional me'yor individning yagonaligiga e'tiborni qabul 
qilib, ammo ko‗pchilik insonlar uchun etalon bo‗lgan ijobiy xususiyatlarni aks 
ettirmaydi.
78 
. 
77
Иванов В.Н. Девиант ахлоқ: сабаблари ва кўлами // Ижтимоий-сиѐсий журнал. – М., 1995. - № 2. 
78
Гофман А.Б. Социология тарихи бўйича етти маъруза. – М., 1995. 

---

230 
Ijtimoiy me'yor – bu majburiy bo‗lmagan real axloq, me'yoriy axloq esa- 
oddiy bo‗lmagan eng ko‗p uchraydigan namunadir. Bu tushunchaga asosan 
ijtimoiy kutishga to‗g‗ri yoki tegishli axloq, qandaydir qonuniyatga ega me'yorlar, 
o‗ziga rozilik va ko‗rsatma berish, shu jumladan nimanidir talab qilish yoki 
qandaydir harakatni ta'qiqlash 
Bunday zarur cheklov. Me'yor va deviatsiyalar quyidagicha aks ettiriladi
1. nimaningdir o‗rtachasi, massadan ajratilmagan holatdagi; 
2.nimaningdir atrof muhitga eng yaxshi moslashishi . 
Ijtimoiy me'yor ma'lum jamiyatdagi chegaralar, tadbirlar, axloqning mumkin 
bo‗lgan intervali, insonlar faoliyati, ijtimoiy guruh, ijtimoiy tashkilotlardagi tarixiy 
murakkablikni belgilaydi. Tabiiy me'yorlardan farqi ijtimoiy me'yorlar jamiyat 
ishlashining ob'ektiv qonuniyatlarini inson harakati va anglashida aks ettirish 
natijasi bo‗ladi.
Delinkvent axloq tushunchasi xuquqiy va ijtimoiy me'yorlarning keng 
ko‗lamda buzilishini qamrab oladi. Delinkvent axloq- jinoyat kodesi nuqtai 
nazaridan huquqbuzarlik, mayda bezorilik, magazindagi mahsulotlarni kichik 
miqdorda o‗zlashtirish, transport yoki bozorlardagi kichik o‗g‗rilik. Og‗ir jarog‗at 
yetkazish, aldash va boshqalar bo‗ladi. Kriminologiyada ular yoshlar 
huquqbuzarligi kabi belgilanib, sud yoki ma'muriy huquqbuzarliklarning 12 va 20 
yosh oralig‗idagi yoshlar tomonidan amalga oshirilishidir.
BMT ma'lumotlariga ko‗ra barcha yoshlarning 30% i qandaydir qonunga 
qarshi harakatlarni amalga oshiradilar, 5% iijiddiy qonunbuzarlikka yo‗l 
qo‗yadilar.
79
.
A.I.Kravchenko deviant va delikvent axloq o‗rtasidagi chegarani shunday 
ko‗rsatadi: