Azərbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti S. A. Gürzəliyev

Cədvəl 2.3. 
Toksimetriyanın əsas prametrləri 
 
İlkin 
Eksperimental 
göstəricilər 
Törəmələr 
 
Öldürücü 
doza 
və 
ya 
konsentrasiyalar: 
CL so . DL
100
, CL
0
, DL
50
,
və b. 
Növ həssaslığı əmsalı (NHƏ),
inhalyasion yolla zəhərlənma 
ehtimalı əmsalı ( İZEƏ ) 
Kəskin integral təsir həddi 
Lim 
ac
integr. 
Kəskin Seçici (patogenetik) 
təsir həddi): 
Lim 
ac. Sp. 
Kumulyasiya əmsalı
C 
cum
Xroniki təsir həddi 
Oldürücü təsir zonası 
𝑍 =
CL84
CL16
və yaxud 
DL84
DL16
, 
Kəskin təsir zonası 
𝑍𝑎𝑐 =
CL50
LİM ac
Spesifik təsir zonası 
𝑍𝑠𝑝 =
LİM ac intgr
LİM sp
Xroniki təsir zonası 
𝑍𝑐ℎ =
LİM ac 
LİM ch
Bioloji təsir zonası 
𝑍𝑏𝑖𝑜𝑙. =
CL50
Lim ch

---

93 
Lim 
ch
. 
İnteqr
Uzaq effektlər həddi
*
Lim 
ch. Sp. 
Təhlükəsizlik təsir səviyyəsi 
(TTTS ; YVK, 
YBK və b.) 
Ehtiyatlılıq əmsalı 
𝐼 =
LİM ch
YVK
Qeyd*. 
Hal-hazırda Uzaq effektlər həddi dedikdə 
(qocalmanın sürətlənməsi, kanserogenez, mutagenez),
qanodotrop və embriotoksiki təsir nəzərdə tutulur.
CL
50
, DL
50
-orta ölüm konsentrasiyası(dozası) olub, orta 
xətası və ehtimad həddi olan statistik dəyər göstəricisidir.Bununla 
əlaqədar olaraq hər qrupda heyvanların sayı 6-dan az olmamaqla,
yaxşı olar ki, hər iki növ və cinsdən ibarət olsun.Yerilən 
maddənin toksiklik dərəcəsi məlum olduğu kimi bir sıra 
faktorlardan 
asılıdır 
(daxilə 
yeridilən 
maddənin 
konsentrasiyasından və həcmindən, PH, ətraf mühitin 
temperaturundan və b.), ona görə də kimyəvi birləşmənin 
orqanizmə istənilən hər bir yeridilmə üsulunda müəyyən şərtlərə 
əməl edilməsi lazımdır. 
Maddənin enteral yolla daxil olması zamanı toksiklik 
dərəcəsini qiymətləndirmək üçün ən çox maddə mədəyə 
bilavasitə metallik və yaxud plastmas zondun köməyi ilə 
yeridilir.Kimyəvi birləşmə heyvanın mədəsinə yemlədikdən 3 
saat sonra yeridilir;ağ siçanlar üçün yeridilən həcm 1ml-dən, 
siçovullar üçün-5 ml-dən çox olmamalıdır.Heyvanlara kimyəvi 
maddə daxil edildikdən 3 saat keçdikdən sonra yem verilməlidir. 
Öyrənilən birləşmə təmiz halda yeridilməlidir.Əgər bu mümkün 
olmadıqda, həlledicidən istifadə edilir.

---

94 
Yadda saxlamaq lazımdır ki, istifadə edilən həlledici 
maddənin toksikliyini dəyişdirə bilər. Adətən öyrənilən maddələr 
sulu həlledicilərdə, pis həll olunan birləşmələr- bitki yağlarında,
1-2%-li nişasta məhlulunda suspenziya şəklində mədəyə yeridilir. 
İstifadə edilən həlledici mütləq şəkildə kontrol qrupu 
heyvanlarına da yeridilməlidir.
İstehsalat şəraitində zərərli kimyəvi maddələrin tənəffüs 
yollarından daxil olması (zəhərlənmələrin) peşə xəstəliklərinin 
əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır.
Laborator şəraitində inhalyasion zəhərlənmə- statik və 
dinamiki yolla aparılır. Statik üsul uçucu maddənintoksiklik 
dərəcəsini təxmini qiymətləndirmək üçün , qapalı məkanda daimi 
konsentrasiya yaratmaq (xüsusi kamera və yaxud eksikatorda) 
məqsədilə tətbiq edilir. Siçanlar üçün ekspozisiya müddəti 2 saat,
siçovullar, dəniz donuzları, dovşanlar üçün- 4 saatdır. Bu üsulun 
çatışmazlığı karbon qazının ventilyasiya olunmayan məkanda tez 
toplanması, kamerada konsentrasiyanın tənzimlənməsinin çətin 
olmasıdır. 
Dinamiki üsul maddənin konsentrasiyanı təmin etməyə 
imkan verməklə nisbi olaraq konsentrasiyanın daimi səviyyədə 
saxlanılmasına və lazım olan hava mübadiləsini təmin etməyə 
imkan verir. 
Toksikometriya parametrlərinin - öldürücü səviyyədə 
təyin edilməsilə yanaşı, maddənin toksikliyini və təhlükəliliyini 
qiymətləndirməyə, birdəfəlik daxil edilməklə növ və cins 
həssaslığının təyin edilməsinə imkan verən, aşağıdakı zərərli 
kəskin təsir həddi parametrlənin- inteqral (qeyri-spesifik Lim
ac 
integr
) və spesifik (Lim 
ac sp.
) göstəricilər üzrə təyin edilməsində 
böyük tətbiqi əhəmiyyət kəsb edir.
Birdəfəlik təsir zamanı kəskin təsir həddinin inteqral 
göstəricilərdəki dəyişiklər üzrə təyin edilməsində 12 xırda 
laborator heyvanlarından az olmayaraq bir konsentrasiya (doza) 
üzrə təyin edilməsində bir qayda olaraq 3 konsentrasiyadan az 
olmayaraq tətbiq edilir.

---

95 
Eksperimental heyvanların funsional vəziyyətinin 
qiymətləndirilməsi zəhərləmədən 4 saat sonra təcrübənin 2-ci, 4-
cü və 8-ci günü öyrənilir. Bu zaman öyrənilən göstəricinin 
maksimal kənara çıxmaları nəzərə alınır. Zərərli təsir həddinin 
təyin edilməsində əksər hallarda spesifik göstəricilərin 
tənzimlənməsində metodik göstəricilərə istinad olunur. Belə ki,
maddənin generativ funksiyasının öyrənilməsi zamanı “Sənaye 
zəhərlərinin 
generativ 
funsiyaya 
təsirnin 
gigiyenik 
normallaşdırılması üzrə təsir həddinin təyin edilməsində 
ekperimental müayinə metodları”-na aid metodik tövsiyələrdən 
istifadə edilir.
Kəskin təcrübələrdə alınan toksiklik parametrləri (CL50,
Lim ac integr.) kəskin və spesifik təsir zonalarının (Z ac, Zsp.) 
hesablamağa imkan verir. Kəskin təsir zonası nə qədər dardırsa,
kəskin zəhərlənmə törətməsi nöqteyi nəzərdən maddə bir o qədər 
təhlükəlidir. Zac birləşmənin toksiklik və təhlükəlilik dərəcəsinə 
görə müəyyən sinfə (DÜST 12.1.007-76) aid edilməsində,
ehtiyatlılıq əmsalının seçilməsində və gigiyenik reqlamentin 
əsaslandırılmasında nəzərə alınır.
Kimyəvi 
birləşmənin 
potensial 
təhlükəliliyinin 
qiymətləndirilməsi üçün