B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Mirzo Abdulqodir Bedil. 
Bedil uning 
taxallusi; asl ismi M irzo Abdulqodir) 
(1644-1721) - shoir, mutafakkir. Harbiy 
xizmatchi oilasida tug 'ilg an. Ota-bobosi 
Kesh 
(Shahrisabz)lik, 
turkiy 
Barlos 
urug‘idan. Yoshligidan turli fanlarga 
qiziqqan. Shayx Kamol, ShGh Fozil va 
M irza Abdulqosim kabi olim iar(jan ta ’lim 
olgan. Hindiston bo‘ylab 
k& p
sayohat 
qilgan, 1685-yildan umrining oxirigacha 
Dehlida yashagan. Fors tilida ijod qilgan. 
Arab, fors, hind, urdu tillarini mukammal bilgan, sharq xalqlari 
adabiyotini, tasavvuf va yunon falsafasini, ayniqsa? Aristotel 
falsafasini atroflicha o ‘rgangan. 10 yoshidan boshlab badiiy ijod bilan 
shug'ullangan. Murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda yashab ijod
qilgan shoir o ‘zdavrigabefarqqaram agan,hindlarvam usulm onlam ing
tinch-totuv yashashligini, yurtni obod, xalqni tinch-osoyishta 
farog'atda, hamjihatlikda ko‘rishni orzu qilgan. Inson erkinligi 
tafakkuri haqida falsafiy fikrlar bayon etgan. Uning falsafiy-axloqiy 
qarashlari tasavvuf aqidalari ta ’sirida shakllangan. Yirik asari “Chor 
unsur” (“To‘rt unsur”, 1703) nasrda yozilgan bo‘lib, she’rlar ham 
ilova qilingan. Kitobning dastlabki boblarida Bedil о ‘г hayoti haqida 
hikoya qiladi. So‘nggi ikki bobdaesa to ‘rt u n su r-h av o , Suv, yer, olov 
to ‘g ‘risida; o'simliklar, hayvonlar va odamning paydo bo‘lishi haqida 
so‘zlaydi.
Kursni bayon qilishda tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyat­
ning birligi va bir-biri bilan uzviy bog‘liqligi metodologik asoslari 
ta’riflanadi. Bizni o‘rab turgan dunyoni bilishda, uyg‘otUVchi omillari 
haqiqatni bilish nisbiy haqiqat, empirik va nazariy, sezgi organlari, ilmiy 
dalil, kuzatish va eksperiment, texnik vositalar, tafakkur, taqqoslash va
11
landa isbotlandi.

---

sintez, abstrakt va aniq o ‘xshashlik topish, modellashtirish, induksiya 
va deduksiya, logik va boshqa shakl hamda usullardan foydalaniladi. 
Olamning tabiiy-ilmiy manzarasini yoritishda fazo va vaqt konsepsi­
yasi, ayniqsa vaqtning qaytmasligi, astronomik, biologik, psixologik 
fazo va vaqt hamda fazo va vaqtning universalligi haqida fikr yuritiladi.
Bundan tashqari materiya tuzilishining biologik, kimyoviy shakllari 
haqida so‘z yuritiladi. Bu borada kimyoviy va biologik konsepsiyalar, 
materiya tuzilishini oddiydan murakkabga, jonsiz tabiatdan jonli tabi­
atga o ‘tish jarayonlari. Bu bilan biologik evolyutsiya mexanizmini ha- 
rakatga keltiruvchi kompleks omillar haqida fikr almashinadi.
Jonsiz va jonli tabiatni bilishda simmetriyaning roli, fizika qo- 
nunlarining simmetrikligi, tabiatda atom va molekulalaming betartib 
joylashganligi, tabiatni chidamli, o ‘lchamli, chiroyli, proporsional 
bo‘lishida simmetriyaning roli haqida fikrlar yuritiladi.
Biosferadan ionosferaga o ‘tish tabiatda xilma-xillik, tirik sistema- 
laming o ‘z-o‘zidan paydo b o ‘lish, tabiatning bir butunligi, tirik orga- 
nizm va atrof-muhitning o ‘zaro ta ’siri, gemostatik (ichki) boshqarish, 
tirik sistemalarni funksional asimmetriyasi kabi muammolar haqida 
ham fikr almashinadi.
Shuningdek, ilmiy tadqiqotlar hamda ularning natijalari, irsiyat 
va hujayra muhandisligi insoniyatga fanda b o ‘lib o ‘tadigan barcha 
narsalar uchun jam oat nazorati zarurati sifatida e ’tiborga olingani 
keltirilgan. Har bir tirik organizmning paydo bo‘lganidan o ‘lishiga qa- 
dar vaqt davomida har xil tezlikda metabolik jarayonlar, morfologik, 
fiziologik va bio-xilma-xillik yangilanishlarini m a’lum davomiylikda 
tirik organizmning butun hayotida muvofiqlashtirilganligi o ‘quvchi 
uchun foydali b o ‘lib, qo ‘shimcha manba sifatida o ‘rganish foydalidir.