№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti

texnologik jarayon–
ishlab 
chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil 
qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig‘indisidan iborat bo‘lsa, 
texnologik operatsiya
– ishchi yomonidan o‘zining ish joyida 
bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi jarayonning 
bir qismi deb ta’kidlaniladi. 
Texnologik rejim
esa texnologik operatsiyalarni amalga 
oshirishni belgilovchi tartib bo‘lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab 
chiqarishda 
bajariladigan 
opertatsiyalarning 
vaqti, 
shartlarini 
belgilaydi
2
deb qayd etiladi. Bu moddiy ishlab chiqarishni yaxshilash, 
takomillashtirish uchun texnologik jarayonni mukammallashtirish 
lozimligini uqtiradi. Bu jarayonni mukammallashtirish ilm-fan, texnika 
yutuqlariga tayanish, yuksak malakali mutaxasislarga ega bo‘lish, yirik 
1
Ibragimov X.I. Pedagogika-psixologiya – Toshkent, O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007, 27-bet 
2
Qarang: Ta’lim samaradorligni oshirish yo’llari seminar-trening materiallari – Toshkent, 2002, 34-bet 
Texnologik xarita
- ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish 
texnologik operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik 
hujjatdir.

---

140 
moddiy mablag‘ mavjudligi bilan amalga oshishini tajriba 
ko‘rsatmoqda. 
Xuddi shuningdek, bugungi taraqqiyot, fan-texnika rivoji kasbga 
tayyorlanayotgan bo‘lajak mutaxassislarning ham yuksak mahorat va 
malakaga ega bo‘lishi taqozo etadi.Buning uchun esa mutaxassislar 
tayyorlaydigan o‘quv yurtlari, umuman, uzluksiz ta’lim tizimidagi 
o‘quv-tarbiya jarayoning 
pedagogik texnologiyalarga 
tayanib tashkil 
etish zarurati tug‘ilmoqda. Chunki, bugungi kunda murakkab va 
serqirra texnika bilan ishlay oladigan, fanni va ishlab chiqarish 
jarayonini mufassal rivojlantira oladigan malakali kadrlar lozim 
bo‘lmoqda. 
Buning 
yagona 
sharti 
ta’lim 
tizimini 
texnologiyalashtirishdir. Bu deganimiz o‘qituvchi-pedgogning o‘qitish 
jarayonining unsurlari(shakl, metod, usul, vositalari)ni yaxlitligi, 
izchilligi, natijaviyligini ta’minlash yordamida o‘quvchi-talabalarga 
jamiyat uchun zarur bo‘lgan va oldindan loyihalashgan, ularda 
zamonaviy bilim, ko‘nikma, malakalarni singdirish demakdir. 
Ma’lumki, ilmiy pedagogik nashrlarda qayd qilinishicha ta’lim 
jarayonini texnologiyalashtirish g‘oyasi XX asrning 30-50 yillarida 
G‘arbiy Yevropa va AQSH da o‘qitish uchun zaruriy vositalar va 
sharoitlardan foydalangan holda didaktik amallarni muayyan izchillik 
hamda tizimlik asosida qo‘llash lozimligi tarzida talqin etilib, ular shaxs 
uchun zaruriy ijtimoiy sifatlarni tarkib toptirishga xizmat qiladi deb 
izohlandi. Shu tariqa dastlab, ta’limning texnik vositalarini qo‘llash 
“ta’lim texnologiyasi” sifatida e’tirof etilgan bo‘lsa, so‘ngra XX 
asrning 60 yillarida ta’limni dasturlash “ta’lim texnologiyasi” 
mohiyatini ochib beruvchi omil sifatida qarala boshlandi. 
Shunday qilib, “Ta’lim texnologiyasi” nazariyasi XX asrning 30 
yillarida, o‘quv mashg‘ulotlarini aniq va samarali tashkil etuvchi usul 
va vositalar vositasi XX asrning 50 yillarida ta’lim jarayoniga texnik 
vositalarni qo‘llash tarzida, XX asrning 60 yillarida dasturiy ta’lim 
ko‘rinishida tashkil etildi. Shu yillarda ta’lim texnologiyasi 
masalalarini taqiq etuvchi tashkilotlar hamda ilmiy jurnallar chop etila 
boshlandi
1
. 
Keyinchalik bu muammo MDH da, mamlakatimizda pedagog-
olimlar tomonidan rivojlantirilib “Pedagogik texnologiya” atamasi 
1
Qarang: Tolipov O’.Q, Usmonova M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari –
Toshkent, “Fan” 2006, 9-10 betlar. 

---

141 
bilan ta’lim va tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish masalasiga 
bag‘ishlandi va bu olimlar tomonidan “Pedagogik texnologiya” 
atamasiga berilgan ta’riflar yordamida zamonaviy pedagogik 
texnologiyalarning mazmun mohiyatini yoritishga harakat qilindi. 
Shu o‘rinda e’tirof etish joizki, har qanday natijaga, yutuqqa inson 
faoliyati orqali erishiladi. Zero, V.P.Bespalko ta’kidlaganidek “Har 
qanday aoliyat yoki texnika san’atdir. San’at intuitsiyaga, texnologiya-
fanga asoslanadi. Hamma narsa san’at bilan boshlanib, texnologiya 
bilan tugaydi va ana shunday boshlanadi”
1
. Demak, faoliyat samarali 
bo‘lishi, o‘qitish-o‘qish ko‘zlangan natijaga erishishi uchun ta’lim 
beruvchi va ta’lim o‘rganuvchi texnologiya bilan qurollanishi va uni 
san’at darajasida egallashi lozim. Shundagina ko‘zlangan marraga 
yetish, maqsadga erishish mumkin bo‘ladi. 
Qayd etib o‘tilganidek ta’lim jarayoniga texnologik yondashish 
AQSH va G‘arbiy Yevropa pedagog olimlari hamda psixologlari 
B.Blum, J.Blok, N.G.Gronlund, D.Kratvol, J.Kerrol, L.Anderson, 
V.Gerlax, R.Gens va boshalar tomonidan kashf etildi. Bu muammo 
MDH mamlakatlari pedagog-olimlari tomonidan ta’lim jarayonining 
samaradorligini oshirish, ta’lim oluvchilarning muayyan sharoit va 
ajratilgan vaqtda aniq bilim olishlariga imkoniyat yaratish, 
mashg‘ulotni loyihalash hamda natijani oldindan kafolatlashga 
yo‘naltirilgan, qayta tiklanadigan pedagogik siklni o‘z mazmunicha 
qamrab olgan pedagogik texnologiyalarga asos solindi. 
O‘.Q.Tolipov va M.Usmonboyevalarning ta’kidlashlaricha AQSH 
va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining oliy ta’lim maktablarida 
“Pedagogika” fani o‘qitilmaydi. Shu bois “Pedagogik faoliyat”, 
“pedagogik tizim”, shuningdek, ularga bog‘liq ravishda yuzaga 
keluvchi “Pedagogik texnologiya” tushunchasi ham iste’molda yo‘q. 
Ammo MDH (shu jumladan O‘zbekiston mamlakati)da o‘qituvchi-
tarbiyachilar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalarida shaxsni 
shakllantirish, uning kamolotini ta’minlashga yo‘naltirilgan ta’limiy 
hamda tarbiyaviy jarayonni qamrab oluvchi “Pedagogika” fani 
o‘qitiladi. Shu nuqtai nazardan shaxsning yetuk kamoloti ikki faoliyat
- ta’limiy va tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi sifatida namoyon 
bo‘lganligi inobatga olinib muammoga “Pedagogik texnologiya” 
tushunchasi qo‘llanilmoqda. 
1
Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии. М, педагогика 1999, 5 бет

---

142 
MDH mamlakatlari pedagog-olimlari V.P.Bespolko, V.M.Klarin, 
Yu.K.Babanskiy, 
V.A.Slastyonin, 
N.H.Avliyoqulov, 
N.S.Saidahmedov, I.F.Xarlamov, B.T.Pikachyov, S.K.Islamchulova, 
K.Z.Zaripov, 
T.K.Selevko, 
U.N.Nishonaliyev, 
B.L.Farberman, 
B.M.Monaxov, M.A.Choshanov, P.A.Yusyabichens, N.E.Shurnova, 
I.Ya.Lerner, B.G‘.Ziyomuhammadov, B.Q.Xo‘jayev, T.S.Nazarova, 
Sh.Sh.Olimov, T.Sokomoto, J.G‘.Yo‘ldoshev, M.Usmonboyeva va 
boshqalar tomonidan “Pedagogik texnologiya” nazariyasi hamda 
amaliyotiga asos solindi va rivojlantirildi. Bu pedagog-olimlar 
tomonidan pedagogik texnologiyalarga berilgan ta’riflar zamonaviy 
o‘qitish texnologiyalarining mazmun-mohiyatini ochib bera oladi. 
MDH mamlakatlaridan o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiya 
qo‘llash bo‘yicha birinchi harahat Rossiyada amalga oshirildi. Uning 
hayotda qo‘llanihi zarurligini V.P.Bespalko ilmiy asoslab berdi va 
pedagogik texnologiyani shunday ta’rifladi: “Pedagogik texnologiya – 
o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik faoliyat 
muvaffaqqiyatini kafolatlay oladigan hamda o‘quvchi shaxsini 
shakllantirishga yo‘naltirilgan jarayonning loyihasidir”. Bu ta’rifda 
pedagog o‘qitish jarayoni unsurlari(maqsad, vazifa, mazmun, shakllar, 
metodlar va h.k.)ni shunday loyihalaydiki, bunda bilim oluvchilar 
ta’lim vazifalarini mustaqil yechish imkoniyatiga ega bo‘lishlari qayd 
etiladi. 
Akademik Yu.K.Babanskiyning ta’rifiga ko‘ra pedagogik 
texnologiya “O‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro bog‘langan va 
ta’lim maqsadini hal etishga yo‘naltirilgan faoliyatini tartibga soluvchi 
usul” 
deb 
qayd 
etilsa, 
akademik 
B.T.Lixachyov 
“O‘qitish(ta’lim)jarayonining shakl, metod, usul, yo‘l hamda tarbiyaviy 
vositalarining maxsus yig‘indisi va joylarini belgilab beruvchi 
psixologik 
tartiblar 
majmui, 
tashkiliy-uslubiy 
vositalari”-deb 
ta’riflanadi. 
I.Ya. Lerner “Pedagogik texnologiya – o‘quvchilar harakatlarida 
aks etgan o‘qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan 
aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi” deb pedagogik texnologiya 
mohiyatini ochib beradi. 
M.B.Klarinning fikriga ko‘ra pedagogik texnologiya “Pedagogik 
maqsadlarga erishish yo‘lida foydalaniladigan barcha shaxsiy, uskunali 

---

143 
va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisi va ularning amal qilish 
tartibi” deb ko‘rsatiladi. 
Pedagogik adabiyotlarda pedagogik texnologiya berilgan boshqa 
ta’riflarda (I.L. Volkov, I.P.Pidkasenkiy, V.V.Yudin,M. CHashanov) 
ham mavjud bo‘lib, fikrimizga ularning birortasi BMT huzuridagi 
nufuzli tashkilot YUNESKOning ta’rificha “Pedagogik texnologiya 
mazmun mohiyatini yoritish darajasida emas, mazkur xalqaro tashkilot 
YUNESKOning ta’rifiga ko‘ra, “Ta’lim texnologiyasi – ta’lim 
modelarini optimallashtirish maqsadida, inson va texnika resurslari va 
ularning o‘zaro tasirini hisobga olgan holda, butun o‘qitish va 
bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish, qo‘llash va aniqlash 
tizimidir“
1
. Bu ta’rifda pedagogik texnologiya ta’limga tizimli 
yondashuvi ta’moyili asosida izohlanadi. Qolgan barcha keltirilgan 
ta’riflar 
pedagogik 
texnologiyaning 
mazmun-mohiyati 
o‘quv 
jarayonini loyihalash, tashkiliy –uslubiy vosita yig‘indisi sifatida qayd 
etiladi. 
Respublika pedagog-olimlari oldida o‘qitish–o‘qish ishlarini 
jadallashtiradigan samarali va tejamli o‘quv –tarbiya jarayonini tashkil 
etishga ko‘maklashuvchi, qayta takrorlanadi, bilim oluvchilarning 
o‘quv – biluv faoliyatlarini ijodiy – texnikaviy tafakkur asosida 
tashkillashtiriladigan pedagogik jarayoni yaratish vazifasi qo‘yildi. Bu 
vazifani hal etishning yagona yo‘li pedagogik texnologiya deb e’tirof 
etildi va u respublikamiz ta’lim muassasalarida qo‘llanila boshlandi. 
Xorijiy hamda MDH mamlakatlari pedagog- olimlari tomonidan 
ilmiy -nazariy va ilmiy-metodik jihatdan asoslangan pedagogik 
texnologiyalar o‘rganilib, unga e’tirof bildirish boshlandi . 
Natijada mamlakatimizning pedagogik matbuotida “Yangi 
pedagogik texnologiya (Ochilov M.O., Sayidahmedov M.S.), “Ilg‘or 
pedagogik texnologiya” (Farberman B.R., Ziyomuhammedov B.) 
“Zamonaviy 
o‘qitish 
texnologiyalari” 
(Avliyoqulov 
N.H., 
Abdukarimov H.) “Pedagogik texnologiya”(Azizxo‘jayeva N.N., 
Tolipov O‘.Q.,Usmonboyeva M.) va boshqa shu kabi nomlar bilan 
risolalar, o‘quv qo‘llanmalar chop etila boshlandi . 
Bu risolalar va o‘quv qo‘llanmalardagi “Pedagogik texnologiya” 
tushunchasiga ta’riflar berilganki ular muayyan tarzda pedagogik 
texnologiya mazmun – mohiyatini ocha oladi. Jumladan, N.S. 
Sayidahmedov ta’rifiga ko‘ra “Pedagogik texnologiya- bu o‘qituvchi 

---

144 
(tarbiyachining o‘qitishi (tarbiya ) vositalari yordamida o‘quvchi 
(talaba) larga muayyan sharoitda ta’sir ko‘rsatishi va aks ta’sir mahsuli 
sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini jadal 
shakllantirishni kafolatlaydigan jarayondir”. Bu ta’rifda texnologik 
jarayon asos qilib olinib, bunda ishlab chiqarish jarayoni uchun kerakli 
bo‘lgan usul va vositalar muhim bo‘lgani kabi o‘qitish va tarbiyalashda 
ham bu vositalarning roli beqiyos bo‘lib, ularni o‘qituvchi (tarbiyachi) 
oldindan tanlay olishi va qo‘llashi, ta’lim – tarbiya unsurlaridan 
mukammal foydalana olishi talab etiladi . 
B.L.Farberman fikriga ko‘ra, “Pedagogik texnologiya – ata’lim 
jarayoniga yangicha jarayon bo‘lib pedagogikada ijtimoiy muhandislik 
ong ifodasidir. Upedagogik jarayoni texnika vositalari va insonning 
texnikaviy tafakkuri asosida standart holga solib, unig optimal 
loyhasini tuzib chiqish bilan bog‘liq ijtimoiy hodisadir”. Ushbu ta’rifda
pedagogik texnologiya o‘qituvchi – pedagogning mahorati va texnik 
tafakkur uyg‘unligida ta’lim- tarbiya vazifalarini hal etadigan ijtimoiy 
hodisa sifatida e’tirof etiladi. 
M.Ochilov “Pedagogik texnologiyani tizimli texnologik 
yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini 
kafolatlash va obyektiv baholash hamda texnik vositalarining o‘zaro 
ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish va 
bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llanadigan usul va metodlar 
majmuasidir”, - deb ta’riflaydi. Bu ta’rifda pedagogik texnologiya 
ta’lim maqsadlarida erishishda o‘qitishning tashkiliy shaklarining eng 
muhimini faoliyatga qo‘llab, ta’limning metod va usullarini tanlab, 
o‘quvchi-talabalarni bilim bilan qurollantirish o‘zlashtirish sifatini 
yaxshilashga qaratilgan malum yondashuv deb qaraladi. Bunda ta’lim 
shakllari, metodlari va usullari yaxlit bir yig‘indisi keltirilib, faoliyatda 
qo‘llaniladigan ta’lim unsurlariga tizimli, mazmunli yondashuv 
tushuniladi. 
Bunday qarash yapon olimi T.Sakomatoda ham ko‘zga tashlanadi. 
“Pedagogik texnologiya –bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga 
singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayoni muayyan bir 
tizimga keltirishdir”.
B.Ziyomuxammedov, Sh.Abdullayevalar ham o‘quv jarayoniga 
tizimli yondashish nuqtayi nazridan qarab pedagogik texnologiya 
shunday ta’rif bergan “Pedagogik texnologiya – bu millat extiyojidan 

---

145 
kelib chiqan kishi ijtimoiy shartlarni samarali shakllantiruvchi va aniq 
maqsadga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini mazmuni sifatida ko‘rib, 
o‘qitishni tashkil qiluvchi qismlari bo‘lgach o‘qituvchi ( pedagog)ning 
o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchi (talaba )larga ma’lum bir 
sharoitda muayyan ketma –ketlikda ko‘rsatgan ta’rifini nazoratda 
tutuvchi va ta’lim natijasini baholab beruvchi texnologiyalashgan 
ta’limiy tadbirdir”.
Bulardan tashqari, o‘zbekistonlik yana bir guruh pedagok-olimlari 
(N.N.Azizxo‘jayeva, K.Z.Zaripov, O‘.Q.Tolipov, M.Usmonboyeva, 
B.Q.Xo‘jayev, Sh.Sh.Olimovlar)ning pedagogik texnologiya atamasiga 
bergan ta’riflari mavjudki, ularda pedagogik texnologiyalarning 
muayyan xususiyatlari, ta’lim-tarbiyaning o‘ziga xos jihatlari, 
pedagogik jarayon belgilari o‘z ifodasini pedagogik texnologiya 
nazariyasi va amaliyotidan topgan. 
Pedagogik texnologiya – pedagogik faoliyatni bosqichma-bosqich 
amalga oshirib, ta’lim va shaxsning barkamol bo‘lishi, taraqqiy etishiga 
qaratilgan 
maqsadga 
erishishning 
tizimli 
loyihasidir 
(N.N.Azizxo‘jayeva). 
-
Pedagogik texnologiya izchil va ketma- ket amaliy faoliyatga, 
ta’lim – tarbiya jarayoniga avvalgi rejalashtirilgan maqsadni amalga 
oshirishga hamda ma’lum loyihani pedagogik tizim amaliyotiga 
qo‘llashdir (K.Zaripov ); 
-
Pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, 
aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini 
kafolotlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir ( 
O‘.Tolipov, M.Usmonboyeva)
1
. 
-
Pedagogik texnologiya – muayyan maqsad natijaviyligini 
ta’minlashga qaratilgan ta’lim – tarbiya jarayonining qoidalari, 
usullari, shakllari, vositalarining mukammaligini anglatuvchi bilimlar 
yig‘indisi yoki san’atdir (B.Xo‘jayev, Sh.Olimov). 
Xorijiy davlatlar, MDH mamlakatlari, o‘zbekistonlik pedagog -
olimlar tomonidan keltirilgan ta’riflarni ilmiy – pedagogik jihatdan 
tahlil qilish shu xulosaga olib keldiki, ularda pedagogik 
1
Pedagogika texnologiya mazmun mohiyatini ochish uchun keltirilgan ta’riflar quydagi manbalardan olindi : 1) 
Tolipov O’.Q Usmonboyeva M. Pedagogik texnologik tadbiqiy asoslari T. Fan , 2006, 2) Ta’lim 
samarodorligini oshirish yo’lari mavzusida seminar trening materiallari. Toshkent ,2002. 3) Saidaxmadov N. 
Yangi pedagogik texnologiyalar: nazarya va amalyot T- ‘’ Moliya ‘’ ,2003 , 6- bet 

---

146 
texnalogiyaning mazmun mohiyatini anglata oladi va ular hozirgi 
taraqqiyot bosqichida demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyat 
asoslarini rivojlantirish sharoitida ta’lim islohotlarini amalga 
oshirishning harakatlantiruvchi kuchi bo‘la oladi . 
Shunday qilib, zamonaviy o‘qitishning texnologiyalarning, 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqiyot ehtiyojlarni kelib chiqib, oliy ta’lim 
muassasalarning maktabdagi ta’limda pedagogika fanlarni o‘qitish va 
o‘rgatish jarayonini tartiblangan, o‘zaro uzviy bog‘langan yaxlitlikka 
keltirib, yuksak pedagogik malaka, bilim, ko‘nikma, malakaga ega 
bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qila oladigan e’tirofga 
qilish imkonini beradi.