Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qovluqdakı məxfi sənədlərlə tanış olandan sonra “Böhtan” romanını yazmışam.
Ancaq etiraf edirəm ki, xatirələrdən, sənədlərdən çox karıma gələn, əlimdən tutan özümün şəxsi mülahizələrim, yazıçı təxəyyülüm olub” [138, s.7]. “Böhtan” romanının maraqlı bədii quruluşa malik olduğunu vurğulayan Y.Axundlu burada bir sıra fəsillərlə (“Çeşməkli məhbus”, “Ağaclar kəsilib doğranan yerdə”, “Cavidə kim deyərdi ki”, “Ləkələnmişlər və qarayaxılmışlar”, “Dopros, yaxud şantaj” və s.) yanaşı, Cavidin ömür yolunun müxtəlif mərhələlərini əks etdi- rən yeddi nağılın da verilməsinə diqqət yetirmiş, fikrini belə ümumiləşdirmişdir ki, “nağıl” sözü burada şərti mənada işlənmişdir. Müəllif mümkün qədər xronoloji ardıcıllığa riayət etməyə çalışmış, H.Cavidin həyatının ilk dövrləri ilə məhbəs hə- yatını paralel surətdə əks etdirmişdir [9, s.112] . Yavuz Axundlunun dəqiq müşahidəsinə görə, “Böhtan” romanının ən gərgin və ən maraqlı səhnəsi dördüncü nağılın ikinci hissəsində - “Acı bir xatirə” fəslində nəzərə çarpır. Bu hissəni müəyyən mənada romanın süjetinin kulminasiyası da hesab etmək olar. Hüseyn Cavidlə Azərbaycanın o zamankı rəhbəri Mircəfər Bağırovun görüşünü təsvir edən müəllif əslində Xeyirlə Şəri, İşıqla Zülməti, Humanizmlə Qəddarlığı qarşılaşdırır. Tənqidçi qeyd edirdi ki, romanın bəzi bölmələrində Cavidin “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur” kimi dram əsərləri barədə düşüncələri də verilmişdir. Yazıçı bu vasitə ilə onun dövrə, cəmiyyətə münasibətini məharətlə mənalandıra bilmişdir. Tənqidçinin müşahidəsinə görə, “Böhtan” romanında sürgündəki “Cavidi daha çox narahat edən xalqının taleyinin digər millətlərin əclaf nümayəndələrinə tapşırılması olmuşdur” [9, s.113]. 116 Qeyd etdiyimiz kimi, Y.Axundlu ilk növbədə nəsr tədqiqatçısı olan professional ədəbiyyatşünasdır, xüsusən Azərbaycan tarixi romanının ən kamil araşdırıcısıdır. Onun “Azərbaycan sovet tarixi romanı” (1979), “Tarix və roman”(1988), “Tarixi roman yeni mərhələdə” (1998), “Azərbaycan tarixi romanı: mərhələlər, problemlər” (2005) adlı irihəcmli monoqrafiyaları nəsrimizdə bu janrın keçdiyi yol, yaradıcılıq problemləri, əsas nümunələrinin tematika, problematika və poetika xüsusiyyətləri barədə əhatəli elmi təhlilləri ilə səciyyələnir. Burası da məxsusi əhəmiyyət daşıyır ki, həmin monoqrafiyaların elmi tutumunun bəlli bir qismi həm də ədəbi tənqid materialı sayıla bilər. Belə ki, “Tarix və roman” kitabında 1970-1980-ci illərdə, “Tarixi roman yeni mərhələdə” monoqrafiyasında isə 1980-1990-cı illərdə yazılmış tarixi romanları hərtərəfli şəkildə tədqiq edən professorun bu araşdırmaları janrın inkişaf problemlərinin öyrənilməsi baxımından ədəbiyyatşünaslığımıza layiqli xidmətdir. Nəzər alsaq ki, bu kitablarda haqqında söz açılan əsərlərin bir qismi, necə deyərlər, isti-isti araşdırma predmetinə çevrilib, onda bu kimi təhlilləri ədəbi-tənqidi yanaşma kimi dəyərləndirmək daha doğru olardı. O da təqdirəlayiqdir ki, professor Y.Axundlu 1980-1990-cı illərdə mətbuatda yeni çapdan çıxmış bir sıra tarixi romanlar barədə resenziyalar da dərc etdirib. On- lardan bəziləri haqqında Hüseyn İbrahimovun romanlarından danışarkən söz açdıq. Digər yazılardan “Azərbaycan” jurnalında çıxmış aşağıdakı məqalələri xatırlatmaq olar: “Sənətkarın ömür yolu” (1985, № 9). Bu resenziya yazıçı Əlisa Nicatın “Mirzə Şəfi” romanı barədədir. “Görkəmli inqilabçı haqqında roman” resenziyası (1986, №10) A.Pənahi-Makulunun “Heydər Əmoğlu” romanına həsr olunub. “Əbədiyyətə qovuşan ömür” məqaləsində (1987, № 7) isə Altay Məmmədovun “Əlvida, gözəl dünya” tarixi romanı təhlil edilir. Tənqidçinin tarixi nəsrlə bağlı bəzi qəzet məqalələri də bu baxımdan diqqəti çəkir. ”Qətl günü” məqaləsi (“Azərbaycan müəllimi q., 1988, 15 yanvar) Y.Səmədoğlunun eyniadlı romanına həsr edilmişdir. Belə məqalələrdə irəli sürülən ədəbi mülahizələr, aparılan təhlillər alim tərəfindən daha da dərinləşdirilmiş, sistemləşdirilmiş və monoqrafik tədqiqatların tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Biz təsəvvür aydınlığı üçün Y.Axundlunun xalq yazıçısı 117 Hüseyn İbrahimovun bədii nəsri, xüsusən tarixi romanları barədəki məqalələrini geniş şəkildə təhlil etdik. Onu da deyək ki, alimin digər tarixi romanlara yanaşması da analoji xarakterdədir, oxşar elmi prinsiplərə əsaslanır. Bunu, həmçinin müxtəlif kitab, məqalə və resenziyalarda Y.Axundlunun tarixi romanlarla bağlı tədqiqatlarından geniş söz açıldığını nəzərə alıb əlavə təfərrüata varmadan alimin ötən əsrin son rübündə qələmə alınmış tarixi romanları əhatəli şəkildə araşdıran iki monoqrafiyası barədə müfəssəl məlumat verməklə kifayətlənəcəyik. Ədəbiyyatşünas Y.Qarayev “Tənqid və ədəbi proses” məqaləsində yazırdı: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|