Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu

“Nəsrin bədii potensialı mənəvi və əxlaqi problemlərin həlli üçün tənqidə daha bol 
material verdi”
[53, s.45]. Bu baxımdan Yavuz Axundovun tarixi nəsrimizin 
tədqiqinə həsr olunmuş monoqrafiyaları da analoji problemlərin zəngin bədii 
materiala istinadən təhlili ilə səciyyələnir. Y.Axundovun 1988-ci ildə çıxmış “Tarix 
və roman” monoqrafiyasında [22] ədəbiyyatımızda ötən əsrin yetmişinci illərinin 
ortalarından səksəninci illərinin ortalarına qədərki mərhələdə yazılmış tarixi romanlar 
janrın inkişaf dinamikası, yaradıcılıq axtarışları kontekstində təhlil olunmuşdur.
Giriş xarakterli ön söz və beş fəsildən ibarət olan monoqrafiyanın əvvəlində 
Y.Axundov tarixi mövzuda yazılmış nəsr əsərlərinin əhəmiyyətini və əsas 
prinsiplərini belə ümumiləşdirmişdir: 
“Xalqın çoxəsrlik mənəvi və əxlaqi 
keyfiyyətlərini, həyat və məişət tərzini, adət-ənənələrini, yadelli işğalçılara qarşı 
mübarizəsini, ayrı-ayrı dövrlərdə ədəbi-mədəni yüksəlişini öyrənmək baxımından 
tarixi nəsrin xidmətləri az deyil... Dövrün psixoloji-mənəvi ruhunu, başlıca 
mahiyyətini əks etdirmək, tarixi hadisə və faktların mənasını açmaq, onları müasir 
ədəbi-bədii nailiyyətlər zirvəsindən işıqlandırmaq tarixi mövzulu əsərlərin başlıca 
prinsipi olmalıdır” 
[22, s.5].
 
“Azərbaycan sovet tarixi romanı yeni mərhələdə” adlanan ilk fəsil 
ədəbiyyatımızda bu janrın 1970-ci illərin ortalarından etibarən qazandığı yeni 
keyfiyyətlərin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Müəllif təhlillər yolu ilə belə qənaətə 
gəlir ki, bu mərhələdə tarixiliklə müasirliyin üzvi vəhdəti, tarixi dövr və milli kolorit, 
tarixi gerçəklik və sənətkar fantaziyası kimi problemlər yeni mahiyyət qazanır, tarixi 
nəsr xalqın milli mənəviyyatının müasir mərhələdəki inkişafını mənalandıran, 

---

118 
dünənimizlə bu günümüz arasında mənəvi körpü yaradan vasitəyə çevrilir. 
Monoqrafiya müəllifi haqlı olaraq tarixi nəsrimizin yeni mərhələsi üçün səciyyəvi 
olan bir sıra xüsusiyyətlərin hələ 1960-cı illərdə yazılmış “Pərvanə” (M.İbrahimov), 
“Dəli Kür” (İ.Şıxlı) kimi romanlarda özünü göstərdiyini, sonrakı illərdə dərinləşdiyini 
və möhkəmləndiyini nəzərə çatdırır. 
Sonrakı səhifələrdə tarixi romanlar problemlər üzrə qruplaşdırılaraq fəsillər 
üzrə araşdırılmışdır.”Sənətkar və zaman problemi” adlanan ikinci fəsildə müxtəlif
dövrlərdə yaşamış ədəbiyyat və mədəniyyət nümayəndələrinə həsr olunmuş romanlar 
əsas tədqiqat predmetidir: İ. Hüseynov “Məhşər”, Ç.Hüseynov “Fətəli fəthi”, 
M.İsmayılov “Xaqani”, “İki od arasında”, Ə.Nicat “Mirzə Şəfi”, H.İbrahimov “Əsrin 
onda biri”, B.Bayramov “Karvan yolu” ... Y.Axundov hər bir romanın ideya-bədii 
xüsusiyyətlərini sistemli şəkildə araşdırmış, onlardan bir qisminin daha mükəmməl 
olduğunu, janrın yeni mərhələsində, ümumən müasir ədəbi prosesdə yerini də 
aydınlaşdırmışdır. Məsələn, İsa Hüseynovun mütəfəkkir şairimiz İmadəddin 
Nəsimiyə həsr olunmuş “Məşhər” romanının təhlili zamanı əsas diqqət əsərin 
uğurunu təmin edən ideya-bədii xüsusiyyətlərin açılmasına yönəldilmiş, XIV-XV 
əsrlərdə geniş yayılmış olan hürufilik və onun F.Nəimi, İ.Nəsimi kimi 
nümayəndələrinin ömür yolu, bu aspektdə şəxsiyyət və cəmiyyət probleminin orijinal 
bədii həlli, xarakterlərdə zahiri və daxili amillərin vəhdəti kimi məsələlər 
işıqlandırılmış, yazıçının “tarixin fəlsəfəsinə doğru” istiqamətlənmiş ədəbi 
axtarışlarının mahiyyəti aşkarlanmışdır. 
Nəsimi dövründə Toxtamış xan və Əmir Teymurun başçılıq etdikləri 
dövlətlərin basqıları altında qalmış Azərbaycanın vəziyyətini “İki od arasında” 
romanı üçün mövzu seçən tarixçi alim, yazıçı Mahmud İsmayılovun əsərinin bir sıra 
müsbət məziyyətlərini qeyd edən tənqidçi çağdaş ədəbi-estetik və tarixi-bədii 
yanaşmalar baxımından zəif görünən məqamları da nəzərə çatdırmışdır. Y.Axundov 
yazır: 
“Nəsimini biz tarixdən ... oxuduqlarımıza əsasən yenilməz fikir bahadırı, əqidə 
mücahidi, ”gündəlik qayğıların fövqündə duran” mütəfəkkir kimi tanıyırıq və sevirik. 
Amma M.İsmayılovun əsərində bunu görmürük. Nəsimi hazır qəliblər üzrə hərəkət 
edir, tarixi və ədəbi baxımdan inandırıcı səslənmir”
[22, s.37].
 
Böyük ədibimiz 

---

119 
M.F.Axundzadəyə həsr olunmuş “Fətəli fəthi” isə tarixi nəsrimizin yeni mərhələsinin 
uğurlu nümunəsi kimi araşdırılmışdır. Digər romanlar da müvafiq elmi-ədəbi 
qiymətini almışdır. 
Üçüncü fəsil isə “Tarix, şəxsiyyət və xalq problemi” ətrafında birləşən 
romanlara işıq salır: Ş.İ.Xətayiyə həsr olunmuş romanlar (F.Kərimzadə “Xudafərin 
körpüsü”, “Çaldıran döyüşü”, Ə.Cəfərzadə “Bakı-1501”, Ə.Nicat “Qızılbaşlar”), 
“Siyrilmiş qılınc” (C.Bərgüşad), “Ağ yapıncı” (M.İsmayılov)...Bu fəsildə biz 
tariximizdə silinməz iz qoymuş ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlərin bədii obrazları 
yaradılmış əsərlərin əhatəli təhlilini, uğur və qüsurlarını, müasir ədəbi proses üçün 
əhəmiyyətinin də dəqiqləşdirilməsini görürük. Razılıq doğuran haldır ki, Y.Axundov 
eyni bir tarixi şəxsiyyətə həsr olunmuş tarixi romanların həm ortaq, həm də fərqli 
cəhətlərini müəyyənləşdirmiş, tutarlı qənaətlərə gəlmişdir. 
Dördüncü fəsil Azərbaycanın Şimalında və Cənubunda inqilabi hərəkat 
tarixindən bəhs edən romanlara həsr olunub və bir sıra sosioloji tendensiyaların 
məlum stereotip yanaşmalarına qapılmağın gətirdiyi məhdudluqlardan da xali deyil. 
Bu, xüsusən F.Ağayevin bolşevik Çingiz İldırıma aid romanlarının təhlilində özünü 
göstərir. Bununla yanaşı, Pənahi Makulunun “Xiyabani”, “Heydər Əmioğlu” 
romanlarının Güney Azərbaycandakı azadlıq mübarizələrini canlandıran bədii 
nümunələr kimi elmi-ədəbi baxış bucağından araşdırılması ümumən razılıq doğurur. 
Monoqrafiya boyunca yeri gəldikcə tarixi romanın bir sıra nəzəri-estetik 
problemlərinə toxunan, janrın müasir inkişaf meyllərini müəyyənləşdirən Y.Axundov 
beşinci fəsildə son dönəmdə yazılmış tarixi romanların bir qismində özünü göstərən 
yeni keyfiyyətlərdən söz açır, bu əsərlərdə tarixiliyin ayrı-ayrı konkret faktlarla yox, 
şərti-simvolik üslubun imkanları ilə təqdim olunduğunu nəzərə çatdırır, tarixə müasir 
baxışla, bədii şərtiliklə səciyyələnən romanlara (Elçin “Mahmud və Məryəm”, 
Y.Səmədoğlu “Qətl günü”, M.Süleymanlı “Köç” və s.) diqqət yetirir.
Təhlilə cəlb olunan hər bir romanın mövzusu, ideyası, əsas obrazları, 
sənətkarlıq məziyyətləri, tarixilik və müasirlik keyfiyyətləri, uğurları, nöqsanları 
kitabda geniş şəkildə araşdırılmışdır. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Abbas 
Zamanovun yazdığı kimi: 
“Y.Axundov yeri gəldikcə ... obyektiv həqiqət naminə tarixi 

---

120 
romanlarımızda çatışmayan bir sıra cəhətləri, yol verilən qüsurları açıb 
göstərmişdir”
[255].
 
Ümumiyyətlə, 
ədəbi tənqid bu tədqiqatı müsbət 
qiymətləndirmişdir. Bütövlükdə professor Yavuz Axundovun “Tarix və roman” 
monoqrafiyası 1975-1987-ci illərin tarixi romanlarının müasir ədəbiyyatımızın 
inkişaf dinamikası kontekstində araşdırılması baxımından təqdirəlayiqdir.