O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Asosiy va aylanma fondlarining iqtisodiy farqlari quyidagilardan iborat
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Asosiy va aylanma fondlarining iqtisodiy farqlari quyidagilardan iborat:
Belgilar Asosiy fondlar Aylanma fondlar Xizmat qilish muddati Ko’p ishlab chiqarish sikllarida qatnashadi Bitta ishlab chiqarish sikllarida ishlatiladi. Qiymatining tayyor mahsulotiga utishi Eskirgan sari o’z qiymatini tayyor mahsulotga o’tkazadi. O’z qiymatini tayyor mahsulotga to’la va darxol o’tkazadi. Ishlab chiqarish jarayonida tabiiy shakli saqlanib qolishi. Ishlab chiqarish jarayonida o’z tabiiy shaklini saqlab qoladi. Ishlab chiqarish jarayonida o’z tabiiy shaklini yo’qotadi, uni o’zgartiradi. 86 Suv-melioratsiya xo’jaligining asosiy fondlariga gidrotexnika inshootlari, mashinalar, uskunalar, binolar, transport vositalari, uzatish qurilmalari, instrumentlar, ishlab chiqarish inventari va boshqa asosiy vositalar kiradi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga bo’linadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashadi. Noishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarishda bevosita qatnashmaydi, lekin xodimlarning maishiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qiladi. Ularga uy-joylar, maktablar, bolalar bog’chalari, davolash muassasalari, klublar va boshqa madaniy–maishiy binolar hamda inshootlar kiradi. Asosiy fondlarga korxona balansiga yozilgan mehnat vositalarigina kiradi. Qurilishga keltirilgan mashina va uskunalar asosiy fondlarining ishlab chiqarish zahiralari tarkibida bo’ladi. Bu ishlab chiqarish vositalarining qiymati ular o’rnatilgan va ishga tushirilgandagina asosiy fondlarga kiritiladi. Aylanma fondlariga, xom ashyo, yoqilg’i, yarim fabrikatlar, materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqa mehnat predmetlari kiradi. Rejalashtirish va uchyotni soddalashtirish uchun xizmat muddati bir yildan ko’p bo’lgan predmetlar o’z qiymatidan qat’iy nazar, shuningdek birlik qiymati 50 minimal ish haqidan ortiq bo’lgan predmetlar asosiy fondlarga kiritiladi, lekin birligining qiymati 50 minimal ish haqidan kam bo’lgan barcha predmetlar ham oborot fondlariga kiritilavermaydi. Qiymatdan qat’iy nazar asbob-uskuna, inventar, kutubxona fondi, musiqa asboblari, sport inventari, mebel va ayrim boshqa predmetlar asosiy fondlarga kiritiladi. Ishlab chiqarish jarayoni asosiy va oborot fondlari birgalikda qatnashgandagina sodir bo’lishi mumkin. Bu fondlarning birligi va ularning o’zaro birgalikdagi harakati ishlab chiqarishning zarur shartidir. Ishlab chiqarish fondlari doimo harakatda, doiraviy oborotda bo’ladi, pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga o’tib turadi, keyin tovar shakliga va yana pul shakliga o’tadi va hokazo. Asosiy fondlar ucheti tabiiy va qiymat ko’rinishida olib boriladi. Asosiy fondlar qiymatining quyidagi turlari farq qilinadi; dastlabki, tiklash, qoldiq va tugatish qiymatlari. Dastlabki qiymat asosiy vositalar ishga tushirilayetganda ularga haqiqatda qilingan xarajatlardir. Bu qiymat binolar yoki inshootlarni qurilishi va montaj qilish qiymatidan hamda 87 uskunalar sotib olish qiymatidan tarkib topgan, bunga tashib keltirish va montaj qilish xarajatlari ham kiradi. Mashina va uskunalar uchun dastlabki qiymat ulgurji bahodan hamda tashib keltirish va montaj qilish xarajatlaridan tarkib topadi. Asosiy fondlar dastlabki qiymati rekonstruktsiya bo’yicha xarajatlar summasiga, ob’ekt qisman yo’q qilinganda esa, yo’q qilinayetgan qism qiymatiga, asosiy fondlar qayta baholashni summasiga o’zgarishi mumkin. Asosiy fondlarning dastlabki qiymat bo’yicha, ayniqsa bir qancha yillardagi dinamikasidagi ucheti ayrim, kamchiliklarga egadir. Kapital ko’rilishidagi smeta baholari va sanoatning ulgurji baholari vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadi. Natijada turli vaqtda ishga tushirilgan fondlar qiyoslanib bo’lmaydigan dastlabki qiymatiga ega bo’ladi. Bu esa ularni qayta baholash zaruriyatini tug’diradi. Asosiy fandlarni qayta baholash, tiklash qiymati bo’yicha o’tkaziladi, bu qiymat esa ularni hozirgi baholarda va ishlab chiqarish sharoitida turli takror ishlab chiqarish qiymatini xarakterlaydi. Qayta baholash asosiy fondlar dastlabki qiymatning turli xil ko’lamlariga barham beradi va ularning baholanishga qobiliyatini ta’minlaydi. Asosiy fondlarni qayta baholash hukumatning maxsus qarori asosida o’tkaziladi. U ancha murakkab va sermehnat ishdir. Melioratsiya fondlari birinchi marta 1950 yilda suv xo’jaligi tizimlari va inshootlarni pasportlashtirish vaqtida o’tkazilgan edi. 1960 yilda fondlar halq xo’jaligini barcha tarmoqlari bo’yicha qayta baholanadi. Xo’jalik hisobi asosida ishlovchi korxonalarning asosiy fondlari 1972 yil 1 yanvardagi holati bo’yicha davlat byudjeti muassasalari va tashkilotlari, shu jumladan suv xo’jaligi muassasalari va tashkilotlarining asosiy fondlari 1973 yil 1 yanvardagi xolati bo’yicha qayta baholanadi. Qayta baholashga 1967 yildagi ulgurji baholar, shuningdek qurilishda 1969 yilda joriy etilgan smeta me’yorlari, baholar va takliflar asos qilib olinadi. Shunday qilib 1971-1972 yillarda butun halq xo’jaligi ko’lamida asosiy fondlar bosh inventarizatsiyasi va qayta baholanishi o’tkazildi. Fondlar buxgalteriya hujjatlarida hisobga olinadigan qiymat balans qiymati deb ataladi. U qayta baholangan fondlar uchun tiklash qiymati hamda qayta baholanmagan fondlar uchun dastlabki qiymat bo’lishi mumkin. Joriy uchyotda asosiy fondlar qoldiq qiymati aniqlanadi. U dastlabki yoki tiklash qiymati bilan asosiy fondlar amortizatsiya ajratmalari summasi o’rtasidagi farqni tashkil etadi. Asosiy fondlardan ularni tugatish xarajatlari chiqarib tashlangan holda foydalanib bo’lingandan keyin saqlanib qolgan inshootlar, mashinalar, moddalar, detallar, material qismlari qiymati 88 asosiy fondlar tugatish qiymati deb ataladi. Melioratsiya fondlarining, kichikroq tuproq va beton gidrotexnik inshootlarining bunday qiymati umuman yo’q. Suv melioratsiya xo’jaligining asosiy fondlari o’z funktsional vazifasi va xizmat muddatlariga ko’ra farqlanadigan ko’pdan-ko’p moddiy moddalardan iboratdir. Ular tabiiy buyumlilik belgilari bo’yicha guruhlanadi. Suv xo’jaligi tashkilotlari va qishloq xo’jalik korxonalarida asosiy fondlar halq xo’jaligi tarmoqlari uchun qabul qilingan umumiy klassifikatsiyasiga ko’ra hisobga olinadi. Moliya vazirligi va markaziy statistika boshqarmasining 1985 yilda qabul qilingan tipovoy klassifikatsiyasiga ko’ra asosiy ishlab chiqarish fondlari quyidagi guruhlarga bo’linadi: binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashina va uskunalar, transport vositalari asboblar, ishlab chiqarish inventari, ishchi va mahsuldor hayvonlar ko’p yillik ko’chatlar, yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital xarajatlar, boshqa asosiy fondlar. Qishloq xo’jalik korxonalari va suv xo’jalik tashkilotlarining umumiy ishlab chiqarish fondlaridan funktsional vazifasiga ko’ra melioratsiya fondlari ajratiladi. Sug’orish manbaidan suv olish va uni sug’orish uchun dalaga berish sug’orma dehqonchilik melioratsiya fondlarining bevosita funktsiyalaridir. Melioratsiya fondlari suv resurslaridan foydalanish va qishloq xo’jalik ishlab chiqarish samaradorligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Melioratsiya fondlari, o’zining farqlanuvchi xususiyatiga egadir. Bu xususiyati shundan iboratki, ishlab chiqarishning bu vositalari lokallashadi., yerning muayyan uchastkasi bilan tutashib ketadi, hamda shu uchastkadagina amal qilish mumkin. Ular yer va suv bilan birgalikdagina: suv inshootlari-yer sxemasi bo’yicha amal qiladi. Shuning uchun melioratsiya fondlarining samaradorligi mazkur uchastka unumdorligi va qishloq xo’jalik fondlaridan oqilona foydalanish bilan belgilanadi. Ikkinchi xususiyati shundan iboratki, xizmat muddati uzoq bo’lib, sekin yangilanib turadigan tuproq, beton va tosh inshootlar ko’rinishidagi melioratsiya fondlari ko’pdir. Bu xol suv xo’jaligi tadbirlari loyihalanayotganda uzoq muddatli istiqbol hisobga olinishini taqazo etadi. Uchinchi xususiyati shundaki, melioratsiya fondlari serkapital mablag’ bo’lib, juda qimmatdir. Bu esa kapital mablag’ sarflarining ancha chuqur iqtisodiy asoslashni talab qiladi. To’rtinchi xususiyati shundan iboratki, qishloq xo’jaligida suv iste’mol qilishning yagona texnologik jarayonini ta’minlaydigan melioratsiya asosiy fondlari ikki xo’jalik-qishloq 89 va suv xo’jaligi boshqarmasi va qishloq xo’jalik korxonalari ixtiyeridadir. Bu esa melioratsiya fondlaridan foydalanishni va ular ucheti masalalarini murakkablashtiradi. Hozirgi vaqtda melioratsiya fondlarining puxta klassifikatsiyasi yo’q. Ular qaramligiga ko’ra xo’jaliklararo va ichki xo’jalik melioratsiya fondlariga bo’linadi. Xo’jaliklararo melioratsiya fondlari davlat tizimlariga qarashli bo’lib, ichki xo’jalik melioratsiya fondlari qishloq xo’jalik korxonalari balansida turadi. Pasportlashtirish paytida suv xo’jaligi tashkilotlarining asosiy fondlari quyidagi guruhlar bo’yicha hisobga olindi: -davlat sug’orish (sug’orish-suv chiqarish) tizimlari; -zovurlar tizimlari; -suv omborlari; -boshqa inshootlar; -aloqa vositalari, foydalaniladigan yo’llar, binolar; -xo’jalik sug’orish tizimlari. Melioratsiya tizimlari ishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibi boshqa tarmoqlardan ancha farq qiladi. Bu yerda asosiy fondlarning 60-80% gidrotexnik inshootlar va kanallarga to’g’ri keladi. Mashina va uskunalarga 10 dan 20% gachasi to’g’ri keladi, ularning ulushi muttasil ortib bormoqda. Melioratsiya fondlari tarkibiga tizimning texnika darajasi, tabiiy sharoitlar, avvalo, geografik va gidrogeologik sharoitlar katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, suv mashinalar yordamida ko’tarib beriladigan sug’orish mintaqasida nasos stantsiyalari va qurilmalari, sug’orishning tog’li rayonlarida suv tashishni yaxshilashga yordam beradigan tarnovlar, suv tushirgichlar, akveduklar katta ulushni tashkil etadi. Melioratsiya fondlarining asosiy vazifasi qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirishdir. Melioratsiya fondlari ishlab chiqarish jarayonida qishloq xo’jalik fondlari bilan birgalikda amal qilishi tufayli dehqonchilikning pirovard samarasi qo’llaniladigan barcha ishlab chiqarish vositalarining qo’shib ishlatilishga bog’liq bo’ladi. Sug’oriladigan yerlarda dehqonchilikni intensivlash qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan ishlab chiqarish vositalarini takomillashtirishni talab qiladi. Melioratsiya va qishloq xo’jalik fondlarining nisbati xo’jaliklarda turlichadir. Melioratsiya va qishloq xo’jalik fondlarining ulushli hajmlari va ular o’rtasidagi nisbat quyidagi omillar bilan belgilanadi: tabiiy sharoitlar, suv olish va uni tashish usullari, suv chiqarish texnikasi, xo’jalikning ixtisoslashishi, qishloq xo’jalik korxonalari moddiy texnika 90 bazasining darajasi va hokazo. Jami qishloq xo’jalik va melioratsiya fondlari ulushli hajmlari turli sug’orish tizimlari bo’yicha tebranib turadi. 4.1-jadval Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|