U ga,
U ni
ga
birdaniga almashtirish natijasida boshqa tenglikni hosil qilish mumkin
bo‗lsa, u holda hosil qilingan tenglik dastlabki tenglikka
ikki taraflama (qo‘shma) tenglik deb yuritiladi.
Biror tenglikka ikki taraflama hisoblangan tenglik uchun ikki
taraflama tenglik dastlabki tenglik bilan bir xil bo‗ladi. Shuning uchun
bu tengliklar
o‘zaro ikki taraflama (qo‘shma) tengliklar deb
nomlanadi. Masalan, nolning xossasini ifodalovchi
A A
va
birning xossasini ifodalovchi
A A
U tengliklar o‗zaro ikki taraflama
(qo‗shma) tengliklardir.
Ekvivalent tasdiqlar: Ixtiyoriy va to‘plamlar uchun quyidagi tasdiqlar ekvivalentdir: 1 )
A B
; 2 )
A B A
; 3 )
A B B
. 1.7-misol:
3,5,7,9,11,18
A
,
1,5,8,9,10
В
,
1, 2,3, 4,5
С
to‘plamlar berilgan, to‘plamlar kesishmasining assosiativlik qonunini
isbotlang.
Yechimi:
А В С А В С
ayniyatni isbotlash uchun
А В С А В С
va
А В С А В С
qism
to‘plam shartlarini bajarilishini ko‘rib chiqamiz.
1.
Aytaylik
x А В С
bo‘lsin, u holda quyidagilarga ega
bo‘lamiz
,
,
x A B x С
,
,
,
x A x B x С
,
,
x A x B C
Bundan esa,
x А В С
kelib chiqadi
A B
2.
ikkinchi qarashlilik ham shunga o'xshash tarzda isbotlanadi:
Aytaylik
у А В С
bo‘lsin, bundan quyidagilarga ega
bo‘lamiz
,
,
у A у B C
,
,
,
у A у B у С
,
.
у A B у С
natijada
у А В С
kelib chiqadi. Ayniyat isbotlandi.
А В С А В С
tenglikni berilgan
А ,
В ,
С to‘plamlar
misolida tekshirib ko‘ramiz:
1,5
В С
,
5
А В С
;
5
A B
,
5
А В С
. Demak,
А В С А В С
.
1.8-misol: Koordinatalar tekisligida x
2
+y
2
≤1 va x
2
+(y-1)
2
≤1
shartlarni qanoatlantiradigan koordinata tekisligining A va B nuqtalari
to‘plamini aniqlang. 2-rasmdagi qaysi figuralar
A B
, А
to‘plamlarni
ifodalaydi?
Yechimi: Ikkala to'plam ham tekislikda radiusi
R = 1 teng bo'lgan
doiralarni bildiradi, birinchi doira markazi koordinatalari (0, 0) nuqtada,
ikkinchisining markazi esa (0, -1) nuqtada joylashgan.
А, В, A B
, А to‘plamlarni ifodalovchi figuralar 2-rasmda keltirilgan.
A B A B
А 2-rasm
1.9-misol: Istalgan
А ,
В va
С to‘plamlar uchun: 1)
A B
; 2)
A B A
; 3)
A B B
ifodalar tengligini isbotlang.
Yechimi : Birinchi shartdan ikkinchisi kelib chiqishini isbotlaymiz.
A B A
ekanligidan
A A B
kelib chiqishini qaraymiz. Agar
x A
bo‘lsa, u holda
x B
bo‘ladi. Aslida,
A B
ekanligidan
x A B
kelib chiqadi.
Ikkinchi shartdan uchinchisi kelib chiqishini qarab chiqamiz.
A B A
ekanligidan
A B A B B
deb olish mumkin. Yutilish
qonuniga ko‘ra
B A B B
bo‘ladi va kommutativlik qonunini
qo‘llab
A B B
ga ega bo‘lamiz.
у
1
1 х
х
у
1
1
х х
у
1
1
х х
у
1
1
х х
Endi uchinchi shartdan birinchisini kelib chiqishini isbotlaymiz.
A A B
ekanligidan uchinchi shartga binoan
A B B
bo‘lsa, demak
A B
.
1.10-misol: Agar
{1, 2,3, 4,5}
A
,
{2,3, 4,5, 6}
B
,
{2,3, 6, 7}
A
,
{2, 5, 6, 7,8}
D
,
{1,...,8}
I
(
, , ,
I A B C D
larga nisbatan universal) bo‘lsa,
A C A B C A C D
to‘plam elementlarini aniqlang (yutilish qoidasini qo‘llab):
Yechimi :
To‘plamlar algebrasidagi 11)- va 2)-qoidalarga asosan,
(
)
(
)
A C A B C A C U B
deb yozish mumkin.
Yana 2)-qoidaga asosan,
A C A C A C
;
U B U
va
(
)
A C U A C
bo‘ladi. Natijada, berilgan ifoda
A C A C D
ko‘rinisni oladi. 11)- va 2)- qoidalarni yana bir
bor qo‘llab
(
)
(
)
A C A C D A C U D
;
(
)
A C U A C
larni hosil qilamiz.
Demak, natija
{2,3}
A C
.
1.11-misol: Quyidagi ifodani soddalashtiring:
A B C A B C A B
;
Yechimi :
Berilgan ifodaning
A B C A B C
qismini
(
)
(
)
A B C A B C A B C C
deb yozish mumkin.
C C U
ekanligini hisobga olsak,
(
)
A B U A B
bo‘ladi.
Demak,
(
)
U C A B U
yechim bo‘ladi.
1.12-misol: … nuqtalarni o‘rniga = yoki ≠ belgilarni qo‘ying.
1)
...
A B C B C A C
;
Yechimi :
2)-qoidaga asosan,
(
)
(
)
B C B C B C
; bo‘ladi.
10)- qoidaga asosan
(
)
(
)
(
)
A B C A B A C
ekanligidan nuqtalar o‘rniga ≠ qo‘yishimiz kelib chiqadi.
To‘plamlarning Dekart ko‘paytmasi. 1.10-ta’rif. Tartiblangan 1
2
,
,...,
n A A A to‘plamlar elementlaridan tuzilgan n o‘rinli barcha qism to‘plamiga shu to‘plamlarning Dekart ko‘paytmasi (qisqacha, Dekart ko‘paytmasi ) deb ataladi. Ba‘zan to‗plamlarning Dekart ko‗paytmasi iborasi o‗rniga
to‘plamlarning to‘g‘ri ko‘paytmasi iborasidan ham foydalaniladi.
)
(
)
(
)
(
C А B А C B А
Tartiblangan
1
2
,
,...,
n A A A to‗plamlarning
Dekart
ko‗paytmasi
1
2
...
n A A A
yoki
1
n i i A
ko‗rinishda belgilanadi, ya‘ni
1
2
1
2
1
...
{
,
,...,
|
,
1, }
n n i n i i i A A A A a a a a A i n
.
To‗plamlarning Dekart ko‗paytmasi tushunchasining aniqlanishida
bu ko‗paytmada qatnashuvchi to‗plamlarning soni ham muhim
hisoblanadi.
n ta to‗plamlarning Dekart ko‗paytmasi iborasi o‗rniga
n o‘rinli Dekart ko‘paytmasi iborasi ham qo‗llaniladi.
Tabiiyki, agar
1
2
,
,...,
n A A A to‗plamlarning birortasi bo‗sh to‗plam
bo‗lsa, u holda ulardan foydalanib birorta ham qism to‘plam tuzish
imkoniyati yo‗q. Demak, tarkibida hech bo‗lmasa bitta bo‗sh to‗plam
qatnashgan
1
2
,
,...,
n A A A to‗plamlarning Dekart ko‗paytmasi ham
bo‘sh to‗plamdir, ya‘ni
1
2
...
n A A A
.
Dekart ko‗paytmasidan to‗plamlar bilan bog‗liq murakkab
tuzilmalarni hosil qilishda va ularda ko‗paytma tushunchasini aniqlashda
foydalaniladi. To‗plamlarning to‗g‗ri ko‗paytmasi tushunchasidan
foydalanib,