Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

12.2.
 
SAMARALI TALAB 
J.M.Keyns «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» 
asarida o‘z tadqiqotlarini klassiklar nazariyasini, jumladan, Sey 
qonunini tanqid qilishdan va samarali talab nazariyasini isbotlab 

---

302 
berishdan boshladi. Sey qonuni klassiklar o‘rtasida to‘g‘ri deb e‘tirof 
etilgan va unga amal qilib kelingan. Bu qonunga ko‘ra taklif avtomatik 
tarzda o‘z talabini yuzaga keltiradi. J.M. Keyns esa unga qarshi yalpi 
talab o‘z taklifini yuzaga keltirish g‘oyasini ilgari suradi va o‘zining 
samarali talab nazariyasini ishlab chiqadi. 
Nega samarali talab hal qiluvchi omil ekanligini tushuntirib berish 
uchun J.M. Keyns 
yalpi taklif 
va 
yalpi talab 
tushunchalarini kiritdi. 
Yalpi taklif yalpi xarajatlar va yalpi mahsulot (yoki bandlik) hajmi 
o‘rtasidagi nisbat bilan aniqlanadi. Qisqa vaqt ichida bu nisbat 
o‘zgarmaydi. Ma’lumki, tadbirkor muayyan mahsulotni sotgandan keyin 
daromad olishi mumkin. Yalpi talab kutilayotgan daromadlar (jamiyat 
miqyosida) va yalpi mahsulot (bandlik) o‘rtasidagi nisbatni aks ettiradi. 
Bu nisbat o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shuning uchun yalpi mahsulot, bandlik 
dinamikasi yalpi talab omillariga bog‘liq bo‘ladi. 
Yalpi talab bu iste’mol talabi va investitsiya talabini (ishlab 
chiqarish vositalariga bo‘lgan talab) o‘z ichiga oladigan talab 
hisoblanadi. J.M. Keyns bo‘yicha, ish bilan bandlik va milliy daromad 
ishlab chiqarish, uning dinamikasi taklif omillari (ishlatilayotgan 
mehnat, kapital miqdori, ularning unumdorligi) bilan emas, balki talab 
omillari bilan aniqlanadi. U o‘z tadqiqoti markaziga talab muammosini 
qo‘yadi. Uning bu nazariyasi samarali talab nazariyasi deyiladi. 
Yalpi talab iste’molchilar, korxonalar, hukumat sotib olishga rozi 
bo‘lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi bilan narxlar darajasi 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Bu to‘lovga qobil talab bilan 
ta’minlangan tovar va xizmatlar summasi. Narxlar bilan milliy mahsulot 
ishlab chiqarish o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud. 
Yalpi taklif va yalpi talab kesishgan nuqta narx darajasining va 
milliy ishlab chiqarishning real hajmining muvozanatlashganini 
bildiradi, shuningdek, bandlik darajasini tavsiflab beradi. J.M.Keyns 
uni samarali talab nuqtasi deb atadi. Samarali talab bu – bandlik 
darajasini ifodalovchi yalpi to‘lovga qodir talab. 
Bu yerda yalpi talabni qanday rag‘batlantirish asosiy muammo 
hisoblanadi. J.M. Keyns XX asrning 30-yillari ko‘pchilik mamlakat- 
larda yalpi talabning (iste’mol talabi ham, investitsiya talabi ham) 
samarali bo‘lmaganligini asoslab berdi: 
a)
iste’molga bo‘lgan talabning yetarli darajada samarali 
bo‘lmasligiga asosiy sabab, ish haqi oshganda kishilar iste’molining 

---

303 
oshib borishi pul daromadining o‘sish sur’atidan doimo orqada qoladi, 
bu holat “asosiy psixologik qonun”ning amal qilishi bilan bog‘lab 
tushuntiriladi, 
bu qonunga ko‘ra, inson daromadlari oshib borganda 
oldingiga qaraganda daromadlarning ko‘proq qismi jamg‘arila 
boriladi
; 
b)
investitsiyaga bo‘lgan talab ikkita sababga ko‘ra samarali 
bo‘lmagan: 
–
o‘sha “asosiy psixologik qonunning” amal qilishi tufayli 
iste’molchining sarflagan investitsiyasiga foyda ololmay qolishdan 
qo‘rqishi; 
–
kredit uchun yuqori ssuda foizining amal qilishi. 
J.Keyns yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish uchun davlat va 
hukumatning quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini taklif qiladi: 
–
davlat uncha yuqori bo‘lmagan iste’mol talabini davlat 
hujjatlarini va iste’molini ko‘paytirish orqali kompensatsiyalashi kerak; 
–
hukumat ssuda foizini ilmiy asosda tartibga solish yo‘li bilan 
xususiy investitsiyani rag‘batlantirish siyosatini yurgizishi kerak; 
–
bozordagi vaziyatga qarab, ayrim hollarda, aholi jamg‘ar- 
masining haddan tashqari ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik 
maqsadida, aholidan olinadigan soliqlarni ko‘paytirish zarur; shu 
maqsadda vaqti-vaqti bilan ish haqi darajasini muzlatib qo‘yish o‘rinli 
hisoblanadi; 
–
makroiqtisodiy darajada qaror qabul qilishda