O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
P I
CF k I t t t n [ ( ) ] / 1 1 0 Bunda agar PI>1 bo‘lsa loyiha moliyalashtirishga qabul qilinadi, PI<1 bo‘lsa qabul qilinmaydi. PI=1 bo‘lsa, loyiha foydali ham, zararli ham emas. Keltirilgan sof samaradorlik ko‘rsatikidan farqli o‘laroq rentabellik indeksi aloqadorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Rentabellik indeksi yordamida NPV taxminan bir xil bo‘lgan bir necha loyihalar ichidan eng optimal loyihani tanlab olish mumkin. Tabiyiki, sof joriy bahoning ijobiy bo‘lishi investitsiya rentabelligining birdan katta bo‘lishini bildiradi. Bu ko‘rsatkich loyiha ekspertlari uchun turli investitsiyalarning samaradorligini taqqoslash imkonini beradi. Rentabellik ko‘rsatkichi investorlarning ma‘lum kriteriylarini qanoatlantirish lozim. Investitsion loyihalarning rentabellik normasini hisoblash usuli. Investitsiyaning rentabellik normasi deganda (IRR) NPV=0 bo‘lgan loyihaning diskontlash koeffitsenti tushuniladi. Rejalashtirilgan investitsiyaning samarasini tahlil etish sharoitida bu koeffitsent quyidagicha hisoblanadi. IRR shu loyihaga aloqador barcha xarajatlarni eng yuqori darajasini ko‘rsatadi. Masalan, loyiha tulik tijorat bankining qarzi evaziga moliyalashtirilsa, IRR loyihani zarar keltiruvchi darajadagi bank foiz stavkasini chegaralangan o‘sishining ko‘rsatadi. Amaliyotda har qanday korxona o‘z faoliyatini turli manbalarga asoslangan holda moliyalashtiriladi. Korxona faoliyatida avanslashtirilgan moliyaviy resurslardan foydalanganligi uchun to‘lov sifatida, u foiz, divident, raqobatlantirish kabi korxona iqtisodiy qudratini ushlab turishga asoslangan xarajatlarni amalga oshiradi. Diskontlashtirish uslublaridan yana biri investitsiyaning ichki foydalilik me‘yori (IRR)ni hisoblash uslubidir. Investitsiyaning ichki foydalilik me‘yori (IRR - Internal Rate of Return) - yo‘naltirilgan investitsion mablag‘larning qoplanish darajasini ko‘rsatib beradi. O‘z tabiatiga ko‘ra bu ko‘rsatkich amaliyotda qo‘llaniladigan turli xil foiz stavkalariga yaqin. Ichki foydalilik me‘yori (IRR) ko‘rsatkichi sof joriy baho (NPV) ko‘rsatkichi nolga teng bo‘lgandagi daromadlilik – diskontlashtirish koeffitsienti (k)ning qiymatidir. Bu ta‘rifdan shunday xulosa qilish mumkinki, 124 diskonlashtirish koeffitsienti qanchalik katta bo‘lsa, sof joriy baho (NPV)ning qiymati shunchalik kichik bo‘ladi. Korxonaning kelgusidagi pul tushumlari bir xil bo‘lmagan holatlarda ichki foydalilik normasi (IRR)ni aniqlab topish ancha qiyin kechadi. Bunday holatlarda ko‘rsatkichni hisoblash uslubiyatini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi, o‘zgartirishlar kiritsh natijasida quyidagi formulaga ega bo‘lamiz: CF k I t t t n ( ) 1 0 0 0 Bu formula shuni anglatadiki, investitsiyaning ichki foydalilik me‘yori (IRR) kredit oluvchi aktivlarining o‘sishini ham, kamayishini ham ta‘minlamaydi, ya‘ni ular o‘zgarishisiz saklanadi. Investitsion loyihaning ichki foydalilik me‘yori quyidagi vazifalarni bajaradi, ya‘ni bu ko‘rsatkich samarasiz, daromad darajasi kam bo‘lgan loyihalarni moliyalashtirishning oldini oladi. Bu ko‘rsatkich investitsion loyihalarni foydalilik darajasiga qarab ranjirlashtirishga xizmat qiladi, buning uchun invectitsiyaning teng miqdorda ajratilishi, loyihalarning amalga oshishi muddatining bir xilligi, bir xil risk darajasi, yig‘ma pul oqimlarining o‘xshashligi shartlari bajarilishi kerak. IRR risk darajasi indikatori bo‘lib hisoblanadi, ya‘ni bu ko‘rsatkichning qiymati loyihadagi diskontlashtirish koeffitsienti qiymatidan qanchalik katta bo‘lsa, risk jihatidan loyihaning mustahkamligi ortadi. Bu xarajatlar darajasining xarakterlovchi ko‘rsatkichlarni avanslashtirilgan kapital bahosi deyish mumkin. Bu ko‘rsatkichni korxona faoliyatida kuyilgan eng kam qaytaruvni o‘zida aks ettiradi, uning rentabelligi o‘rtacha tortilgan arifmetik formula bo‘yicha hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichning iqtisodiy ma‘nosi quyidagicha ifodalanadi: korxona joriy ko‘rsatkichdan past bo‘lmagan rentabellik darajasiga ega har qanday investitsion xarakterga ega qarorni qabul qilishi mumkin. Xuddi o‘sha bilan IRR ko‘rsatkichi taqqoslanadi. Bunday sharoitda ular o‘rtasidagi aloqa quyidagicha: - agar: IRR>CC dan loyiha qabul qilinadi; - IRR 125 - CC - daromadlar bo‘yicha joriy foizli ko‘rsatkich. Agar analitik ihtiyorida maxsus moliyaviy hisob-kitob bo‘lmasa, bu usulni amalga oshirish qiyinlashadi. Bunday sharoitda diskondlangan ko‘paytirgich tabulyatsiyasiga doir ketma-ketlilik usulidan foydalaniladi. Buning uchun tabulyatsiya yordamida ikki diskontlangan koeffitsient tanlanadi: r, ) , ( 2 1 r r intervalida f-ya NPV=f(r) o‘z ma‘nosini o‘zgartirishini ko‘zda tutadi, ya‘ni «+» «- « ga yoki aksincha. Keyin quyidagi formuladan foydalaniladi: ) ( ) ( ) ( ) ( 1 2 2 1 1 1 r r r f r f r f r IRR Bu yerda: r1 - diskontlanishining tabuliyatsiya qilingan koeffitsenti )) 0 ( ( 0 ) ( 1 1 r F r f , holda ko‘rinadi. R2–diskontlanishning tabulyatsiya koeffitsenti куринади. холда ) 0 ) ( ( 0 ) ( 2 2 r F r f Ana‘naviy uslublar. Ana‘naviy uslublar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) investitsiyalarning qoplanishi davri (PP)ni hisoblash uslubi; b) investitsiyalarning buxgalterlik rentabelligi (ROI)ni aniqlash uslubi. Investitsiyalarning qoplanish davri (PP) (Rayback Reriod)ni hisoblash uslubi orqali investitsion loyihani amalga oshirishda zarur boshlang‘ich investitsion mablag‘larni koplash uchun koplash uchun kerak bo‘ladigan muddati aniqlanadi. Ushbu uslubdan foydalanish diskontlashtirish kontseptsiyasi keng miqyosda tadbiq etilishidan avval boshlangan edi. Bu ko‘rsatkichni quyidagi formula orqali aniqlanadi: PP I CF t 0 ( ) bunda: RP – loyihaning qoplanish davri (yil); I 0 – boshlang‘ich investitsiyalar; CFt( ∑ ) – investitsion loyihani amalga oshirishda keladigan pul mablag‘lari yillik yig‘indisi. Bu yerda CFt ko‘rsatkichidagi ∑ indeksiga e‘tiborni qaratish kerak, bu indeks CFt ko‘rsatkichini aniqlashga bo‘lgan ikki xil yondashuv imkoniyati mavjudligini ko‘rsatadi. 126 Birinchi yondashuvda pul mablag‘lar yillar bo‘yicha teng deb olinadi, bunda boshlang‘ich investitsiyalarning summasi yillik pul tushumlari yig‘indisiga bo‘linadi. Ikkinchi yondashuvda esa loyihani amalga oshrishdan keladigan pul mablag‘lari o‘sib borish tartibida – kumulyativ holda hisoblanadi. Investitsiyalarning buxgalterlik rentabelligi (ROI - Return on Investment)ni aniqlash uslubi investitsion loyihaning buxgalterlik foyda asosida baholashdan iborat. Bunda ROI soliq to‘lashdan oldingi foyda EBIT (earnings before interest and tax) yordamida hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich quyidagi formula orqali hisoblanadi: R OI EBIT C С а н а к ( ):2 bunda: - Sa – o‘rganilayotgan davrdagi kredit oluvchi aktivlarining yil boshi va oxiridagi qiymati; EBIT - soliq to‘lashdan oldingi foyda. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|