Jamiyat falsafasi

Ekzistensializm
insonni ilmiy metodlar yordamida bilib bo‘lmasligi haqidagi g‘oyani qattiq 
himoya qiladi. Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari oralig‘idagi davrda Yevropa sivilizatsiyasida 
insonparvarlikning taqchilligi fanga bo'lgan ishonchning yo‘qolishiga olib keldi. Insonning 

---

haqiqiy mavjudligi, ya’ni ekzistensiya uning obyekt tarzidagi haqiqiy borlig‘iga teng emas. 
Atamalar, tushuncha va abstraksiyalar bilishning ilmiy obyektivligini insonning haqiqiy 
borligldan uzoqlashtiradi. Inson doim hayotida muayyan yolni tanlash holatida boladi, u o‘zlikni 
anglash yolida ko‘p karra o‘zgaradi. Ekzistensializm asoschisi S.Kerkegor an’anaviy fandan voz 
kechib, haqiqiy ekzistensiya sari yuksalishning ancha izchil uch bosqichli nazariyasini taklif qildi. 
Tashqi borliqni aniqlash bilan bogliq birinchi — estetik bosqichda lazzatlanishga intilish 
yetakchilik qiladi. Ikkinchi — axloqiy bosqichda burch hissi va axloq qonuni me’yorlari hukm 
suradi. Uchinchi — diniy bosqichda ongli ravishda qabul qilingan azob-uqubat mavjudlik prinsipi 
hisoblanadi. Bu o‘z kechinmalarini xayoldan o‘tkazish borliqning yangi «transsendent» mezonini 
tushunib yetish imkonini beradi.
Yuqoridagi qarashlar inson mavzuining nihoyatda serqirra ekanini, u bilan bogliq 
muammolarga nisbatan rang-barang yondashuvlar mavjudligini yaqqol namoyon qiladi. Bu esa, 
o‘z navbatida, nafaqat hozirgi davrda, balki kelajakda ham inson bilan bogliq muammolar 
falsafaning asosiy masalalaridan biri bolib qolaverishini ko‘rsatadi.
Turli zamonlarda mutafakkirlar insonni turlicha ta’riflaganlar. Homosapiens — «aql-idrokli 
odam» eng ko‘p qollaniladigan ta’rif. Animalrationale — «oqil hayvon» ta’rifi K.Linneyning 
zoologik tasnifida keltirilgan; atoolmakinganimal — «qurol yasovchi hayvon» — Franklin taklif 
qilgan ta’rif; Animalsymbolicum — «ramziy hayvon sifatidagi odam» Kassirer chiqargan xulosa. 
Kerkegor g‘oyalarini quyidagicha talqin qilish mumkin: «inson — tanlash qobiliyatiga ega 
jonzot», Nitsshe insonni va’da berishga qodir, bizni axloq qoidalari dunyosiga olib kiruvchi jonzot 
sifatida ta’riflagan. Russo «Fikrlovchi inson — yo‘ldan ozgan jonzot», degan. Inson yangilikka 
intiluvchi jonzotga tenglashtiriladi. Ba’zan unga o‘z hayotiga mutlaqo asketik yondashishga qodir 
jonzot sifatida qaraladi. M.Sheler fikriga ko‘ra, inson haqida fikr yuritayotgan o‘qimishli 
yevropalikning ongida g‘oyalarning uch doirasi to‘qnashadi. Birinchisi — yahudiy va 
xristianlarning Odam Ato va Momo Havo, yaralish, jannat va gunohga berilish haqidagi an’anaviy 
tasavvurlari doirasi. Ikkinchisi — qadimgi yunonlarning insonni inson qilgan narsa uning aqli, 
nutqi va oqilligidir, degan tasavvurlari doirasi. Uchinchisi — hozirgi tabiatshunoslikning inson 
Yer rivojlanishining ancha kechki mahsuli, o‘zidan oldin hayvonot dunyosida mavjud bo‘lgan 
shakllardan energiya va qobiliyatlari birikuvining murakkablik darajasi bilangina farq qiluvchi 
jonzot, degan yondashuvlari doirasi.
Aytib o‘tilgan va boshqa shunga o'xshash ta’riflar insonning umumiy obrazini yaratadi. 
Shunga qaramay, inson barcha zamonlar va xalqlarda dunyoning eng buyuk siri bolib qolayotir. 
Bu ta’riflarni falsafa tarixida insonning mavjudligi yagona ishonchli dalil asosida aniqlangan 
davrda dunyoga kelgan ta’riflar bilan tenglashtirish mumkin. Masalan, F.Dekartning 
«Cogitoergosum» — «fikrlayapman, demak, mavjudman» yoki J.Berklining «Mavjud bolish - 
idrok etilish demak», Men de Biranning «Voloergosum» — «Xohlayapman, demak, mavjudman», 
A.Kamyuning «Isyon qilyapman, demak, yashayapman» kabi fikrlari ham inson tabiati va 
mohiyatining yangi-yangi qirralarini namoyon etadi. Bunga F.Nitsshe insonning bosh g'oyasi deb 
e’lon qilgan hokimiyatga intilishni yoki Z.Freyd ilgari surgan yashirin jinsiy mayl — libido 
g‘oyasini qo‘shib, iqtisodiy materializmning iqtisodiy omili ahamiyatiga e’tibor qaratsak, falsafiy 
antropologiyaning muammolar doirasi ayon boladi. G‘oyalar va yondashuvlaming bu 
antagonizmida inson tabiatining bir xilligi hamda yagonaligi namoyon bolmaydi, balki yanada 
mavhumlashadi. Insonning o‘zi uning uchun eng asosiy muammoga aylanadi. Tana va ruh, 
yaxshilik va yomonlik, yoruglik va zulmat insonning azaliy siri va jumbog‘ini yechish yolidagi 
izlanishlarning mohiyatini belgilaydi. Insonni uning muayyan ko‘rinishlari, fazilat va 
kamchiliklari nuqtayi nazaridan tushunib yetish, inson to‘g‘risidagi masalani falsafiy ijodning 
bosh masalasiga aylantirish mutafakkirlarning ko‘plab avlodlari oldida turgan muhim vazifadir.