§2. QRAVİMETRİYADA İSTİFADƏ OLUNAN CİHAZ
VƏ AVADANLIQLAR
Qravimetriyada qarşıya qoyulmuş məsələdən asılı olaraq,
anomaliyanın öyrənilməsi üçn aparılan işin miqyasına uyğun
müəyyən dəqiqlik şəraitində hər hansı bir istinad nöqtəsindəki
qiymətə nəzərən nisbi dəyişmə hesablanır. Bu nisbi dəyişməni
aşkar etmək üçün istənilən cihazdan istifadə etmək düzgün
olmazdı. Qravimetriyada anomaliyanın iki: - mütləq və nisbi
qiymətindən istifadə olunur. Mütləq qiymət bilavasitə
müşahidə nöqtəsində cazibə qüvvəsi təcilinin qiyməti, nisbi
qiymət isə müşahidə nöqtəsində hər hansı bir istinad (dafaq)
77
məntəqəsinə nisbətən cazibə qüvvəsi təcilinin qiymətidir.
Buradan da görünür ki, eyni bir cihazla müşahidə nöqtəsində
həm mütləq, həm də nisbi anomaliyanı ölçmək mümkün olmur.
Mütləq anomaliya müşahidə nöqtəsində makaranın rəqs
perioduna və ya kütləsi məlum hər hansı bir yükün hər hansı bir
məsafədən (hündürlükdən) düşmə zamanına görə təyin edilir.
Nisbi anomaliya müxtəlif vaxtlarda üç növ sihazdan
istifadə etməklə ölçülür: - fırlanan yüklər, makara və qravimetr.
Bunlardan ancaq qravimetrlərdən geniş istifadə olunur, digərləri
isə ancaq tətbiqi geofizikada tarix kimi diqqəti cəlb edir. Bu
səbəbdən də fırlanan yüklər və Makara növlü cihazlar qısaca
olaraq, qravimetrlər isə geniş şərh olunur.
2.1. Cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq ölçülməsi
Düşən cisim. Cazibə qüvvəsi
g
təcilinin ölçülməsi ilk
dəfə olaraq, cismin sərbəst düşməsindən alınan təcil olmasına
baxmayaraq, kiçik zaman intervalının qeydə alınması çətin
olması ucbatından, dəqiqlik uzun illər çox aşağı idi. Axırıncı
son on illiklərdə hesablama texnikasının əldə etdiyi nailiyyətlərə
görə istənilən zaman intervalının dəyişməsi yüksək dəqiqliklə
müşahidə olunduğundan bu üsula yenidən qayıdılıb.
78
Cazibə qüvvəsi təcilini sərbəst düşən cismin düşmə
zamanını qeyd etməklə Nyutonun hərəkət tənliyinin köməyi ilə
hesablamaq olar. Əgər cisim, naməlum ilkin sürətlə
1
t
və
2
t
zamanında uyğun olaraq
1
S
və
2
S
məsafəsi qət edirsə, onda
Nyutonun hərəkət qanununa görə cazibə təcilinin mütləq
qiyməti
1
2
2
1
2
1
1
2
2
t
t
t
t
t
S
t
S
g
(2.1)
ifadəsi ilə hesablanır. Bu bərabərlikdən istifadə etməklə,
g
-nin
mütləq qiymətini
mQal
1
dəqiqliklə hesablamaq üçün
m
2
1
məsafədən düşmə zamanını
8
10
, məsafəni isə
mKm
1
dəqiqliklə
ölçmək lazımdır.
Makara. Yaxın keçmişə qədər
cazibə
qüvvəsinin
təcili 1818-ci ildə Keyterin işləyib hazırladığı makaradan
istifadə etməklə həyata keçirilirdi. Bu cür Makara Podstamda,
Vaşinqtonda və Peddinqtonda mövcuddur. Podstamda alınmış
g
-nin
Qal
274
,
981
qiyməti nominal kimi istifadə olunurdu.
Sonralar məlum olmuşdur ki, bu qiymət
mQal
14
artıbdır.
Cazibə təcili rəqslərin maksimal sayının zamana görə qeyd
olunmasına görə aşağıdakı formula ilə hesablanır:
h
m
T
g
2
2
4
(2.2)
79
burada
- inersiya momenti,
T - rəqs periodu,
m
- makaranın
yükü,
h
- fırlanma mərkəzindən makaranın mərkəzinə qədər
məsafədir. Fırlanan makarada
h
m
hasili
l
uzunluqlu riyazi
Makara ilə əvəz olunur. Bu parametrlərin ölçülməsinin dəqiqliyi
yuxarıdakı kimidir.
2.2. Cazibə qüvvəsi təcilinin nisbi ölçülməsi.
Qravimetrlər
Hər hansı iki müşahidə məntəqəsi arasında cazibə təcili bu
iki məntəqələrin birinin dicərinə nisbətən qiymətdir. Nisbi
müşahidədə
qiymət
məntəqələr
arasındakı
məsafənin
uzunluğundan yox, bu məsafəyə sərf olunan zamandan asılıdır.
Qravimetriyada nisbi müşahidə üsulunda əsasən bir və ya bir
neçə istinad nöqtəsi əsas götürülür və bütün müşahidələr bu
istinad nöqtəsinə nəzərən nisbi ölçülür. Cazibə qüvvəsi təcilinin
nisbi ölçülməsi bir neçə növ cihazlarla həyata keçirilir.
Portativ makaralı cihazlar. Bu cihazlardan geodeziya və
geoloji məsələlərin həllində istifadə olunurdu. Hələ 1750-ci ildə
Buge makaranın rəqs periodunun müxtəlif yerlərdə: Cənubi
Amerikada, Laplandiyada və Parisdə dəyişdiyini qeyd etmişdi.
Bunun izahını aşağıdakı kimi vermək olar.
Əcər (1.48) ifadəsini perioda görə differensiallasaq,
80
Şəkil 21. Qravimetrin
ümumi görünüşü.
T
g
h
m
T
dT
dg
2
8
3
2
alınar. Buradan cazibə qüvvəsinin artımı
1
1
2
2
2
T
T
T
g
T
dT
g
dg
(2.3)
alınar. Bu bərabərlikdən belə bir nəticə çıxır ki, əcər hər hansı
iki müxtəlif məntəqədə rəqqasın periodu
mks
1
dəqiqliyində
ölçülərsə, yəni iki müxtəlif məntəqələrdə periodun fərqini, onda
bu fərqə uyğun olan cazibə qüvvəsinin artımı mQal
1
olacaq.
Bunu adi kvarslı və seziumlu qol saatlarının köməyi ilə də
həyata keçirmək olar.
Fırlanan tərəzilər. 1791-ci ildə Kavendiş qravitasiya
abitini təyin etmək üçün fırlanan tərəzidən
istifadə
etmişdir. Ancaq Kavendişin
istifadə etdiyi fırlanan tərəzinin qolları
müxtəlif uzunluqlu olmuşdur. 1980-cı ildə
macar alimi R.F. Etveş cazibə qüvvəsinin
qradiyentini ölçməyə qadir fırlanan tərəzi
işləyib hazırlamışdır. Etveşin fırlanan
tərəzisində qolların müxtəlif olması ilə
bərabər, yüklər bir-birindən müxtəlif
şaquli
səviyyədə
yerləşdirilmişdir.Bu
81
cihazın müxtəlif modifikasiyaları 1915-1950-ci illər ərəfəsində
qravimetriyada axtarış-kəşfiyyat və elmi-tədqiqat işlərində
istifadə olunurdu. Keçən əsrin 50-ci illərindən başlayaraq bir-
birinin ardınca bir-birindən etibarlı və dəqiq qravimetrlər icad
olunmuşdur.
Hal-hazırda fırlanan tərəzi prinsipi ilə işləyən cihazlardan
istifadə olunmur. Cazibə qüvvəsi təcilinin ölçülməsində Ən
geniş yayılmış cihazlar qravimetrlərdir.
Qravimetr (latın dilində qravis - ağır və metr - ölçmə)
cazibə
qüvvəsi təcilini nisbi ölçmək üçün cihazdır.
Qravimetrlərin əksəriyyəti yaylı və fırlanan dəqiq tərəzilərdir.
Qravimetrləri adi tərəzilərdən fərqləndirici əlamət odur ki,
tərəzi sükunətdə olan yükə tətbiq olunan ağırlıq qüvvəsini,
qravimetr isə sükunətdə olan yükə yerin təsiri nəticəsində
cazibə qüvvəsi təcilini ölçür. Bu cür qravimetrlərin köməyi ilə
yayların deformasiyasının dəyişməsinə və ya böyük olmayan
yükün ağırlıq qüvvəsini kompensə edən xüsusi elastiki sapın
deformasiya əlamətinə görə cazibə qüvvəsi təcilinin dəyişməsi
ölçülür. Elastiki sapın deformasiyasına səbə digər ucuna
platindən xüsusi yükün, Yerin cazibəsi nəticəsində şaquli
rəqsidir.
Axtarış-kəşfiyyat
və
elmi-tədqiqat
işlərində
qravimetrlərlə planalma, cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq
82
qiyməti məlum olan məntəqədən başlanılır. Qravimetrlərin
quraşdırılmasında əsas çətinlik çöl şəraitində kiçik elastiki
deformasiyanın dəqiq ölçülməsini təmin etməkdən ibarətdir.
Qeyd olunma əlamətinə görə optik, fotoelektrik, həcm,
induksion və s. Qravimetrlərindən istifadə olunur. Bundan
başqa, aşağı ucuna yük bağlanmış xüsusi simin rəqs tezliyinin
dəyişməsinə və ya giroskopik cihazların presessiya sürətinin
ölçülməsinə
əsaslanan
qravimetrlər
də
mövcuddur.
Qravimetrlərin dəqiqliyi
mQal
1
-dan onlarca az olur. Dayaz su
hövzələrinin dibində, su altı və su səthində, təyyarələrdə ölçmə
işləri aparmaq üçün xüsusi qravimetrlərdən istifadə olunur.
Hərəkətdə olan nəqliyyat vasitələrində (avtomobil, təyyarə,
gəmi) quraşdırılmış qravimetrlər, onların göstəricilərinə əyilmə,
silkələnmə, hərəkət istiqaməti və s. kimi faktorların təsinirini
kompensə edən xüsusi avadanlıqlarla təmin olunurlar. Ağırlıq
qüvvəsi variasiyasına Ay-Günəş faktorlarının təsirini fasiləsiz
qeyd edən uzun müddətli ölçmə aparan qravimetrlər
mövcuddur.
Statistik qravimetrlər. Bu sihazların işlənib hazırlanması
və onlardan istifadə olunması keçən əsrimizin 30-cu illərinə
təsadüf edir. Onlar astazir olunmamış qravimetrlərin ikin
variantları idilər və zaman keçdikcə az bir vaxtda daha dəqiq
83
qravimetrlərlə istehsalatdan çıxarıldılar. Onların əsas işləmə
Prinsipi aşağıdakı şəkildə verilir: yükün təsiri altında yayın
yerdəyişməsi çox olmadığı üçün ona fizikadan məlum Huk
qanununu tətbiq etmək mümkündür, yəni cazibə qüvvəsi yayın
uzanmasına mütənasibdir. Bu halda Huk qanununa uyğun
olaraq,
g
M
F
və
S
k
F
(2.4)
bərabərlikləri doğrudur. Bu iki bərabərlikdən
M
S
k
g
(2.5)
alınır. Burada
k
yayın elastiklik əmsalıdır və
sm
din
- lə ölçülür.
g
-ni
mQal
1
,
0
dəqiqliyi ilə ölçmək üçün yayın uzanmasını
7
10
dəqiqliyinə qədər ölçmək lazımdır, çünki
S
S
g
g
olur. Mexaniki olaraq
M
k
kəmiyyətini kiçiltmək üçün ağır yük
və elastiklik əmsalı aşağı olan yay götürmək olar, ancaq yayın
bu cür dəqiqliyi çox məhduddur. Belə sistemin rəqs periodu
aşağıdakı asılıqla ifadə olunur:
k
M
T
2
(2.6)
84
Şəkil 22. Astazir olunmuş qravımetrin ölçü sistemi (bütünlüklə
kvarsdan ibarətdir).
Bu halda (1.51) və (1.52) formulalarını nəzərə alsaq,
2
2
4
T
S
g
(2.7)
alınar. Beləliklə, cihazın yüksək dəqiqliyini əldə etmək üçün
rəqs periodu çox olmalıdır və
g
-nin ölçülməsi üçn çox vaxt
tələb olunacaq. 1932–1938-ci illərdə statistik qravimetrlər bir
neçə formada icad olunub. Aşağıda onların əsaslarından ikisinin
izahı verilib.
Qalf qravimetri. Bu cihazda yükün dönmə bucağı
ölçülür. Yük lent şəkilli metal yaydan asılır. Buy ay spiral
formalı olduğu üçün onun uzanmasından alınan effekt,
85
Şəkil 23. Dib qravimetrinin ölçü sistemi.
burlmasından alınan effektdən çox azdır. Bu effekti qeyd etmək
üçün yayın ucuna dairəvi disk və əksetdirici güzgü bağlanır.
Yayın burulması həmin disk güzgüyə görə qeyd olunur, yəni
dönmə bucağına uyğun olaraq qravimetrin göstəricisi bərpa
olunur.
Qalf qravimetrindən keçən əsrin 50-ci illərinə qədər
Qravimetrin çəkisi əvvəlcə
kq
40
, sonralar isə
kq
10
-a qədər
endirilmişdir. Dəqiqliyi
mQal
1
,
0
-dır.
Boliden qravimetri. 1938-ci ildə İsveç alimi Boliden
tərəfindən icad edilən bu qravimetrdə elektrik mənbəyindən və
bu
mənbənin
yaratdığı
elektromaqnit
sahəsinin
kompesasiyasından istifadə olunur. Bu qravimtrin prinsipial
86
işləmə sxemi aşağıdakı kimidir.
Qravimetrin əsas elementi olan yük makara şəkillidir və
yaylar vasitəi ilə korpusdan asılmış vəziyyətdədir. Yükün aşağı
və yuxarı diskləri konsentrik olaraq vibratorlu daimi elektrik
mənbəyi arasında yerləşdirilir. Yerin cazibə qüvvəsinin
təsirindən yük hərəkət etdikdə kondensatorun tutumu dəyişir və
bu dəyişmə cazibə qüvvəsinin təcili kimi qeyd olunur.
Qravimetrin dəqiqliyi
mQal
1
,
0
-dır. Yuxarıda qeyd olunan
işləmə prinsipinə uyğun olaraq dünyanın bir çox alimləri
tərəfindən müxtəlif qravimetrlər icad edilib: Tissen, La Kosta-
Romberq, Skaniya, Frost, Maqnoliya, Şimali Amerika, Uorden
və s. qravimetrləri. Bu qravimetrlərdən başqa keçmiş Sovetlər
dövləti tərəfindən də bir çox qravimetrlər icad olunub. Məsələn,
QNU-KV, QNU-KS, QAQ-2 və s..
Qravimetrlərin dəqiqliyinin artırılması üçün əsas ölçü
mexanizmi adətən xüsusi sferada yerləşdirilir. Bu sferalardan ən
əlverişlisi vakuum şəraitidir. Belə bir vakuum sferasının olması,
qravimetrlərin əsas ölçü mexanizmlərinin hazırlandığı detalların
temperatura və təzyiqə həssaslığından irəli gəlir. Hal-hazırda
istifadə olunan qravimetrlərin əsas ölçü mexanizmini vakuum
şəraitində yerləşdirilməsi ciddi bir problem yaratmır. Məhz
buna görə də və bir çox başqa amillərə görə yüksək dəqiqlikli
qravimetrlər icad olunub və qravimetriyanın faydalı qazıntı
yataqlarının axtarışında rolunu artırıb. Keçmiş Sovetlər
dövlətində icad olunmuş qravimetrlərdən bir neçəsinin kvars
87
sisteminin prinsipial sxemi şək. 22 və 23-də verilib. Kvars
sistemli qravimetrin bütün elementləri kvarsdan olduğu üçün
kvars sistemli qravimetrlər adlanır. QNU-KV bu qravimetrin
markasıdır və qravimetrlərin markaları rus dilində tətbiq etmə
qabiliyyətinə görə verilib. Məsələn şək.22-də quru ərazilərdə
mükəmməl planalma işlərində istifadə olunan aşağı diapazonlu
və yüksək dəqiqlikli kvars QNU-KS qravimetrinin sxemi
verilib. Bu qravimetrlərdən mükəmməl qravii-kəşfiyyat
planalma işlərində istifadə olunur və onların imkan dairəsi ilə
əlaqədardır, belə ki, dörd saat davamiyyətli planalmalarda
müşahidələrin xətası
mQal
03
,
0
, dəqiqlik dərəcəsi
mQal
006
,
0
təşkil edir. Əsasən bu iki texniki parametrlər və qravimetrin
(növündən asılı olmayaraq) «sıfır-sürüşməsi» müddəti bütün
qravimetrlərin tətbiq sahlərini bilavasitə təyin edirlər. Eyni
zamanda, qravimetrlərin əsas və həssas elementi olan, kvarslı
yaylar vastəsi ilə xüsusi metaldan hazırlanmış «ölçü sapına»
bərkidilmiş əsas yay, bir ucuna platindən xüsusi yük bağlanmış
lingin cazibə təcili təsirindən kondensatorun lövhələri arasında
şaquli rəqsi hərəkəti xüsusi ölçü şkalasında qravimetrin
diapazonuna uyğun qeyd olunur. Bu əlamətə görə qravimetrlər
şaquli seysmik dalğaları qeyd edən Qolitsın seysmoqrafına
bənzəyir. Əslində isə astazirli kvars sistemləri qravimetrlərə xas
88
olan və adi insan təfəkkürü ilə qavranılmayan çox mürəkkəb
mexaniki qurğudur.
Astazirli kvars sistemli qravimetrlərin ən etibarlısı və
dəqiq ölçmə qabiliyyətlisi keçmiş Sovetlər dövlətində icad
olunmuş qqravimetrlərdir. Bu qravimetrlərdən digərinin analoji
sxemi şək.22-də verilib. Bu qravimetr digərlərindən ölçmə
mexanizminin daha da mürəkkəbliyi fərqlənir. Bu mürəkkəblik
isə yüksək dəqiqlik və geniş ölçmə diapazonu ilə əlaqədardır.
Ölçmə diapazonu qiymətindən asılı olaraq, qrvimetrlərin
astazir sistemi istiliyə uyğunlaşdırılmış metaldan da hazırlanır.
Bu növ qravimetrlər
mQal
1500
-dan aşağı olmayan
diapazonla
işləmək
qabiliyyətinə
malikdir
və
bu
qravimetrlərdən Yer kürəsinin qravitasiya dayaq şəbəkəsini
tərtib etməkdə, o cümlədən bir regiondan digər regiona ağırlıq
qüvvəsinin mütləq qiymətini ötürməkdə istifadə olunur. Belə
qraimetrlərin prinsipial sxemi şək. 22-də verilib. Qısaca olaraq
qeyd etmək lazımdır ki, astazirli qravimetrlərdə olduğu kimi
burada da ucuna xüsusi 4 yükü bağlanmış 2 lingi elastiki yaylar
vasitəsi ilə tarazlıq vəziyyətinə gətirilir, yəni dayanıqlı olmayan
tarazlıq sistemidir.Ancaq ling və yük, eləcə də elastiki yaylar,
xüsusi metaldan hazırlanıb, lakin kvars qravimetrlərindən fərqli
olaraq qravimetrin ölçü sistemi iki pilləli elektrik termostatında
89
yerləşdirilmişdir. Məhz elə buna görə də termostatik metallik
qravimetri adlanır.
Şək.23-də dib qrvimetrinin prinsipial sxemi verilib.
Öründüyü kimi sxem əsas iki blokdan ibarətdir: QNU-KS
qravimetrinin eyni olan kvars sistemi və ölçmə bloku.
Qravimetrin ölçmə bloku gəmidə və ya helihopperdə
quraşdırılır, qravimetr özü isə dəniz dibinə buraxılır. Dəni üstü
qravimetrik müşahidələrdə isə qravimetr gəminin üstündə
yerləşdirilir və bu növ qravimetrlərin prinsipial sxemi şək.6-da
verilib. Sxemdən göründüyü kimi burada da iki blok iştirak edir,
lakin dib qravimetrlərindən fərqli olaraq hər iki blok gəmidə
yerləşdirilir və gəmi hərəkət etdikcə fasiləsiz qeydiyyat aparılır.
Canlı aləmin beşiyi olan planetimizin çox hissəsi su ilə
örtülüb və insan su örtüyünün daxili aləmini öyrənməkdən çox,
onun altında nələr baş verdiyini də tədqiq edir. Bu tədqiqatlar
arasında qravimetriyanın köməyi ilə bir sıra nailiyyətlər əldə
olunmuşdur, əlbəttə, icad olunmuş qravimetrlərin köməyi ilə.
Bu növ qraimetrlər ilk növbədə geniş diapazona, dinamik ölçü
qabiliyyətinə və digər qravimetrlərə nisbətən astazir sistemi
dayanıqlı tarazlığa malikdirlər. Dayanıqlı tarazlıq xüsusi
metaldan hazırlanmış qeyri-yayvari simlərin köməyi ilə
yaradılır və axımlıdır. Axımlılıq, yəni qravimetrin göstərişinin
90
sıçrayışla yox, hamarvari dəyişməsi, ölçü sisteminin xüsusi
maye fəzasında yerləşdirilməsi ilə nail olunur. Bu maye
dempfer və öz özünə xas olan xüsusi yükü müqabilində
tarazlaşdırıcı rolunu oynayır (şək.7).
Aeoroqravimetrlər
bu
əlamətlərdən başqa, alınmış
müşahidə qiymətlərinin emalı ilə digər qravimetrlərdən
fərqlənirlər. Qravimetrik müşahidələrin aparılmasında əsas
əlamətlərdən biri, ağırlıq qüvvəsinin mütləq qiyməti məlum
nöqtədən başlayıb, qeyri naməlum nöqtədə müşahidə apararaq,
yenə həmin məlum nöqtəyə qayıtmaqdır. Ancaq, təyyarə ilə hər
hansı nöqtədən keçdikdən sonra, həmin nöqtəyə qayıtması asan
alınmır. Bu problem aşağıdakı emprik formulanın köməyi ilə
həll olunur:
0
2
2 f
f
C
f
C
g
(2.8)
burada
0
f
f
f
çıxış və gəlinmiş nöqtələrdə qravimetrin
göstərişləri fərqi,
C
-qravimetrin sabitidir. (7.6) tənliyinin
sağındakı ikinci ifadə dempferləyici və tarazlaşdıcı rolunun
oynasa da, ədədi qiymətcə çox kiçikdir və ölçmələrin emalında
nəzərə alınmır, yəni hər bir müşahidə nöqtəsində qravimetrin
nöqtələr arasındakı göstərişlər fərqi, qravimetrin sabitinə
vurulmaqla
mQal
-la nəticə alınır vəplanalma prosesindən sonra
91
qarşıda qoyulmuş geoloji-geofiziki məsələdən asılı olaraq
interpretasiya aparılır.
2.3. Qravimetrin sabitinin təyini
Qravimetrin göstəricisini kəmiyyətcə araşdırmaq üçün
onun ölçü şkalasının bir bölgüsünün qiymətini mütləq təyin
etmək lazımdır. Bu əməliyyatı qravimetrin sabitinin təyin
olunması adlandırmaq olar. Qravimetrin ölçü şkalasının bir
bölgüsünün
mQal
-la qiyməti isə qravimetrin sabiti adlanır.
Qravimetr sabitinin fiziki mənası cihazın ölçmə qabiliyyətidir.
Qravimetrin sabiti qravimetriyada əsasən iki üsulla təyin edilir:
poliqon və əyilmə üsulları. Poliqon üsulunda qravimetrn sabiti
cazibə qüvvəsi təcilinin qiyməti dəqiq məlum olan iki
məntəqəyə görə, əyilmə üsulunda isə xüsusi hazırlanmış,
horizontallığı tam təmin olunan platforma üzərində həyata
keçirilir. Bəzən qravimetrin sabitini təyin etmək üçün əlavə
yüklənmə üsulundan da istifadə edilir.
Poliqon üsulunda, yəni cazibə qüvvəsi təcilinin qiymətləri
məlum olduğu iki məntəqəyə görə
C
qravimetr sabitinin təyin
etmək üçün bu iki məntəqə arasındakı
g
təcil fərqini, bu
məntəqələrdə qravimetrin göstəriciləri
n
fərqinə bölmək
lazımdır:
92
0
1
0
1
n
n
g
g
n
g
C
Bu üsulla bütün qravimetrlərin sabitini təyin etmək
mümkündür. Ancaq bu üsulla qravimetrin sabitini təyin edərkən
məntəqələr elə seçilməlidir ki, onlar arasındakı cazibə təcilinin
g
fərqi, qravimetrin sabitinin təyinində nisbi artımdan çox
olmasın. Məsələn, əgər
mQal
g
50
olarsa, onda qravimetrin
sabitini
2
,
0
% dəqiqliyi ilə təyin etmək üçün təyin olunmanın
nisbi artımı
mQal
1
,
0
olmalıdır. Sabitin təyin olunmasında bütün
hesablamalarda bir məntəqədə alınan nisbi artımın orta
kvadratik xətası
1
2
N
N
formulu ilə şesablanır. Ümumi təyin olunmada nisbi artım isə
1
1
2
N
N
n
formulu ilə hesablanır. Burada
n
- myşahidələrin orta hesabi
qiyməti,
2
- müşahidələrin orta kvadratik xətası,
N
-
müşahidələrin sayıdır.
Əyilmə üsuluna görə qravimetrin sabitinin təyinində
cazibə qüvvəsi təcilinin qravimetrin əyilməsindən kosinusoidal
93
asılılığından istifadə olunur. Qravimetrin hər hansı
bucağı
qədər əyilməsindən cazibə qüvvəsi təcilinin dəyişməsi
12
2
cos
1
4
2
g
g
g
(2.9)
bərabərliyi ilə təyin olunur. Bu ifadədəki motərizənin arasında
«minus» işarəsidən sonra olan hədlər çox kiçik oduğundan
onları nəzərə almasaq və
bucağına görə differensiallasaq,
g
g
d
dg
sin
(2.10)
alınar. Bu təqribi bərabərlikdə differensialı artımla əvəz etsək
2
2
g
g
(2.11)
qəbul etmək olar. Əyilmə üsulunda iki əyilmə nöqtəsinə görə
qrvimetrin sabiti
1
2
2
1
2
2
n
n
g
n
n
g
C
(2.12)
bərabərliyi ilə hesablanır. Burada
2
n
və
1
n
- iki əyilmə
nöqtəsində qravimetrin göstəricisi,
g
- həmin nöqtədə cazibə
təcilinin mütləq qiymətidir.
|