§3. QRAVİMETRİK MÜŞAHİDƏ METODLARI
Qravimetriyada axtarış-kəşfiyyat və elmi-tədqiqat işləri
zamanı nöqtələrin sıxlığı
km
20
-dən
m
6
-ə qədər dəyişir.
Planalmanın sıxlığı əvvəlcədən təqribi məlum olan və ya
təsəvvür olunan geoloji obyektin ölçüləri, yatma parametrləri və
fiziki əlamətləri ilə bağlıdır.
Neft-qaz axtarışında orta qiymətlə
2
6
,
1 km
-na 1-2 müşahidə
nöqtəsi düşür. Amma bu, neft-qaz yataqlarının ölçülərindən
daha çox asılıdır. Neft-qazlı strukturların ölçüsü adətən böyük
olur və bu cür obyektlərdən qravitasiya effekti müşahidələrdən
yayına bilmir. Qravimetrynın köməyi ilə neft-qaz axtarışında
müşahidə məntəqələri arasındakı məsafə bərabər götürüldükdə
effekt daha diqqə təlayiq olur. Qravimetriyada müşahidə sistemi
„ilgəh“ prinsipi ilə yaradılır. Bu prinsipin əsas mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, müşahidələr cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq
qiyməti məlum olan məntəqədən başlanır, naməlum nöqtəyə
davam etdirilir və müşahidələr yenidən məlum nöqtədə başa
çatdırılır. Bütün qravimetrik müşahidələr, istər dayaq
şəbəkəsində, istərsə də sıravi şəbəkədə, eləcə də istər regional
işlərdə, istəsə də mükəmməl işlərdə bu prinsip mütləq
95
gözlənilir, çünki qravimetriyada hər hansı bir nöqtədə cazibə
qüvvəsi təcilinin qiyməti nisbi hesablanır.
Filiz yataqlarının qravimetrik müşahidələrlə axtarışında
nöqtələr arasındakı məsafə öyrənilən sahədə eyni götürülmür.
Əvvəlcə tədqiqat sahəsində müəyyən eyni məsafəli nöqtələrdə
müşahidə aparılır və ilkin xəritə tərtib olunur. Bu xəritədə qeyd
olunmuş müsbət anomaliyaların ölçülərindən və bu
anomaliyaları yarada biləcək fiziki mühitin yatma dərinliyindən
asılı olaraq daha kiçik məsafəli nöqtələrdə müşahidələr aparılır.
Bu cür planalmada müşahidə nöqtələri arasındakı məsafə
m
30
20
, hətta bəzən daha az götürülür. Heç bir planalma işləri
aparılmayan və ya geoloji quruluş haqqında təqribi təsəvvür
olunan rayonlarda bu işlər bir neçə mərhələdə aparılır.
Müasir
qravimetrik
planalmada
müşahidələrin
aparılmasında heç bir problem meydana çıxmır, belə ki, Yer
səthində insan ayağının dəymədiyi sahə yoxdur və „qravimetr“
adlanan cihaz digər geofiziki cihaz və avadanlıqlara nisbətən
çox yüngül və istismar şərtləri çox asandır və eyni zamanda
qravimetrik işlərə çəkilən cərclər daha sərfəlidir. Bununla
bərabər qravimetrik planalmada digər problemlər mövcuddur.
İlk növbədə bu problemlərdən biri qravimetrin özünün və ölçmə
yükünün tarazlıq vəziyyətinə gətirilməsindən ibarətdir.
96
Yuxarıda qeyd etmişdik ki, cazibə qüvvəsi təcilini ən dəqiq
ölçən qravimetrlər astazirli qravimetrlərdir. „Astazir“ sözü
„qeyri-stabil tarazlıq“ mənasını daşıyır. Bu o deməkdir ki, hər
hansı bir xarici təsir qravimetrin tarazlığını poza bilər. Bu
təsirlər, planalma zamanı qravimetri əldə, avtomobildə, gəmidə,
təyyarədə və s. apararkən silkələnmə ola bilər. Bütün bu
amillərdən başqa, qravimetrlərlə müşahidə zamanı ölçü
götürməzdən əvvəl qravimetrin ölçü yükünü mütləq horizontal
taraz vəziyyətinə gətirmək lazımdır. Qravimetrn bu vəziyətinə,
yəni ölçü yükünün taraz vəziyyətdə olmsına qravimetrin taraz
halı deyilir və bu halda qravimetrn göstərişi onun „sıfır“
nöqtəsinin qiymətidir. Ancaq qravimetrin „sıfır“ qiyməti sabit
qalmır, müşahidə nöqtəsinə görə dəyişir, yəni hər bir nöqtədə
qravimetrin „sıfır“ qiymətini qeyd etdikdən sonra ölçü
götürmək lazımdır. Qravimetriyada planalmanın problem idə
buradan, yəni qravitmetrin taraz halına gətirilməsindən başlanır.
Bu problemi aradan götürmək üçün bir neçə üsullar mövcuddur.
Bunlardan ən sadəsi və ən dəqiqi qravimetrn „sıfır sürüşməsi“-
ni təyin etməkdir. Qravimetrin „sıfır sürüşməsi“ müşahidə
nöqtələrində „sıfır“ göstəricisinin fərqidir. Məhz buna görə də
qravimetrlə müşahidə zamanı onun „sıfır sürüşməsi“ni mütləq
təyin etmək və materialların emalında nəzərə almaq lazımdır.
97
Şəkil 24. Dayaq şəbəkəsinin
düzləndirilməsi sxemi. a – dayaq şəbəkəsi
nöqtələri və nömrələri; б – aöırlıq qüvvəsi
qiymətlərinin artma istiqamətləri; в –
poliqonların düzləndirmə istiqaməti;
I,III – poliqonlar.
3.1. Dayaq şəbəkəsi
Qravimetrik kəşfiyyat işlərində əsas amillərdən biri dayaq
şəbəkəsinin yaradılması işləridir (şək. 24). Dayaq şəbəkəsi
1971-ci il Potsdam sisteminə, sıravi nöqtələr şəbəkəsi isə dayaq
nöqtələrinə bağlanılır. Dayaq şəbəkəsi planalma qiymətlərinin
ümumdövlətlər sisteminə və reyslərdə (gedişlərdə) qravimetrin
«sıfır-sürüşməsi»nin nəzərə alınmasına xidmət edir. Dyaq
şəbəkəsi I, II və III kateqoriyalarından ibarətdir və bu
kateqoriyalar qarşıda qoyulmuş
geoloji-geofiziki məsələlərdən
asılıdır. Qravimetriyada axtarış-
kəşfiyyat və elmi-tədqiqat
işlərində
yaradılmış
dayaq
şəbəkəsi dövlət qravimetrik
şəbəkəyə bağlanılır. Bundan
başqa, müəyyən müddətdən
sonra
eyni
bir
ərazidə
aparılmış planalma işlərində
yaradılmış
dayaq
şəbəksi
arasında da mütləq bağlanma
aparılır. Əgər bu proses aprılmayıbsa, planalma işləri qəbul
olunmur. I kateqoriyalı dayaq şəbəkəsi dövlətlərarası, II
98
kateqoriyalı vilayətlərarası, III kateqoriyalı dayaq şəbəkələri isə
sahələrarası statusuna malikdir. Dayaq şəbəkəsində ölçmələrin
dəqiqliyi sıravi şəbəkəyə nisbətən 1,5-2 dəfə yüksək olmalıdır.
Dayaq şəbəkəsinnə reyslərin 1–2–1…–n–1 sxemi üzrə
işlənməsi üsul çox geniş yayılmışdır, yəni müşahidələr hansı
dayaq məntəqəsindən başlanırsa, orada da başa çatmalıdır. Bu
cür reyslərdə müşahidə məntəqələrinin sayı istifadə olunan
qravimetrin «sıfır-sürüşməsi» müddətindən aslıdır. Dayaq
şəbəkəsində müşahidələr mərkəzi müşahidə, iki pilləli, poliqon
və ilgəh-düyün nöqtəli sistemi ilə işlənilir.
Mərkəzi müşahidə sistemi digər müşahidə sistemlərindən
bütün dayaq məntəqəlirinin relyef şəraitindən asılı olaraq
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş mərkəzi dayaq məntəqəsinə
bağlanması ilə fərqlənir. Mərkəzi dayaq məntəqəsi isə planalma
işlərindən əvvəl və planalma işləri başa çatdıqdan sonra
təkrarən dövlət kateqoriyalı dayaq məntəqəsinə bağlanılır.
İki pilləli müşahidə sistemi karkas və tamamlayıcı dayq
məntəqəlrindən ibarətdir. Bu sistemdən istənilən dayaq
məntəqəsini mərkəz kimi qəbul etdikdə və yüksək dəqiqlikli
planalma
işlərində istifadə olunur. Tamalayıcı dayaq
məntəqələri mütləq bir neçə karkas dayaq məntəqəsinə
bağlanılır.
99
Poliqonal müşahidə sistemində dayaq şəbəkəsi çox
bucaqlı poliqonları (minimum üç bucaq) və onların tərəflərini
özündə cəmləşdirir. Dayaq şəbəkəsinin hər bir müşahidə
məntəqəsi 1–2–1 sxemi üzrə bir-birindən asılı olmayan reyslərlə
işlənilir, yəni ağırlıq qüvvəsinin mütləq qiyməti məlum
olmayan məntəqə, ağırlıq qüvvəsinin mütləq qiyməti məlum
olan məntəqəyə bu sxemlə bağlanılır. Bu müşahidə sistemində
poliqonlar tərəfinin az olması müşahidələrin dəqiqliyinə və
müşahidə şəbəkəsinin düzlənməsinə xidmət edir. Müşahidə
məntəqələrinin sıxlığı qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən asılı
olaraq miqyasdan və istifadə olunan qravimetrin «sıfır»
sürüşməsinin zaman intervalından asılıdır. Msələn, əgər
qraimetrin «sıfır» sürüşməsi üç saat müddətində
mQal
3
,
0
dəyişirsə, dayaq müşahidə məntəqələri elə seçilməlidir ki, üç
saat
müddətində
1–2–1
sxemi
işlənilsin.
Müşahidə
məntəqəlrində
müşahidələrin sayı isə istifadə olunan
qravimetrin dəqiqliyindən, yəni bir müşahidənin orta kvadratik
xətasından asılıdır.
İlgəh-düyün nöqtəli müşahidə sistemi iki pilləli müşahidə
sisteminin müxtəlif formalarıdır. Belə ki, ilgəh nöqtələri – hər
hansı dayaq məntəqəsinə istinad olunmuş bir və ya bir neçə
sıravi reyslərin kəsişmə nöqtələridir. Müşahidə sistemi istifadə
100
olunan qravimetrlərin «sıfır» sürüşməsi zamanını təmin
etməlidir, yəni ilgəh-düyün nöqtələri elə seçilməlidir ki, sıfır
sürüşmə zamanı ərzində bütün məntəqələrdə qapalı müşahidə
aprıla bilsin. Reyslərin kəsişmə nöqtələrinin sayı planalmanın
dəqiqliyindən asılıdır. İlgəh nöqtələri müəyyən şəbəkə
fomasında olmalıdır və bu şəbəkə mütləq düzləndirilir və ilgəh
nöqtələri dayaq məntəqəsi kimi istifadə olunaraq müşahidə
qiymətləri yenidən emal olunur.
3.2. Sıravi şəbəkə
Sıravi şəbəkə – əsas müşahidə nöqtələridir, yəni
qravimetrik planalmada alınmış nəticələr məhz bu şəbəkəyə
görə tərtib olunur. Əlbəttə, hər hansı bir reduksiyada tərtib
olunmuş xəritələrdə izoxətlər keçirilərkən dayaq şəbəkəsi
məntəqələrinin də aonomal qiymətləri nəzərə alınır. Planalma
ərazisinin relyefindən asılı olaraq, sıravi şəbəkənin forması
düzbucaqlı formasında olmasına üstünlük verilir. Bu, tərtib
olunmuş xəritənin interpretasiyası üçün transformasiyanın
əlverişli olmasından irəli gəlir. Öyrənilən sahənin düzbucaqlı
formada olması vacib deyil. Əsas şərt qarşıda qoyulmuş geoloji
məsələnin hərtərəfli həll olunmasıdır. Sıravi şəbəkənin
müşahidə nöqtələri profillər boyunca aparılarsa, profillər
101
arasındakı məsafə ilə müşahidə nöqtələri arasındakı məsafənin
nisbəti iqyasdan asılı olmayaraq 5:1-ə olan nisbətdən çox
olmamalıdır. Sıravi şəbəkənin sıxlığı planalmanın məqsədindən
və geoloji şəraitdən asılıdır. Ancaq, gözlənilən və ya aşkar
olunan anomaliya, miqyasdan asılı olmayraq, mütləq minimum
üç sıravi nöqtə ilə müşahidə olunmalıdır və bu nöqtələr bir-
ğirindən asılı olmayan reyslərlə işlənilməlidir. Bu əlamət də
sıravi şəbəkənin sıxlığına təsir edir. Sıravi şəbəkədə anomaliya
o zaman etibarlı hesab olunur ki, bu anomaliyanın amplitudu
planalmanın dəqiqliyindən minimum üç dəfə çox olsun.
Sıravi şəbəkənin bir sıra müşahidə üsulları mövcuddur:
birqatlı müşahidə üsulu, əks gedişdə təkrar müşahidə üsulu, düz
gedişdə təkrar müşahidə üsulu və «sıfır» sürüşmənin
paylanması üsulu.
Birqatlı müşahidə üsulu ən geniş yayılmış müşahidə
formasıdır və ona görə birqatlı müşahidə adlanır ki, bir nöqtədə
minimum iki dəfə eyni vaxda müşahidə aparılır. Bu, iki və ya
daha çox qravimetrdən istifadə etməklə və ya eyni bir
qravimetrlə bir neçə dəfə müşahidə aparmaqla həyata keçirilir.
Sıfır sürüşmənin qiyməti reysin hər bir düyün nöqtəsinə və
mütləq istinad oluqmuş dayaq məntəqələrinə görə verilir. Əgər
bir neçə reys müddətində sıfır bölgünün dəyişməsi stabil
102
qalarsa, onda sıfır sürüşmənin qiyməti sıravi reysin kənar
nöqtələrinə (başlanğıc və son nöqtə) görə də vnrilə bilər. Bu
üsulda bəzən, sıfır sürşmənin xətti olmasını yoxlamaq üçün, hər
hansı dayaq məntəqəsi sıravi nöqtə kimi işlənilir. Hər bir reysin
sıfır bölgüsünün dəyişmə qrafiki tərtib olunur. Bu qrafikin tərtib
olunmasında məqsəd, alınmış nəticənin hansı müşahidə
nöqtəsində uyğun olmamasını yoxlamaqdır. Əgər, alınmış
nəticə sıfır bölgünün dəyişmə qrafikindən kənara çıxarsa, onda
həmin nöqtədə müşahidə asılı olmayan digər reysdə yenidən
aparılır. Sıfır bölgünün dəyişmə qrafiki miqyasdan asılı
olmayaraq, planalmada iştirak etmiş iki qravimetrin nəticələri
arasında fərqə görə (
mQal
-a uyğun olaraq) tərtib olunur.
Qravimetrlər arasında kəskin fərq alınan nöqtə yenidən işlənilir.
Əks gedişdə təkrar müşahidə üsulu birqatlı müşəhidədən
fərqli olaraq istehsalat işlərində çox az tətbiq olunur. Çünki
sıravi reys mütləq əks gedişlə təkrar olunmalıdır. Bu isə
planalmanın istehsalını aşağı salmaqla yanaşı, qravimetrin sıfır
bölgüsünün kobud dəyişməsinə gətirir.
Düz gedişdə təkrar müşahidə üsulu yuxarıda şərh
olunmuş üsulların vəhdətidir. Birqatlı müşahidə aparılır və 1–2–
3–1, 1–4–5–1, 1–6–7–1 və s. ilgəhlərlə işlənilir, yəni reysin bir
103
neçə nöqtəsi təkrarlanır. Bu üsul da istehsalat işlərində çox az
tətbiq olunur.
«Sıfır» sürüşmənin paylanması üsulu yuxarıda şərh
olunmuş hər üç üsuldan onunla fərqlənir ki, alınmış
müşahidələr arasında fərq tapılır və planalmaya nəzarət olunur.
Nəzarət sıfır bölgünün dəyişmə qrafiki və ya nəzəri olaraq ilə
həyata keçirilir.
Bütün üsullarda qravimetrin sıfır bölgüsünün dəyişməsinin
xətti olması nəzərdə tütulur. Bu dəyişmə qeyri-xətti olduqda,
bəzən artımların ayrılqda müşahidəsi üsulu tətbiq olunur. Bu
üsulun digərlərindən fərqi orasındadır ki, hər bir sıravi nöqtə 1–
2–1 sxemi ilə, yəni dayaq məntəqəsi kimi işlənilir.
3.3. Qravimetrlə dənizdə müşahidə
Qravimetriyada axtarış-kəşfiyyat işlərinin böyük bir həcmi
dəniz akvatoriyasında aparılır. Müşahidə bilavasitə dəniz
sularının altında və ya üstündə aparılır. Dəniz planalmasında bir
çox problemlər ortaya çıxır: müşahidə nöqtələrinin
koordinatlarının təyini, dənizin dalğalanması nəticəsində
qravimetrin tarazlıq vəziyyətinə gətirilməsi, hərəkətdə olan
gəminin sürəti və s. Bu problemlərdən birincisi, yəni müşahidə
104
nöqtəsinin koordinatlarının təyini son illərdə xüsusi sputniklərin
xeyli asanlaşmış və dəqiqləşdirilmişdir.
Qravimetrik planalma bir neçə mərhələdə həyata keçirilir.
Birinci mərhələ vəya hazırlıq pilləsinddə riyazi emal üçün vacib
oln, istifadə olunan avadanlığın texniki parametrləri yoxlanılır.
Əyilmə üsulu ilə qravimetrlər etalonlaşdırılır, yəni ölçü
şkalasının bir bölgüsünün
mQal
-la qiməti təyin olunur,
qeydiyyat qurğuları tənzimləndirilir. Xüsusi metodik üslublarla
qravimetrlərin dinamik əlamətlərini xarakterizə edən bütün ölçü
parametrləri sınaqdan keçirilir.
İkinci
mərhələ
–
dayaq
şbəkəsində
aparılan
müşahidələrdir. Bu müşahidələr lövbər atmış gəminin üstündə –
meta (inersiya) mərkəzində reysə çıxmazdan əvvəl aparılır.
Dayaq şəbəkəində müşahidələrin məqsədi, sıravi müşahidə
sistemində istifadə olunan ağırlıq qüvvəsi mütləq qiymətlərinin
mümkün qədər dəqiq təyin olunması, eləcə də gəmidə
quraşdırılmış qravimetrlərin ölçmə qabiliyyətinin dəqiqliyini
müəyyənləşdirməkdir.
Üçüncü mərhələ – dənizdə aparılan planalma işlərdir.
Qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən asılı olaraq dənizdə
plnalma işləri digər okeanoloji tədqiqatlarla kompleks olaraq
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş poliqonlarda həyata keçirilir.
105
Dəniz qravimetrik planalmanın əsas dəqiqlik əlamətlərindən biri
radionaviqasiya
üsulu
ilə
müşahidə
nöqtələrinin
koordinatlarının təyin olunmasıdır.
Dənizdə qravimetrik planalma işləri, avadanlıqdan istifadə
etmədən asılı olaraq dib və üst qravimetrik üsullara ayrılır.
Dib qravimetrik planalmada, qravimetr dənizin dibinə
buraxılır və xüsusi qurğularla tam şaquli vəziyyət verildikdən
sonra və «blik» sıfır vəziyyətinə, yəni tam horizontal hala
gətirilərək
gəmidə
quraşdırılmış ekrandan qravimetrin
göstəricisi qeyd olunur. Bu zaman, təbii olaraq, istifadə olunan
gəmi müşahidə nöqtəsində dayanır. Şübhə yoxdur ki, müəyyən
sürətlə hərəkət edən gəmi inersiya nəticəsində istənilən nöqtədə
lazım olan anda dayanmır. Bu proses aradan götürmək üçün
mütləq və minimum iki motorlu gəmidən istifadə olunur.
Müşahidə nöqtəsində motorlar əks koherent işləyir, nəticədə
müəyyən zaman anında gəmi sanki «donur» və müşahidə
aparılır. Dib planalmada müşahidə dənizin şelf zonalarında
helihopper (vertolyot) vasitəsi ilə həyata keçirilir. Müşahidə
nöqtəsində helihopper «hava yastığı» yaratdıqdan sonra
qravimetr dənizin dibinə buraxılır və ölçü götürülür.
Üst qravimetrik planalmada istifadə olunan avadanlıq
gəminin üstündə quraşdırılır və müşahidə zamanı gəmi
106
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş düz xətli profillər boyueca
mümkün olan qədər dəyişməz sürətlə hərəkət edir. Sürətin
dəyişməz olması Etveş düzəlişinin dəqiq olması üçün zəruridir.
Bu zaman dinamik qravimetrlərdən istifadə olunur, yəni
qravimetrin göstərişi xüsusi qurğu ilə fasiləsiz qeyd olunur. Bu
xüsusi
qurğunun
qeydiyyat
sürəti
gəminin
sürətinə
uyğunlaşırılır, əks halda planalmanın lazım olan miqyası inhiraf
oluna bilər. Müşahidə nöqtəsindən keçdikdə radionaviqatorun,
yəni operatorun göstərişi ilə müşahidə nöqtəsi qeyd olunur.
Materialların emalı prosesində xüsusi paletka (çərçivə) vasitəsi
ilə qravimetrin ölçü şkalasının qiymətinə görə
mQal
-a çevrilir.
Üst qravimetrik planalmada reysə çıxmazdan əvvəl, sahildə
əvvəlcədən müəyyən olunmuş dayaq nöqtəsində, lövbər atmış
gəmidə minimum 2-3 saat, xüsusi motordan idarə etməklə
fasiləsiz qeydiyyat aparılır, sonra reysə çıxılır. Dənizin
planalma sahəsinə çatdıqdan sonra gəmi dpyandırılır və yenə
minimum 2-3 saat qeydiyyat aparılır. İstifadə olunan
avadanlığın işləmə qabiliyyəti tam yoxlanıldıqdan sonra,
əvvəlcədən müəyyən olunmuş profillər üzrə və dəyişməz sürətlə
müşahidələr aparılır. Sahədə planalma işləri başa çatdıqdan
sonra gəmi sahilə qayıdır, reysdən qabaq aprılan işlər təkrar
olunur. Bu proses qravimetrin sıfır qiymətinin dəyişməsini
107
müəyyən etmək üçün həyata keçirilir. Düzxətli profillər mütləq
bir-birini kəsməlidirlər və hər bir kəsişmə nöqtəsi də operator
vasitəsilə qeyd olununr və bu nöqtələrdəki qiymətlər
müşahidələrin dəqiqliyinin hesablanmasında istifadə olunur. Üst
qraimetrk planalmada, imkan daxilində, sahə elə seçilir ki, bu
sahə dib planalma sahəsini müəyyən qədər təkrarlasın. Planlma
işləri başa çatdıqdan və ilkin anomaliyalar xərtəsi tərtib
olunduqdan sonra, xəritələr müqayisə olunur və interpolyasia
dəqiqliyi
hesablanır. İnterpolyasiya dəqiqliyi planalma
dəqiqliyindən yüksək olmalıdır.
Dördüncü
mərhələ
–
dayaq
nöqtələrində
son
müşahidələrdir. Bu müşahidələrlə planalmanın dəqiqlyi bir daha
yoxlanılır. Dəniz qravimetrik planalma işlərində reyslərin
müddəti bəzən 2-3 ay çəkir. Belə olan hallarda dördüncü
mərhələnin aparılması tərtib olunmuş son anomaliyalar
xəritəsinin dəqiqliyinin miqyasa uyğun olmasında əsas rol
oynayır.
Nəhayət beşinci mərhələ – laboratoriya şəraitində istifadə
olunmuş avadanlığın texniki parametrləri bir daha yoxlanılır və
kameral işlər həyata keçirilir: son variantda lazımi xəritə tərtib
olunur, transformasiya aparılır, kəsilişlər tərtib olunur və son
hesabat tərtib olunur.
108
Qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən və planalma işləri
aparılan sahənin coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq dəniz
qravimetrk planalma işləri təyyarələr vasitəsilə də aparılır və
aeroqraviplanalma adlanır. Planalmanın metodu üst planalma
işlərinin eynidir. Yeganə fərq xüsusi simli qravimetrlərdən
istifadə olunmadır. Bu qravimetrin ölçü sistemi xüsusi
dempferləyici mayedə yerləşdirilir.
3.4. Müşahidələrin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi
Planalmanın keyfiyətcə qiymətləndirildməsinin əsas
əlaməti, aşağıdakı ifadə ilə hesablanan, müşahidələrin orta
kvadratik xətasıdır, yəni
2
2
sir
day
g
(3.1)
Burada
day
,
sir
-
dayaq
və
sıravi
şəbəkənin
düzləndirilməsindən sonra müşahidələrin orta kvadratik xətadır.
Əgər müşahidələr düzləndirilmirsə, dayaq şəbəkəsinin orta
kvadratik xətası təxmini formulalarla hesablanılır.
Mərkəzi müşahidə sistemi zamanı orta vkadratik xəta
ort
day
N
(3.2)
109
formulu ilə hesablanır. Burada
– hər hansı bir məntəqədə
müşahidələrin orta kvadratik xətası,
n
N
N
ort
– hər hansı bir
məntəqədə müşahidələrin orta sayı,
N
– dayaq şəbəkəsində
müşahidələrin ümumi sayı,
n
– mərkəzi dayaq məntəqəsi
nəzərə alınmamaqla dayaq məntəqələrinin sayıdır.
-nin
qiyməti aşağıdakı foromulla hesablanır:
n
N
2
(3.3)
İki pilləli müşahidə sistemi zamanı orta kvadratik xəta
aşağıdakı formula qiymətləndirilir:
2
2
t
t
k
t
k
day
n
n
n
(3.4)
burada
3
, n
n
k
– karkas və tamamlayıcı dayaq məntəqələrinin
sayı,
t
k
,
– (3.6) fomulası ilə hesablanan karkas və
tamalayıcı dayaq məntəqələrində ağırlıq qiymətlərinin
hsablanmasında orta kvadratik xətalardır.
Poliqonal müşahidə sistemi zamanı orta kvadratik xəta
aşağıdakı formula qiymətləndirilir:
M
day
(3.6)
110
burada ədədi artım qiyməlri ilə ifadə olunmuş dayaq
məntəqələri arasındakı orta artım qiymətidir.
-nin qiyməti
S
N
2
(3.7)
formulu ilə hesablanır. Burada
S
– dayaq şəbəkəsi
poliqonlarının tərəfləri sayıdır.
3.5. Anomaliya dəqiqliyinin hesablanması
Qravimetriyada planalmanın dəqiqliyi əsas əlamətlərdən
biridir. Dəqiqlik aşağıdakı formula ilə hesablanır:
2
2
2
2
2
2
T
L
B
day
m
a
(3.8)
burada
m
– müşahidə olunmuş qiymətlərdə,
day
– dayaq
şəbəkəsində,
B
– Buge anomaliyalarının hesablanmasında,
L
– normal qiymətlərin hesablanmasında və
T
– topoqrafiya
işlərində alınan xətalardır. Göründüyü kimi qravimetriyada
planalmanın dəqiliyi iş prosesində bir-birindən asılı olmayan
beş əsas parametrdən asılıdır. Buradn aydındır ki, qravimetrik
planalma nə dərəcədə kamillik tələb edir.
Sahəvi planalmanın nəticələri izoanomallarla (eyni
qiymətli anomaliya xətləri) ifadə olunmuş, qarşıda qoyulmuş
111
Qravi-kəşfiyyat işlərində tərtib olunan xəritələrin miqyası
və izoxətlərin uyğun keçirilməsi
Cədvəl 2.
Miqyas
İzoxət-
lərin
addımı,
mQal
Buge
anomaliya-
larının
hesab-
lanmasında
yol verilən
xəta, mQal
Müşahidə
qiymətlərinin
hesablanmasın
də yol verilən
xəta, mQal
Tam inter-
polyasiya,
mQal
Düzənlik ərazilərdə
1:500 000
5
1,5
0,5
2,0
1:200 000
2
0,8
0,4
1,0
1:100 000
1
0,4
0,3
0,5
1:50 000
0,50
0,20
0,15
0,35
0,25
0,10
0,07
0,20
1:25 000
0,25
0,10
0,06
0,20
0,20
0,08
0,06
0,15
1:10 000
0,20
0,08
0,06
0,15
0,10
0,04
0,03
0,07
1:5 000
0,10
0,04
0,030
0,07
0,05
0,02
0,015
0,03
Dağlıq ərazilərdə
1:500 000
5
2,0
0,5
3,0
1:200 000
2
1,0
0,40
1,50
1:100 000
1
0,50
0,25
0,70
1:50 000
1
0,50
0,25
0,70
0,50
0,25
0,12
0,35
1:25 000
0,50
0,25
0,12
0,35
0,25
0,12
0,06
0,20
1:10 000
0,20
0,10
0,06
0,15
1:5 000
0,10
0,05
0,03
0,07
məsələnin xarakterindən asılı olaraq, müxtəlif reduksiyalı
xəritələrlə və profillər boyunca planalmalarda isə qrafiklərlə
təqvim olunur. Xəritələrə müəyyən diskret məsafələri ilə
112
müşahidə məntəqəlrinin nömrələri və hər bir nöqtədə anomaliya
qiymətləri qeyd olunur. Dayaq və sıravi nöqtələrin müşahidə
qiymətlərinə görə xəritələr interpolyasiya olunmaqla poliqon
üsulu ilə tərtib olunur, yəni minimum üç nöqtə arasında
izoxətlər miqyasa uyğun keçirilir. Aşağıdakı cədvəldə axtarış-
kəşfiyyat və elmi-tədqiqat qravimetriya işlərində tərtib olunan
xəritələrin miqyası və izoxətlərin uyğun keçirilməsi verilir.
3.5.1. Çöl müşahidələrinə görə sıxlığın hesablanması
Qeyd etdik ki, süxur və mineralların sıxlığını bilavasitə
təyin etmək mümkün olmur. Yuxarıdakı cədvəllərdə verilənlər
isə ümumən götürülmüş qiymətlərdir. Bundan bəşqa süxur və
minerallar çox nadir hallarda bəsit halda olurlar. Onlar qarışıq
halda olduğundan qravimetrə hansı süxurun sıxlığının təsiri
yox, ümumi kütlənin təsiri öyrənilir. Bu təsir, yəni iş aparılan
ərazinin mühitin real sıxlığı qravimetrik müşahidələrə görə
təyin edilir.
Sıxlığın yeraltı müşahidələrə görə təyini. Əgər
qravimetrik
müşahidələr
Yerin
müəyyən
dərinliyində
(quyularda,
şaxtalarda)
aparılarsa,
bu
müşahidələrin
qiymətlərinə görə qravimetriyada çox səmərəli olan sıxlıqların
təyin olunmasını həyata keçirmək olar. Müşahdələr bir-birinin
113
altında olan (yer səthi və quyunun hər hansı bir dərinliyində)
nöqtələrdə aparılarsa, onda bu iki müşahidənin fərqi aşağıdakı
kimi hzesablanır:
T
g
h
h
g
0838
,
0
3086
,
0
Burada
h
- şaquli məsafə (müşahidə nöqtələri arasındakı
məsafə),
T
g
- topoqrafiyaya görə düzəlişdir. Bu ifadədən sıxlığı
aşağıdakı kimi hesablamaq olar:
h
g
g
h
T
0838
,
0
3086
,
0
(3.9)
T
g
- düzəlişi
- dan asılı olduğundan (1.45) bərabərliyi ardıcıl
yaxınlaşma üsulu ilə həll oluna bilər. Ardıcıl yaxınlaşma üsulu
ilə təyin olunan sıxlıq ən real sıxlıqdır, ancaq tətbiq olunması
çox vaxt aparır. Bundan başqa, müəyyən bir istiqamətdə sıxlığın
qiyməti, bu itiqamətə ortoqonal istiqamətdə tamailə başqa
qiymət alır. Bu axtarış-kəşfiyyat və ya elmi-tədqiqat işləri
aparılan ərazidə süxurların sıxlığının izometrik dəyişməsi ilə
izah oluna bilər.
Nettlton üsulu ilə sıxlığın təyini. Bu üsulla sıxlıq
haqqında kafi məlumat əldə etmək olar. Lakin bu üsul relyefi
mürəkkəb formada olan ərazilrdə daha effektivlidir. Tədqiqat
sahəsindən diaqonal xarakterli profil keçirilir və Buge
anomaliyalarının qiyməti sıxlığın bir neçə qiymətlərində
114
hesablanılır (əlbəttə, tədqiqat sahəsinin geologiyasına uyğun
gələn). Profil boyunca alınmış Buge anomaliyaları əyrisinin
forması relyefin formasını əks etdirdikdə istifadə olunan sıxlıq
real sıxlıq kimi qəbul olunur.
Parasonis üsulu ilə sıxlığın təyini. Bu üsul Nettltonun
qrafiki üsulunun riyazi formasıdır. Əgər (1.44) bərabərliyində
hədlərin yerini dəyişsək,
T
h
g
h
dg
g
g
B
L
R
m
0419
,
0
3086
,
0
T
h
g
h
dg
g
g
B
L
R
m
0419
,
0
3086
,
0
(3.10)
alınar. Bir halda ki, süxurların orta sıxlığından istifadə olunur,
onda Buge anomaliyasının orta qiyməti sıfır qəbul edilir. Bu
halda (3.10) bərabərliyi
b
x
m
y
düz xətt tənliyinə çevrilir.
Əgər
düzbucaqlı
koordinat
sistemində
y
oxunda
h
dg
g
g
L
R
m
3086
,
0
-nin
qiymətlərini,
x
oxunda
T
h
0419
,
0
-nin qiymətlərindən dəyişən funksiya kimi
(istənilən miqyasda) qeyd edib, alınmış nöqtələrdən düz xətt
keçirsək, bu düz xəttin
x
oxuna nisbətən əyilməsi
-nın
qiymətiolacaq. Aydındır ki, bu nöqtələr düz xətt üstündə Yerin
bircins olduğu halda daha səlis yığılacaqdır. Ancaq Yer bircins
olmadığından nöqtələr çox az hallarda düz xətt üstündə yığışır.
115
Belə olmayan hallarda ən kiçik kvadratlar üsulundan istifadə
etmək lazımdır.
Sıxlığın bu üsulla hesablanması regional tədqiqat işlərində
yaramır. Kiçik ölçülü sahələrdə yüksək miqyaslı yüksək
dəqiqlikli qravii-kəşfiyyat işləri apardıqda bu üsulla sıxlığın
öyrənilməsi vacibdir.
3.5.2. Qravimetrik metodla sixliğin təyin olunmasina
şaquli qradiyentin təsiri
Qravimetriyada
ağırlıq qüvvəsinin anomal şaquli
qradiyenti – Yerin mərkəzinə doğru cazibə qüvvəsi hər bir
metrdə müəyyən qiymətlə təsir edir, yəni normal təcil yaranır.
Bu qiymət
m
mQal
3086
,
0
-dir. Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki,
qravimetrik məlumatlara görə sıxlığın hesablanmasında
m
mQal
3086
,
0
kəmiyyətinə bərabər olan ağırlıq qüvvəsi şaquli
qradiyentinin
ZZ
V
normal qiymətindən istifadə olunur.
Həqiqətdə isə şaquli qradiyent planalma sahəsində heç vaxt
sabit qiymət almır, həm regional, həm də lokal işlərdə
ZZ
V
-in
anomal qiymətləri müşahidə olunur.
ZZ
V
-in lokal anomaliyaları
üst qatların təsiri ilə əlaqədardır və bu təsir
B
g
əyrisinin
inhirafına səbəb olur, bu halda verilmiş Buge düzəlişi dəqiq
116
olmaz.
ZZ
V
-in regional anomaliyaları isə qradiyentin gətirilmə
səthinin inhirafına səbəb olur və hesablanmış Buge düzəlişi
müəyyən
xətası ilə hesablana bilər, yəni hər iki halda
ZZ
V
müəyyn
ZZ
V
qiymətini alar. Bu prosesi nəzərə almaq üçün
yerüstü və ya quyu qravimetrik müşahidələrin emalında istifadə
olunan Buge düzəlişində
H
k
0419
,
0
3086
,
0
sabitinə
ZZ
V
xətasını əlavə etmək vacibdir, yəni
0419
,
0
3086
,
0
0419
,
0
3086
,
0
ZZ
H
V
k
(3.11)
Buradan
ZZ
V
-i hesablamaq mümkündür, yəni
0419
,
0
ZZ
H
V
H
ZZ
V
0419
,
0
(3.12)
burada
ZZ
V
- şaquli qradiyentin normal qiymətdən fərqi,
H
və
- uyğun olaraq
ZZ
V
-in hesablanmasında istifadə olunan
normal və real sıxlıqlardır.
ZZ
V
-in hsablanması aktiv tektonik
rayonlarda xüsusən vacibdir.
|