MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

Şəhər əhalisinin artım dinamikası (%-lə) (Əyyubov 1999)  

 

 

 

 

İllər 

 

 

 

Keçmiş SSR 

 

Azərbaycan  

dövr ərzində 

artım 

orta illik ar-

tım 

dövr ərzin-

də artım 

orta illik 

artım 

1926-1939 

1939-1959 

1959-1970 

1970-1979 

1979-1989 

1989-1994 

1994-1999 

229,7 

165,6 

136,0 

120,3 

115,4 

– 

– 

17,7 

3,38 

3,27 

2,25 

1,54 

– 

– 

138,5 

152,8 

145,1 

124,8 

111,8 

104,3 

102,8 

2,96 

2,64 

4,10 

2,9 

1,18 

0,9 

0,6 

 

1970-1980-ci illərdə respublikanın xalq təsərrüfatında çalışanların sayı 2 dəfədən çox artımşdısa, bu artım 

sənayedə 30%, tikintidə isə 20% təşkil etmişdi. 

Şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə və artım tempinə görə Azərbaycan ümumittifaq səviyyəsindən geridə qalsa 

da sovet hakimiyyəti illərində şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi artmaqda davam etmişdir. Şəhər əhalisinin artımı və 

ümumi çəkisinin dəyişilməsini 20.5. saylı cədvəldən görmək olar. 

Şəhər əhalisinin sürətli artımı hər şeydən əvvəl bu dövrdə kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsinə, sənaye-

nin inkişafına geniş meydan verilməsi ilə bağlı idi. Bu illərdə yalnız 90 nəhəng sənaye müəssisəsi tikilmiş və is-

tifadəyə verilmişdir. II Dünya müharibəsi şəhər əhalisinin artımına da təsir göstərdi. 1939-cu ildən 1950-ci ilə 

kimi keçən 20 il müddətində şəhər əhalisi cəmi sayca 54%, ümumi əhali içərisində payı 11,7% artdı, müharibə-

dən sonra respublika xalq təsərrüfatının yenidən qurulması, əhalinin ümumi sayının artıq 50-ci illərin ortasında 

müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatması və onu ötüb keçməsi, nəhəng sənaye obyektlərinin tikilib istifadəyə ve-

rilməsi, habelə respublika xalq təsərrüfatı kompleksinin inkişaf tələbatı ilə əlaqədar yaranan ali və peşə hazırlığı 

məktəbləri şəbəkəsinin genişlənməsi və s. 60-cı illərdə Azərbaycan şəhər əhalisinin yüksək sürətlə artımı üçün 

geniş imkanlar açdı. 

 

Cədvəl 20.5. 

Şəhər əhalisinin miqdarı və xüsusi çəkisinin dinamikası   

 

 

İllər  

 

 

Şəhər əhali-

sinin sayı, 

min nəfər 

 

 

Xüsusi 

çəkisi, %-

lə 

 

İllər  

Şəhər əhali-

sinin sayı, 

min nəfər 

 

Xüsusi 

çəkisi, 

%-lə 

1913 

1920 

1926 

1939 

1959 

– 

– 

555,9 

409,5 

650,1 

1157,0 

1767,6 

– 

– 

 

24 

21 

28 

36 

48 

– 

– 

 

1970 

1979 

1980 

1985 

1989 

1994 

1999 

2002 

2564,7 

3196,3 

3254,0 

3524,5 

3790,0 

3952,8 

4064,3 

4142,2 

 

50 

53 

53 

53 

54 

53 

51 

51 

 

Abşeron yarımadasından kənarda təbii sərvətlərin istifadəyə verilməsi şəhər əhalisinin coğrafiyasının dəyiş-

məsinə səbəb oldu. 7-ci və 8-ci beşilliklərdə artıq 121 iri və nəhəng sənaye müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. 

Bu da bütün sovet hakimiyyəti illərində istismara verilən sənaye müəssisələrinin 26%-ə qədərini təşkil edirdi. 

(Əyyubov, 1999) Məhz bu dövrdə Mingəçevir SES-in istifadəyə verilməsi Gəncə- Daşkəsən sənaye qovşağının 

enerji tələbatını ödəməklə onun inkişafına təkan verdi. Abşeron neft-kimya sənaye kompleksi daha geniş inkişaf 

etməyə başladı, respublika sənayesinin bir hissəsi olan Sumqayıt şəhəri meydana gəldi və s. Belə bir iqtisadi –

sosial inkişaf fonunda Azərbaycanın şəhər əhalisi daha yüksək templə artmağa başladı və respublika tarixində 

ilk dəfə şəhər əhalisinin orta illik artım tempi müvafiq ittifaq göstəricisindən üstün oldu.1959-cu ildən 1970-ci 

ilə kimi olan dövrdə ittifaqda şəhər əhalisinin orta illik artımı 3,27% idisə, respublikada bu göstərici 4,1%-ə çat-

 

394

dı. Həmin müddətdə ümumi şəhər əhalisi ölkə üzrə 36% artdığı halda, respublikada 45% çoxaldı. Lakin 70-ci il-

lərdə şəhər yaradıcı istehsal və qeyri-istehsal sahələri, respublikanın sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilən kapital 

qoyuluşunun ölkə ilə müqayisədə az mənimsənilməsi və bu məbləğin tədricən azaldılması ilə  əlaqədar olaraq 

zəif inkişaf etdi. Məsələn, təkcə 1979-cu ildə Azərbaycanın xalq təsərrüfatına hər min nəfər hesabı ilə sərf edi-

lən kapital qoyuluşunun səviyyəsi, bütün müvafiq respublikaların müvafiq göstəricilərindən xeyli az olaraq, 

ümumittifaq səviyyəsindən 67,7% geri qalmışdır. Hər 1000 nəfər əhaliyə düşən fəhlə və qulluqçuların orta illik 

miqdarı respublikada ittifaqdakından 31,6% və elmi kadrların sayı isə 40% az olmuşdu. Ümumiyyətlə, respublika-

da 1970-79-cu illərdə  əsas  şəhər yaradıcı  təsərrüfat sahələri olan sənaye və tikintidə əhalinin məşğuliyyəti 25% 

yüksəlmişdi. Halbuki xalq təsərrüfatında əhalinin ümumi məşğuliyyəti bu müddətdə 2 dəfəyə qədər artmışdı. Bu 

da hər şeydən əvvəl öz əksini şəhər əhalisinin artım tempində tapdı. Belə ki, 1970-1979-cu illər ittifaqda şəhər əha-

lisi 20,3% çoxaldısa, Azərbaycanda müvafiq göstərici 24,8%-ə bərabər oldu. Orta illik artım isə müvafiq surətdə 

2,25 və 2,9% təşkil etmişdi. Halbuki, respublikada əhalinin sayca artımı ittifaq əhalisinin müvafiq artımından 

9,2% çox olmuşdu. Bu isə respublika şəhər əhalisinin artım tempinin nəinki ümumittifaq səviyyəsindən geri qal-

mamasını, hətta ötüb keçməsini tələb edirdi. 

Rəqəmlərin təhlili göstərir ki, şəhəryaradıcı təsərrüfat sahələrinin nisbətən sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq 

80-ci illərin başlanğıcında cüzi də olsa respublikada şəhər  əhalisinin artım tempi ümumittifaq göstəricisindən 

üstün olsa da, erməni separatçılığı ilə başlanan millətlərarası müharibə qeyri-sabit ictimai-siyasi həyat, böyük 

dövlət mənafelərinin Azərbaycan üzərində  cəmlənməsi ümumiyyətlə urbanizasiya prosesinə  ağır zərbə vurdu. 

Əgər 1979-1989-cu illərdə Sovet İttifaqında şəhər əhalisi artımı cəmi 15%, orta illik artım isə 1,5% olmuşsa, 

respublikada bu rəqəmlər müvafiq olaraq 11,8 və 1,18% təşkil edirdi. Halbuki, həmin dövrdə respublikada ümu-

mi əhalinin sayca artımı ittifaq üzrə əhali artımından 7,5% çox olmuşdu. 

 

 

395

Cədvəl 20.6 

 

İdarəetmənin və istehsalın inkişafına görə Azərbaycanın şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin təsnifatı 

(Əfəndiyev, 2004) 

 

Qr  Əsas ixtisaslaşma təmayülü Adları 

I. Paytaxt şəhəri 

 

1 

 

İqtisadi, siyasi idarəetmə, 

müxtəlif təmayüllü sənaye, 

nəqliyyat, mədəni quruculuq, 

elmi, maarif, səhiyyə, 

beynəlxalq iqtisadi əlaqələr, 

dövlətin hökumət mərkəzi 

Bakı, Naxçıvan 

II. İri şəhərlər – respublika tabeliyində 

 

2 

 

Metallurgiya, kimya, tikinti 

sənaye kompleksi, yüngül, 

yeyinti sənayesi, elm, səhiyyə, 

mədəni mərkəzi 

Gəncə, Sumqayıt 

III. Orta şəhərlər 

 

1 

 

Yüngül, yeyinti sənayesi, 

tikinti materialları, kənd 

təsərrüfatı, aqrosənaye 

inzibati mərkəzi 

Ağdam, Ağdaş, Bərdə, 

Cəlilabad, Füzuli, Göyçay, 

Quba, Sabirabad, Şamaxı, 

Şəmkir, Şəki 

2 Yüngül,  sənaye, kənd 

təsərrüfatı, dəmir yolu, 

avtomobil nəqliyyatı, inzibati 

rayonu 

Qazıməmməd, Xaçmaz, 

Ağcabədi 

3 Yeyinti, 

yüngül, 

energetika, 

maşınqayırma, kimya, neft-

qazçıxarma, dəmir yolu, avto-

mobil nəqliyyatı, tikinti 

materialları 

Salyan, 

Əli Bayramlı, 

Yevlax,Siyəzən, İmişli, Dəvəçi 

4 Yüngül, 

yeyinti, 

cihazqayırma, 

elektroenergetika, dağ-mədən 

sənayesi, kurort, inzibati 

mərkəzi 

Mingəçevir, Xankəndi, 

Naxçıvan, Lənkəran 

IV. Kiçik şəhərlər – rayon mərkəzləri 

1 Yüngül,  sənaye, kənd 

təsərrüfatı, inzibati mərkəz, 

kurort, rekreasiya sərhəd 

zonasına və  sərhəd ötürücü 

xidməti olan 

Ağstafa, Ağsu, Astara, Balakən, 

Beyləqan, Biləsuvar, Cəbrayıl, 

Kəlbəcər, Qax, Qazax, Qəbələ, 

Oğuz, Saatlı,  Şuşa, Tovuz, 

Qubadlı, Qusar, Laçın, Masallı, 

Culfa, Sədərək, Kürdəmir, 

Tərtər, Zaqatala, Zəngilan, 

Zərdab, Xocalı, Xocavənd, 

Beyləqan, İsmayıllı, Goranboy 

2 Yüngül,  sənaye, kənd 

təsərrüfatı, neftçıxarma, dağ-

mədən, dəmir yolu, avtomobil 

nəqliyyatı, inzibati mərkəzi 

Ucar, Neftçala, Ordubad,, Şərur, 

Balakən, Gədəbəy 

 

Bununla bərabər respublikanın çatmış olduğu urbanizasiya səviyyəsi tam mənası ilə şəhər əhalisinin  xüsusi 

çəkisinə müvafiqliyi cəhətdən də geri qalır. Başqa sözlə desək, respublikada şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi və ar-

tım tempi, ona yaradılmalı olan müvafiq sosial-iqtisadi bazanın inkişaf tempini ötüb keçir. Məsələn, əgər şəhər 

əhalisinin ümumi çəkisinə görə Azərbaycan ittifaq səviyyəsindən 12% geri qalırsa və keçmiş SSRİ-nin müvafiq 

respublikaları arasında 8-ci yeri tuturdusa, əsas  şəhəryaradıcı faktor olan sənayenin inkişaf səviyyəsinə görə 

müttəfiq respublikalar arasında 11-ci yeri tuturdu. Məhz elə ona görə  də respublikada urbanizasiya səviyyəsi 

 

396

aşağıdır, yəni Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan ölkələrə xas olan «yalançı urbanizasiya» prosesi gedir. Bu-

nunla yanaşı, bir sıra təbii-iqtisadi səbəblər üzündən Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərləri də daxil olmaqla, bütün 

şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələri tam mənada öz ətraf rayonlarının sosial-iqtisadi istinad mərkəzləri rolu-

nu oynaya bilmirlər. Bu yaşayış məntəqələrində müasir tələblərlə ayaqlaşa bilən sənaye, sosial, mədəni-məişət 

müəssisələrinin olmaması ilə əlaqədar nəinki ətraf kəndlərin, hətta onların özlərinin əhalisi belə uzun müddət 

(son dövrə kimi xüsusilə əmək qabiliyyətli əhali) respublikanın və qonşu ölkələrin sənaye cəhətdən yüksək inki-

şaf etmiş ölkələrinə axışıb getmişdir. Belə bir prosesin uzunmüddətli davam etməsi istehsalın ərazi təşkilini və 

əhalinin məskunlaşmasının nizamlanmasını  çətinləşdirir. Yəni urbanizasiya səviyyəsi yüksək olan ərazilərdə 

(Abşeron) əhalinin daha çox cəmlənməsi, urbanizasiya səviyyəsi aşağı olan dağlıq və digər ərazilərdə isə əhali-

nin nisbi azalması prosesi gedir. Ona görə də ümumiyyətlə respublikada urbanizasiya səviyyəsinin geniş məna-

da yaxşılaşdırılması və urbanizasiyanın ərazi proporsiyasını optimallaşdırmaq üçün Azərbaycanın və onun iqti-

sadi-coğrafi rayonlarının, şəhərlərinin sosial-iqtisadi inkişaf planlarında müasir tələblərə cavab verən şəhəryara-

dıcı yüksək əmək tutumlu sənaye sahələrinin – elektrotexnikanın, maşınqayırmanın, neft və kimya sənayesinin, 

trikotaj, toxuculuq və s. inkişafına üstünlük verilməsi məqsədəuyğun olar. (Əyyubov, 1999) 

Azərbaycan respublikasında şəhər əhalisinin sayı 1989-cu ildə 3805 min nəfər olmuşdur, onun 77,0%-i şə-

hərlərdə, 23,0%-i şəhər tipli qəsəbələrdə yaşayırdı. Hazırda şəhər əhalisi 65 şəhərdə, 122 şəhər tipli qəsəbədə və 

fəhlə qəsəbələrində cəmləşmişdir. Halbuki Azərbaycanda 1913-cü ildə cəmi 13 şəhər var idi. Respublikada So-

vet hakimiyyəti illərində şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin sayı ildən-ilə artmağa başladı. Əgər 1926-cı 

ildə burada 18 şəhər və 16 şəhər tipli qəsəbə var idisə, artıq 1939-cu ildə müvafiq olaraq onların miqdarı 25 və 

56, 1959-cu ildə 40 və 93, 1989-cu ildə isə 65 və 122 olmuşdur. Ümumiyyətlə sovet hakimiyyəti illərində Azər-

baycanda hər ildə orta hesabla 2,8 şəhər məskəni əmələ gəlmişdir. 

Respublikada  əhalinin məskunlaşması sistemində  şəhərlərin və  şəhər tipli yaşayış  məntəqələrinin  şəbəkəsi 

artmış, onun sıxlığında irəliləyişlər az olmamışdır. Azərbaycan şəhərlərinin əksəriyyətinin ən kiçik (əhalisi 10-

19,9 min nəfər) və kiçik (20 mindən 49,4 minə qədər) şəhərlər təşkil edir. Onların payına bütün respublika şə-

hərlərinin və əhalisinin müvafiq olaraq 41,5 və 21,5%-i düşür. Bu yaşayış məntəqələrində bütün şəhər əhalisinin 

müvafiq surətdə 13,3 və 13,9%-i cəmləşmişdir. Əhalisi 5 mindən 99 minə qədər olan xırda şəhərlərin payına bü-

tün şəhərlərin 24,6%-i düşdüyü halda, onlarda respublika şəhər əhalisinin cəmi 4,1%-i cəmləşmişdir. Respublika 

şəhər əhalisinin əksəriyyəti iri və nəhəng şəhərlərin payına düşür. Bu yaşayış məntəqələri, yəni Bakı, Gəncə və 

Sumqayıt bütün respublika şəhərlərinin sayca 4,6%-ni təşkil etdiyi halda, onlarda (qəsəbələrsiz) şəhər əhalisinin 

58%-i yaşayır. 

1950-ci illərdən başlayaraq sənayenin zəif inkişaf etmiş olduğu rayonlarda iri sənaye müəssisələrinin və 

onun filiallarının yerləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq urbanizasiyanın ərazi strukturunda böyük dəyişikliklər əmə-

lə gəldi. Respublikanın bütün iqtisadi rayonlarında yeni zavod və fabriklər yarandı, Kür-Araz iqtisadi-coğrafi ra-

yonunda müharibə qurtardıqdan sonra 1970-ci ilə kimi 43, Gəncə-Qazaxda 37, Şəki-Zaqatalada, Lənkəran-Asta-

ra və Naxçıvan Muxtar Respublikasının hər birində 11, Quba-Xaçmaz və Dağlıq Qarabağın hər birində 8, Dağ-

lıq Şirvanda 7 və s. nəhəng sənaye müəssisəsi yaradıldı. Bu müəssisələrdən Əli Bayramlı DRES, Mingəçevir su 

elektrik stansiyasını, Daşkəsən dağ-mədən kombinatını, Zəylik filiz idarəsini, Gəncə alüminium, cihazqayırma, 

Mingəçevir Azərelektroid, kabel, rezin-texniki məmulatlar zavodlarını, şüşə liflər zavodunu, Xankəndi elektro-

texnika zavodunu, Gəncədə, Mingəçevirdə toxuculuq kombinatlarını, Gəncə və Qazaxda xalça kombinatlarını, 

Naxçıvan, Xankəndi, Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, İmişli və başqa şəhərlərdə dəmir-beton konstruksiyalar və 

detallar zavodlarını göstərmək olar. Bu müddətdə Naxçıvan, Xankəndi,  Şəki, Lənkəran, Göyçay, Bərdə, Xaç-

maz və başqa yerlərdə xeyli miqdarda konserv, şərab, süd və çörək zavodları, ət kombinatları, respublikanın bir 

çox rayon mərkəzlərində çay fabirikləri və s. yaradılmışdır. Bütün bunlar respublikada urbanizasiyanın  ərazi 

strukturunun optimallaşdırılmasına müsbət şərait yaratmışdır. 

Lakin 1988-ci ildən başlayan erməni separatizmi, 20%-dən çox ərazini Ermənistanın işğal etməsi, Xankəndi, 

Şuşa, Ağdərə, Ağdam, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın, Füzuli, Xocalı, Cəbrayıl kimi şəhərlərin və Kərkica-

han, Mincivan, İstisu,  Şıxarx, Horadiz, Qırmızıbazar, Hadrut, Əsgəran qəsəbələrinin düşmən tərəfindən viran 

qoyulması, Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Naftalan, Bərdə, Sədərək və digər yaşayış məntəqələrinin isə mü-

təmadi olaraq Ermənistan ordusu tərəfindən atəşə tutulması şəhərlərin inkişafına – urbanizasiya prosesinə ağır 

zərbə vurdu. Azərbaycan  əhalisinin məskunlaşma forması tarixində öz dədə-baba yurdlarından qovulanların 

Beyləqan, İmişli, Ağcabədi, Bərdə və s. rayonlarda yeni tip məskənləri – «çadır şəhərcikləri» yarandı. Məcburi 

köçkünlər əsasən böyük və orta şəhərlərdə yerləşdirildiyindən əhalinin ərazi yzrə proporsiyasındakı nisbətlər da-

ha da dərinləşdi, xüsusən də respublikanın qərb ilə şərq, dağlıq yerlərilə düzən arasındakı fərqlər daha da artdı. 

Müharibə şəraiti iqtisadi tənəzzüllə müşayiət olunduğundan şəhər əhalisinin mütləq sayının cüzi artımına bax-

mayaraq, ümumi əhali içərisində onun payı 52,7%-ə (1996) düşdü. 

Azərbaycan şəhərlərinin müasir inkişaf səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, onların ərazi üzrə yerləşmə proporsi-

yasının nizamlanması hər şeydən əvvəl onların iqtisadi və sosial bazalarını mövcud və perspektiv demoqrafik 

potensiala uyğunlaşdırmağı tələb edir. Bunun üçün işğal olunmuş torpaqlar azad edilməli, iqtisadi dirçəlişə nail 

olunmalıdır. (Əyyubov, 1999). 

 

397

 

20.3. Energetikanın ekoloji aspektləri 

Energetika insan fəaliyyətinin mühüm hissəsidir. Enerjidən istifadə etmədən insanın digər fəaliyyətləri prak-

tiki olaraq qeyri mümkündür: təbii resursların çıxarılması və istehsalı, sənaye məhsulunun istehsalı, nəqliyyat, 

kənd təsərrüfatı, isitmə, səhiyyə və s. cəmiyyətin təkamülü və sivilizasiyası energetikanın inkişafı ilə sıx qarşı-

lıqlı əlaqədə keçmiş və keçməkdədir. 

Tanınmış ekoloq D.Bruksu demişdir: «Fiziki dünyanın» (aləm) mövcudluğu enerjisiz mümkün deyil, belə ol-

duqda enerji axınlarının miqyasını və ya xarakterini dəyişmədən inkişafı təsəffür edə bilmərik. Enerji bu qədər 

fundamental əhəmiyyət kəsb etdiyindən bu dəyişgənliyin hər biri ekoloji nəticə ilə tamamlanır. 

İntensiv inkişaf edən dünya iqtisadiyyatı getdikcə çox enerji ixracını, dünya ölkələrinin təsərrüfatlarının 

enerji ilə təminatının durmadan inkişafını, istehsalatın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasının yüksəldil-

məsini tələb edir. Ənənəvi enerji resursları – daş kömür, neft, təbii qaz tükənir. Onların yeni yataqlarının aşkar 

edilməsi və istifadəsi baha başa gəlir və xeyli vaxt tələb edir.  

Dünyada son onilliklərdə enerjinin istehsalı və istifadəsi durmadan artmışdır. 20 il  ərzində (1971-1991) dün-

yada enerjinin istifadəsi 45% artmışdır. 

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə müasir (indiki) həcmdə enerjidən istifadə edilərsə Yer kürəsində kəşf 

olunan yanacaq 150 ilə, o cümlədən neft – 35 ilə, təbii qaz – 50 ilə, daş kömür – 425 ilə çatar. Neft və təbii qaz 

həmişə olduğu kimi dünyada enerji balansının əsasını təşkil edir (60 %-dən artıq inkişaf etmiş, 40 %- inkişaf et-

məkdə  olan). 

Enerji – beynəlxalq iqtisadiyyatda mühüm məhsul sayılır, ölkələrin enerji mənbələri ilə etibarlı təmin olun-

ması XX-XXI əsrlərin mühüm strateji problemi olmuşdur. Qlobal enerji strategiyası və problemləri sistemli ola-

raq əsas ümumdünya məsələlərilə qarşılıqlı əlaqədədir. Bunlar aşağıdakılardır: əhalinin sayının artımı, yoxsullu-

ğun yayılması,  ərzağın və suyun defisitliyi, insanların sağlamlığı  və  səhiyyənin vəziyyəti,  şəhərlərdə havanın 

keyfiyyətinin əlverişsizliyi, iqlimin dəyişməsi, ekosistemlərin deqradasiyası, onların asidifikasiyası, nüvə silah-

larının yayılması və s. Odur ki, energetikanın məsələləri elə həll edilməlidir ki, digər qlobal problemlərin vəziy-

yəti pisləşməsin. 

Dünya energetikası inkişafının tarixi ibrətamiz olmuşdur.  İnsanın hər bir fəaliyyət növünün ilkin mənbəyi 

özü, onun əzələ enerjisi olmuşdur. Sonralar odunu yandırmaq üsullarını kəşf etdikdən sonra insan isti yemək, 

məskunlaşdığı yeri isitmək, tunc və dəmir kimi yeni materiallar əl-

də etmək imkanına malik oldu. Ev heyvanlarının enerjisindən isti-

fadə edilməsi kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və sənaye sahələrində yeni 

bir inkişaf oldu. Buxarın işçi qüvvəsi kimi kəşf edilməsi sənaye in-

qilabının texnoloji faktoruna çevrildi və daş kömür, neft və  təbii 

qaz kimi enerji ehtiyatlarının mənimsənilməsinə  şərait yaratdı. O 

vaxtdan indiyə kimi sivilizasiya qazıntı yanacaqlarına əsaslanır.  

Dünyada istehsal olunan və ya istifadə edilən enerjinin ümumi 

gücü 10 teravat və ya 10

10

 vt təşkil edir və getdikcə artır. Bunun 90 

%-ə  qədər enerji daş kömür, neft və  təbii qazın yandırılmasından 

alınır. Yəqin ki, bu göstərici yaxın onilliklərdə qalacaq, istehsal 

olunan enerji isə artmaqda davam edəcəkdir. 

Atom enerjisinin həcmi və payı ehtimal ki, yaxın vaxtlarda o 

qədər də dəyişməyəcəkdir. Hidroelektrik enerji istehsalının ümumi 

ölçüsü artacaq, lakin onun istehsalatda payı və istifadəsi bir qədər 

azalacaqdır. 

Günəş, külək, dəniz qabarmaları, su dalğaları  enerjisi, geoter-

mal enerji və başqa bərpa olunan enerji mənbələrinin bəzi optimist 

proqnozlarına baxmayaraq o qədər yüksək yer tutmur. Bərpa olu-

nan məsələlərdən istehsal edilən (alınan) enerjiyə  çəkilən iqtisadi 

və ekoloji xərclər durmadan azalır və onların praktiki istifadəsində xeyli nailyyətlərin olmasına baxmayaraq 

dünya enerji balansında bu mənbələrin payı 1%-ə çatmır. 

Əsas istilik enerjisi mənbələrinin istehsalı və istifadəsi müvafik fəsildə qeyd etdiyimiz kimi praktiki olaraq 

həmişə əlverişsiz nəticələrə səbəb olaraq ekosferə və insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir.  Enerjinin göz-

lənilən sonrakı istehsalının və istifadəsinin artması ekoloji problemlərin daha da gərginləşməsinə səbəb olacaq-

dır.  

Üç əsas mənbədən (neft, daş kömür və təbii qaz) atmosferi ən çox çirkləndirən istilik elektrik stansiyalarıdır. 

Müasir energetika atmosferdə parnik qazlarının toplanmasında mühüm faktor sayılır və iqlimin antropogen də-

yişməsində əsas rol oynayır.  

Hazırda Fransada əldə olunan elektroenerjinin 70 %-i atom enerjisidir. 2030-cu ilə  qədər Yaponiyada 120 

nüvə reaktorlarının tikilməsi nəzərdə tutulur. 

 

 

Шякил 20.4. 1980-ъы илин 

яввялиндя цмумдцнйа илкин 

енержи истещсалында мцхтя-

лиф енержи ещтийатларынын 

пайы

 

398

Atom elektrik stansiyalarının qəzası nəticəsində ekosferə radioaktiv izotoplar ayrılaraq böyük fəlakətlər törə-

dir. Çernobıl AES-nin yalnız bir atom reaktorunun partlaması nəticəsində insanların ölümünə, sağalmayan xəs-

təliklərinə səbəb olmuş, təbii və aqroekoloji sistemləri zəhərləmiş, Belorusiya, Rusiya və Ukraynanın geniş əra-

zilərinin normal istifadəsini dayandırmışdır. 

Atom energetikasında AES-lərin fəaliyyətinin radioaktiv tullantılarının saxlanması  və  təkrar işlənməsi həll 

olunmamış problem kimi qalır. İlk elektrik stansiyalarının (Rusiyada və başqa ölkələrdə) işləmə müddəti qurtar-

dığına baxmayaraq hələ də istismar olunur. Bu stansiyalar konservasiya olunmalıdır, bu işi təhlükəsiz və effektli 

həyata keçirmək üçün hələ məsələ yaxşı həll olunmamış qalır.  

Energetikanın ekoloji problemlərini azaltmaq strategiyasının  əsas istiqaməti – bərpa olunan və ekoloji ba-

xımdan daha təmiz enerji mənbələrinin rolunu artırmaqdır. Lakin mütləq zərərsiz mənbələr praktiki olaraq yox-

dur.  

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi SES –lər də özünəməxsus ekoloji problemlər yaradır: subasar qiymətli torpaq 

sahələrinin itirilməsi, yaşayış məntəqələrinin subasar ərazidən köçürülməsi, su və yerüstü ekosistemlərin və on-

ların münbitliyinin dəyişməsi, tropik və ekvator rayonlarında həm də su ilə əlaqədar bir çox ciddi tropik xəstə-

liklərin güclənməsinə (malyariya, şistosomatoz, çay korluğu və s.) səbəb olur.  

Günəş enerjisindən bilavasitə istifadə edilməsi də ekoloji baxımdan tam özünü doğrultmağa qadir deyil: 

müxtəlif tipli günəş enerjisi akkumulyatorları çox vaxt geniş ərazi tutur. Günəş enerjisini toplamaq həm də me-

teoroloji, deməli, fiziki – coğrafi faktorlardan (buludluluq dərəcəsi, günəşin düşmə bucağından və s.) asılıdır. 

Odur ki, o, əksərən günəş şüası uzunmüddətli olan tropik rayonları üçün effektli sayılır.  

Enerji almaq üçün külək, dalğa, qabarmadan istifadə etdikdə belə ekoloji problemlərdən yan keçilmir. Məsələn, 

külək elektrik stansiyaları qəbulolunmayan (güclü) səs effekti yaradır, ona görə yaşayış məntəqələrindən uzaqda 

yerləşdirilməlidir; dəniz dalğalarının enerjisi böyükdür, lakin ondan elektrik enerjisi istehsal etmək üçün konsen-

trasiyası məsələsi texniki cəhətdən sadə deyildir. 

Geotermal enerjidən istifadə etdikdə su, hava və torpaq xeyli çirklənir. 1000 mvt gücü olan geotermal 

elektrostansiyaları atmosferə il ərzində 10

4

-10

5

 ton qaz buraxır, 10

5

-10

8

 m

3

 suyu çirkləndirir və böyük sahə tələb 

edir (1 stansiya üçün 20 km

2

).  

Enerji sistemlərinin texniki  xüsusiyyətləri və ya kifayət dərəcədə effektiv olmayan insan fəaliyyətinin 

nəticəsində gündəlik istehsal olunan enerjinin yarıdan çoxu itir. Vahid məhsula sərf olunan enerjiyə  qənaət 

olunması enerjiyə qənaətin strategiyasının bir hissəsi olmalıdır, lakin bu zaman əhalinin sosial-iqtisadi inkişafı, 

yaxud ilkin yaşayış tərzi pisləşməməlidir. 1970-ci ildə iki dəfə enerji krizisindən sonra inkişaf etmiş ölkələrdə 

enerjidən istifadə effektivliyi xeyli yüksəlmişdir. Məsələn, 83% idxal yanacağından asılı olan Yaponiya öz 

təsərrüfatında enerji həcmini 50 % azaltmışdır və enerjiyə  qənaət iqtisadiyyatında dünya lideri olmuşdur. 

Almaniyanın dövlət idarələrində temperatur 18

0 

C-dən yuxarı olmur, evlərin pilləkanlarında işıq yalnız ehtiyac 

olduqda yandırılır, öz mərtəbəsinə çatdıqda isə işıq söndürülür. 

Keçid iqtisadiyyatına malik olan inkişaf etməkdə olan ölkələrdə enerjiyə qənaət olunması üzrə tədbirlər və 

onun effektivliyi aşağıdır, burada sənaye bu və ya digər məhsulu əldə etmək üçün 2 - 3 dəfə artıq enerji sərf 

olunur, belə ki, təchizat, texnoloji proseslər, nəqliyyat sistemləri və s. köhnəlmiş, yeniləşdirilməyə ehtiyacı 

vardır.