Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MİRZƏ BALA MƏHƏMMƏDZADƏNİN “QADINLARA HÜRRİYYƏT” MƏQALƏSİNDƏ QADIN AZADLIĞI PROBLEMİ Açar sözlər
- Key words
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
|
ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. 3-cü cild. 2. Araslı H. İmadəddin Nəsimi. Bakı: Azərnəşr, 1972. 76 səh. 3. Araslı H. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: 1956. 4. Babayev Y. Təriqət ədəbiyyatı:sufızm, hürufızm. Bakı: Nurlan, 2007, 128 s. 5. Bayat F. Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, 2011. 440 s. 6. Heydər Əliyev ədəbiyyat və incəsənət haqqında.Bakı: Günəş, 2004. 7. Qəmbərova Q. Nəsimi şeirində sözün hikmətləri. Bakı, Elm və Təhsil, 2009. 8. Quliyeva M. Klassik Şərq poetikası. Bakı, Yazıçı, 1991. 9. Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I c. Bakı:Lider nəşriyyat, 2004. 336 s. 10. Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. II c. Bakı: Lider nəşriyyat, 2004. 376 s. 11. Səfərli Ə., Yusifov X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1982, 388 s.
В статье анализируется особенности художественного отражения отношения к человеку в творчестве великого Азербайджанского поета И.Насими. Отмечается, что в своих философских стихах поэт воспевает величие человека, силу его разума и веры в справедливость. Насими противопоставляет личности совершенного человека к жадным, двуличным людям, творящим зло. N.S.MASUMZADE ARTISTIC REFLECTION OF THE RELATIONSHIP TO THE PERSON IN THE WORK I.NASIMI SUMMERY The article analyzes the features of artistic reflection to man in the work of the great Azerbaijani poet I.Nasimi. It is noted that in his philosophical poems poet extols the greatness of man, the power of his mind and faith in justice. Nasimi contrasts the perfect person to person greedy, duplicitous people who do evil.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
329 İLAHƏ XANTƏMİROVA AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin ilahakhantamirova@gmail.com
MƏQALƏSİNDƏ QADIN AZADLIĞI PROBLEMİ Açar sözlər: M.B.Məhəmmədzadə, mühacirət, Azərbaycan, hürriyyət, qadın, təhsil Key words: M.B. Mahammadzada, emigration, Azerbaijan, liberty, woman, education Ключевые слова: Мирза Бала Мамедзаде, эмиграция, Азербайджан, свобода, женщина, образование
Azərbaycan mühacirət mətbuatının nümayəndəsi, yazıçı, publisist, tarixçi, istiqlal hərəkatının fəallarından olan Mirzə Bala Məhəmmədzadənin həyatı və yaradıcılığı haqqında müəyyən sayda araşdırmalara rast gəlmək mümkündür. Lakin, bu araşdırmalar əsasən onun həyatı və səthi şəkildə yaradıcılığının öyrənilməsi ilə məhdudlaşır. M.B. Məhəmmədzadənin yaradıcılığı Azərbaycan tarixinin çox mürəkkəb və həlledici bir dövrünə təsadüf edərək müstəqillik uğrunda mübarizə, iki illik istiqlal və vəfatına qədər davam edən mühacirət həyatını əhatə etmişdir. Bu qədər zəngin tarixi proseslərin baş verdiyi bir dövrdə yaşamış müəllif həmin hadisələrdən kənarda qalmayaraq dövri mətbuat orqanlarında siyasi-ictimai analizlər apararaq öz mövqeyini sərgiləmişdir. O, yaradıcılığında yalnız bunlarla kifayətlənməmiş, Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə aid təhlillər aparmış, bizim üçün hələ də əhəmiyyətini itirməyən mühüm mövzulara toxunmuşdur. Bütün bunları nəzərə alaraq, tam əminliklə deyə bilərik ki, üzərindən təxminən bir əsrlik dövr keçməsinə baxmayaraq onun yaradıcılığı, toxunduğu problemlər dövrümüzdə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Mirzə Bala Məhəmmədzadənin yaradıcılığına qısa nəzər saldıqda həqiqətən də zəngin, araşdırılması önəmli olan bir irsə malik olduğunu görürük. Qeyd edildiyi kimi M.B.Məmmədzadə həm Bakıda, həm də mühacirətdə yaşadığı müddətdə müxtəlif sayda qəzet və jurnallarla əməkdaşlıq etmiş, Azərbaycan tarixi üçün əhəmiyyətli olan qiymətli əsərlər yazmışdır. Çox erkən yaşlarından yaradıcılığa başlayan müəllifin ilk əsəri 1912-ci ildə çap olunmuş “Nəf elm və elmin sonu”dur. O, 1915-ci ildən “Açıq söz” qəzetində “Açıq sütunlar” bölməsində məqalələr yazmağa başlayır. Sonrakı illərdə “Bəsirət” qəzetində baş redaktorluq etmiş, 1918-1920-ci illərdə nəşr olunan “Azərbaycan” və gizli fəaliyyət göstərən “İstiqlal” qəzetlərində yazılarla çıxış etmişdir. 1918-ci ildə Tiflisdə “İki inqilab arasında” adlı kitabçası, 1922-ci ildə Bakıda “Azərbaycan türk mətbuatı”, 1927-ci ildə İstanbulda “İran və Ermənilər”, 1938-ci ildə Berlində “Milli Azərbaycan hərəkatı” və nəhayət 1951-ci ildə “Azərbaycan tarixində türk Albaniyası” adlı əsərləri çap olunmuşdur (8,50). Mühacirətdə yaşadığı zaman yalnız əsərlər yazmaqla kifayətlənməmiş, əvvəlki vaxtlarda olduğu kimi müxtəlif qəzet və məcmuələrdə öz yazılarını çap etdirmişdir. Onun xaricdə əməkdaşlıq etdiyi mətbu orqanlarına “Azərbaycan” “Yeni Qafkasya”, “Odlu Yurt”, “Azəri Türk”, “Bildiriş” və s. kimi mühacir qəzet və jurnalları daxil idi. O dövrün gerçəkliklərini öyrənmək baxımından həmin qəzet və jurnallar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mizrə Bala Məhəmmədzadə əsərlərində çoxçeşidli mövzulara toxunmuşdur. Onun yaradıcılığına nəzər saldıqda siyasi məsələlərdən tutmuş, sosial, iqtisadi problemlərə qədər müxtəlif mövzularda işlədiyinin şahidi oluruq. Onun üçün önəmli olan Filologiya məsələləri – №02, 2016
330 mövzulardan biri də azadlıq məsələsi idi. Azadlıq anlayışı onun üçün yalnız Azərbaycanın hürriyyəti ilə məhdudlaşmırdı. Bura insan azadlığı, kəndli hüquqları, o cümlədən, qadın azadlığı daxil idi. Digər məsələlər kimi qadınların hürriyyəti məsələsi də uzun zaman əsas problemlərdən biri olaraq qalmış, onun həll edilməsi üçün xalqın müxtəlif nümayəndələri tərəfindən cəhdlər olunmuşdur. Mirzə Bala Məhəmmədzadə üçün də bu məsələ xüsusi önəm daşımış və mövzuya xüsusi həssaslıqla yanaşmışdır. O, bir çox araşdırmalarında bu problemi təhlil edərək onun həll olunmasının əhəmiyyətindən, keçdiyi proseslərdən və çətinliklərdən başlamış həlli prosesinə qədər olan məsələlərə pillə-pillə toxunmuşdur. Bu mövzu müxtəlif müəlliflər tərəfindən araşdırılsa da, məsələni Mirzəbala Məhəmmədzadənin mövqeyindən araşdırmaq işin elmi yeniliyi hesab oluna bilər. Məqalə M.B. Məhəmmədzadənin bir araşdırması əsasında işlənib. Təəssüf ki, hələlik əlimizdə onun bu mövzuda yazdığı yalnız bir məqaləsi var. Bu 1954-cü ilin mart ayında Ankarada Azərbaycan mühacirləri tərəfindən yaradılmış “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”nin mətbu orqanı olan “Azərbaycan” jurnalında nəşr olunan “Qadınlara hürriyət” adlı məqalədir. Məqalə 1950-ci illərdə yazılsa da buradakı hadisələr XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu o dövr idi ki, cəmiyyətdə qadının heç bir hüququ və söz demək haqqı yox idi. Hər yerdə cəhalət, qadın savadsızlığı hakim idi. Lakin, bunun cəmiyyət üçün necə böyük fəlakət olduğunu dərk edən və buna görə mübarizə aparan ziyalılar formalaşmaqdaydı. Onlar, qadınların cəmiyyətdə həqiqətən də yüksək bir mövqeyə malik olduğunun danılmaz bir fakt olduğunu qeyd edir, bu problemin həlli üçün müxtəlif yollarla, o cümlədən, mətbuat orqanları vasitəsi ilə təbliğat apararaq insanların gözlərini açmağa çalışırdılar. Maraqlıdır ki, o dövrün mətbuat orqanlarında ən geniş yayılmış bir şüar var idi: “Bir münəvvər ana yüz məktəb müəlliminə bərabərdir” (3, 3). Qadın hüququ məsələsi müsavatçıların da gündəmində əsas məsələlərdən olmuşdur. Müsavat partiyasının bir üzvü olaraq Mirzə Bala Məhəmmədzadə “Qadınlara hürriyyət” adlı məqaləsində qeyd edirdi: “Milli Azərbaycan Xalq Partiyası “Müsavat”ın təmsil etdiyi demokratik cəbhə qadınların seçib seçilmək haqlarına malik olmalarını, milli məfkurənin gərçəkləşməsi üçün əsas şərtlərdən biri, bəlkə də ən başda gələni olaraq qəbul etməkdə idi. Məmləkətin idarəsini ələ almaq və milli dövlət əməlini reallaşdırmaq üçün seçimlərin qazanılması lazım gəldiyinə tərəddüdsüz olaraq iman edən demokratik cəbhə, qadınları əsir bir millətin seçimləri qazanmayacağını və məmləkət müqəddəratının qeyri-türk azlıqlarının əlinə keçəcəyini irəli sürürdü” fikirləri ilə ifadə edirdi(3, 2). Bütün bu fikirlər, cəhdlər istiqlalımızın elan edilməsi ilə özünün kuliminasiya nöqtəsinə çatmış oldu. 1918-ci il may ayının 28-i ilk dəfə Azərbaycan adlı bir dövlətin yaranması ilə yanaşı yalnız Azərbaycan tarixində deyil, bütün türk- müsəlman dünyasında ilk dəfə qadınların hüquqları rəsmiləşdirildi və onlar cəmiyyətin hüquqlu vətəndaşı kimi qəbul olundu. Müəllif də bu məsələni önə çəkərək qeyd edilən məqaləsini İstiqlal bəyannaməsinin dördüncü maddəsinə istinad edərək başlayır: “Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsinin milli və vətəni haqlardan bəhs edən dördüncü maddəsi, millət, məzhəb, sinif, məslək fərqləri ilə birlikdə, cinsiyyət fərqlərini də aradan qaldıraraq, kişilərə və qadınlara bərabər hüquqlar tanımaqdadır. Mədəni, hüquqi və siyasi mənası ilə Azəri qadınını tam hürriyyətə və insan haqlarına qovuşduran bu qərarın türk və müsəlman aləmində çox böyük bir inqilab həmləsi olduğuna şübhə yoxdur. Yeni doğan demokratik bir cümhuriyyətin gələcək konstitusiyasına təməl olacaq İstiqlal Bəyannaməsinin digər maddələri kimi, bu maddə də, tarixi bir təkamül
Filologiya məsələləri – №02, 2015
331 seyrinin məntiqli nəticəsi idi. Qadınlarla kişilərə mədəni haqlarda bərabərlik prinsipini tanıyan bəyannaməni elan edən Azərbaycan Milli Şurası qadınların da iştirak etdiyi ümumi və sərbəst bir seçim ilə təşəkkül etmişdi. O seçim günlərin xatırlayanlar və yaxud o dövrün mətbuatını incələyəcək olan bu günün və sabahın nəsilləri azəri qadınının istiqlal hərəkatındakı müsbət və mühüm rolunu qiymətləndirəcəkdir” (3, 2). Mirzə Bala Məhəmmədzadənin “Milli Azərbaycan Hərəkatı” adlı əsərində isə bu fikirlərə rast gəlirik: “Azəri Türk qadınları Milli Şura seçimlərində kişilər qədər qabiliyyət göstərmişdir. Onlar demokratik seçkilərdə kişilərlə bərabər iştirak etməklə məmləkətin müqəddəratında böyük rol oynamışlar. Milli Müsavat Xalq Partiyası qadın haqq və hüququnu mühüm bir prinsip hesab edərək öz proqramına daxil etmişdir. Hətta bu partiyanın üzvləri sırasında kişilərlə bərabər qadınlar da mövcuddur (4, 15). Mirzə Bala Məhəmmədzadənin qeyd edilən məqaləsində Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsinə qədər qadınların əsasən iki məsələnin həlli uğrunda mübarizə apardığını qeyd edir. Birinci, qadınların müasir məktəblərdə təhsil alması, ikinci isə onların çarşablardan xilas olması məsələsi idi. Qeyd edilən ikinci məsələ tərəqqipərvər aydınların fədakarcasına mübarizəsi nəticəsində ziyalılar ordusu qələbə qazandıqca tədrici təkamül seyri göstərirdi. Bu təkamül seyrinə paralel olaraq, əsasən qadınların hürriyyəti və kişilərlə bərabər haqlara malik olmaları məsələsi də meydana çıxır, bu mübarizəni ələ alan dərnəklər və birliklər qurulurdu (3, 3). Birinciyə gəldikdə isə bu həqiqətən də çox mühüm problemlərdən biri olaraq qalırdı. Məlumdur ki, XIX əsrin sonlarında Bakıda bir sıra qadın məktəbləri fəaliyyət göstərirdi ki, burada, əsasən, qeyri–azərbaycanlı qızlar təhsil alırdılar. Azərbaycanlı qızlar üçün təhsil müəssisəsinin açılması isə hələ də həyata keçirilməmiş qalırdı. Baxmayaraq ki, bu çox həyati bir məsələ və cəmiyyətin, xalqın inkişafının özəyi hesab olunurdu. Əgər bir millətin qadını təhsilsizdirsə, o millətdən işıqlı gələcək gözləmək sadəcə avamlıqdır. Bu fikri bir sıra mütəfəkkirlərimizin yazılarında da müşahidə etmiş oluruq. Bu münasibətlə Məhəmməd ağa Şahtaxtinski yazırdı: “Qadın təhsili.... elementar ümumtəhsil bilikləri verər və islam dünyasını əsaslı sosial xəstəlikdən xilas edər, çünki qadınlar qapalı həyat sürürlər. Bu həyatda fiziki və əqli sağlamlıq üçün zəruri olan hərəkətlərin, sərbəstliyin olmamağı onları ərköyün və aciz, arıq, qanı aşağı, cansız edir. Özlərinin bu çatışmazlıqlarını, əlbəttə ki, analar irsən nəinki qızlarına, hətta oğlanlarına da keçirirlər” (2,7). M.B.Məmmədzadə də məqaləsində o dövrün mətbu or- qanı olan “Dəbistan” jurnalından sitat gətirir: “Mədəniyyətli və tərbiyəli anaların əllə- rində bəslənmiş uşaqların gələcəkdə millət xadimi və camaata xeyir və fayda verən bir şəxs olacaqlarına əsla şəkk və şübhə etməməlidir”, ardınca isə mətbuatın əməyinin boşa getmədiyini qeyd edirdi: “Ailənin təməl daşını təşkil edən ananın qucağını “ilk məktəb” olaraq anan və milli mövcudiyyətin özü kimi qəbul edilən o qucağın mədəniyyət və ziyalı ocağı halına gəlməsinə çalışan mətbuatın əməyi boşa getməmişdi” (3, 4) . Həqiqətən də, uzun illər ərzində kölə kimi, yalnız məişət işləri ilə başını qatan Azərbaycan qadınının həyatını dəyişmək vaxtı yetişmişdi. Nə yetişdirmişdi onu? Cəmiyyətdə baş verən hadisələr Azərbaycanın da istiqlaliyyətini vacib edirdi, uzun müddət Rusiya tabeçiliyində olan xalqlar artıq bu istibdaddan cana doyaraq öz azadlıqları uğrunda mübarizə zamanının yetişdiyini dərk edirdilər. Lakin bu sahədə də problemlərimiz qalmaqda idi. Ən böyük məsələ təhsilli insanlarımızın, ziyalılarımızın say azlığı idi. Bir sözlə desək sayı çox, ziyalısı az olan xalqımızın yeni işıqlı simalara ehtiyacı var idi. Təhsilsizlikdən, savadsızlıqdan bu azadlıq hərəkatını yönəldəcək insanların sayı az idi. Odur ki, daha çox düşünən beyinə ehtiyacımız var idi. Bu yol isə
Filologiya məsələləri – №02, 2016
332 ilk məktəb olan ana qucağından keçirdi. Qadın nə qədər təhsilli olardısa cəmiyyətə təqdim etdiyi şəxslər, vətəndaşlar da o qədər açıq beyinli, savadlı olacaqdı. Deməli, məsələnin həlli qadınlarda idi. Bizim maarfipərvər ziyalılarımız bunu dərk edib artıq müsəlman qızlar üçün təhsil müəssisəsinin açılması zərurətini anlayırdılar. Qadınların oxumaları zərurətini meydana qoyan səbəb yenə milli mövcudiyyət məfkurəsi idi. Qadınlar ya azad və kişilərlə bərabər olacaq və bu sayədə öz ana torpağında öz müqəddəratını əlinə alacaqdı və ya qadınları insanlıqdan və hürriyyətdən məhrum edərək bütün mültezimi əcnəbilərin, hətta bizdən dəfələrlə az olan qonşularımızın ixtiyarına buraxacaqdı (4, 16). Qeyd edilən məqaləsində qız məktəbinin açılmasına qədər fəaliyyətdən bəhs edən M.B.Məhəmmədzadə Azərbaycan mütəfəkkirlərinin bu mövzu ilə bağlı fəaliyyətlərini xüsusi qeyd etmişdir. Problemə yanaşmanı Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərləri ilə başlayan publisist onun bu məsələyə ilk önəm verən biri olduğunu vurğulamışdır. O, Axundzadənin əsərlərindəki qadın obrazlarının müxtəlif çeşidləri, hətta, bəzən kişilərdən daha cəsur olduğunu qeyd etmişdir. Bundan sonra maarifçilik hərəkatında xüsusi xidməti olan Həsən bəy Zərdabi haqqında fikirlərini ifadə edərək “Mirzə Fətəlidən sonra davayı ələ alan Məlikzadə Həsən bəy, o günki şərtlər daxilində, Azəri qadınını “Həyat yoldaşının qulu” kimi qəbul edir və millətin bütün fərdləri ilə birlikdə onların da hürriyyət işığından nəsib alması təmənnasını gizləmirdi” deyə bildirirdi. Həmçinin o, Həsən bəyin yalnız, türkcə ilk qəzeti və ilk teatrı quran bir sənətkar olmadığını, bunları maarifi yaymaq uğrunda bir vasitə qəbul edən Həsən bəyin əsas davasının ana dilində müasir məktəb olduğunu qeyd edirdi (3, 3). Böyük İsmayıl Qaspiralı “Tərcüman”ın 3 mart 1896-cı il tarixli 9-cu sayında bu məsələ ilə bağlı yazırdı: “Həsən bəy Rusiyada ilk olaraq “Əkinçi adında milli qəzet təsis etmişdi. Bu cəhətdən ustaddır. Bu dəfə Bakıda müsəlman qızlarına məxsus məktəbi fənniyə təsisi üçün müraciət edir. Həsən bəyəfəndi həqiqət, insanlıq nümunəsi bir zatdır. Gənc zamanını mətbuata, yaşlılığını maarifə və bütün ömrünü istifadeyi-milliyəyə vermişdir”(3, 3). Məlumdur ki, məktəb açılması üçün çar hökumətindən icazə ala bilmədiyindən fikrini həyata keçirə bilmədi. Lakin bu ideya sonradan inkişaf etdirilərək reallaşdırıldı. Bu işi öz təhsilsiz olmasına baxmayaraq elmə, maarifə xüsusi önəm verən, bu sahədə xüsusi xidmətləri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev etdi. O, çox böyük çətinliklərdən sonra nəhayət ki, 1901-c ildə türk-müsəlman dünyasında ilk qızlar məktəbinin açılmasına nail oldu. Bu dövr etibarilə böyük bir hadisə idi. Bütün maneələrə baxmayaraq bu iş gerşəkləşdi. O dövr mətbuatında da bu hadisə yüksək qiymətləndirilərək alqışlanırdı. “Tərcüman” qəzetinin 1896-cı il, 14-cü sayında bildirilirdi: “Müsəlman qızlarının təhsil və tərbiyəsinə məxsus böyük məktəbi-fənniyə və ədəbiyyə təsisinə qərar verilib, hamiyət və efkari maarifpərəstisi ilə məşhur tacir və fabrikatör Hacı Zeynalabdin cənablarının təşviqi ilə Bakıda zadəgan və muteberani– islamin 150 000 rubla cemettikleri hüsusi bir teleqrafdan anlaşıldı. Yaşayınız bakılılar. Tereqqi yolundasınız... ” (3, 3). Bu ənənə sonralar da, Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsindən sonra da davam etdi. Qeyd edildiyi kimi, qadınlara ilk dəfə seçim hüququ verən AXC hökuməti qadınların təhsil məsələsinə də xüsusi önəm verirdi. Yeni məktəblər açılır, digər tərəfdən yeni qurulmuş kişilər və qızlar universitetləri vasitəsi ilə müəllimələr hazırlanırdı. Maarif nəşriyyatı işində qadınların tərbiyəsi də kişilərlə bərabər tutulurdu. Mövcud rus gimnaziya liseylərindən biri tamamilə milliləşdirilmiş, bir çox qız ibtidai məktəbləri açılmış, hamısı da qızlarla dolmuşdu (6, 43).
Filologiya məsələləri – №02, 2015
333 Lakin, məlumdur ki, bu uğurlar birdən-birə əldə olunmamışdı və əgər belə demək mümkündürsə, hazır şəkildə qadınlara verilməmişdi. Hələ əsrin əvvəllərindən ziyalı qadınlar bacardıqları qədər mübarizə aparırdılar. Onlar müəyyən təşkilatlar, birliklər yaradır, qadınların haqları, onların təhsil məsələsinə toxunurdular. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qadınların da əksəriyyəti dövrünün işıqlı simalarının xanımları idilər. 1908-ci ilin fevral ayında Qadınlar İttifaqının proqramı hazırlanır. Qadınlar İttifaqına Cəvahir xanım Rəfibəyova, Rəxşəndə bəyim Xasməmmədova, Sənubər xanım Ziyad- xanova, Şükufə xanım Pişnamazzadə, Xədicə xanım Rəfiyeva, Şirin bəyim Xoyski, Dilşad xanım Xasməmmədova, Şəfiqə xanım Qaspıralı, Hənifə xanım Məlikzadə, Həmidə xanım Cavanşir kimi xanımlar daxil idi. Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat yoldaşı olan Şəfiqə xanım hələ Krımda yaşadığı müddətdə “Aləmi nisvan” adlı məcmuənin re- daktoru idi. Hansı ki, bu məcmuə çar Rusiyasında ilk türkcə qadın jurnalı idi (5, 20). Burada da qadınların təhsilsizliyi, təhsilli qadınların isə türkcəni bilməmələri kimi problemlərə toxunulurdu. “Aləmi nisvan” da çap olunan “Kafkasiyada müslime hanım- lar” adlı məqalədə Qafqaz müsluman qadınlarının cəhalət dənizində boğulduqları, elm, maarifə həvəslərinin olmadığını, bu problemin öhdəsindən savadlı qadınların gəlməli olduğu qeyd edilirdi. Daha sonra bunun da digər bir problem olduğu, yəni, savadlı qa- dınların da türkcə, müsəlmanca bilmədikləri, bilmək istəmədikləri məsələsinə toxunulurdu (5, 21). Bütün bu problemlərin içində qadın savadsızlığına qarşı çalışan həqiqi vətənpərvər ziyalı qadınların olduğunun bariz nümunəsi kimi Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikzadənin fəaliyyətini göstərə bilərik. Hənifə xanım Məlikzadə ilk müsəlman qız məktəbinin direktoru olmaqla öz adını Azərbaycan təhsil tarixinə yazdırmışdır. M.B. Məhəmmədzadə də məmləkətə və millətə yüzlərcə münəvvər ana yetişdirən bu irfan ocağının başında Həsən bəyin rəfiqəsi durduğunu qeyd edirdi (3, 3). Hənifə xanım eyni zamanda, 1909-18-ci illərdə Bakı şəhəri birinci qadın “rus- müsəlman” məktəbində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə birinci qadın türk məktəbində də müdir vəzifəsində çalışmışdır (1, 186). Məqalənin sonunda M.B. Məhəmmədzadə Əhməd Cavadın yazdığı “İnandım ki, cənnət sənin ayağının altındadır” fikrini əsas götürərək, Azərbaycanın münəvvər qadınlarının hələ birinci dünya savaşı illərindən qadın hərəkatının idarəsini əllərinə aldığını qeyd edirdi. Belə ki, artıq onların xeyriyyə cəmiyyətləri, ədəbi toplantı yerləri, birlikləri, ədəbiyyat, mətbuat, sənət və bilik sahələrində təmsilçiləri vardı. Birinci Dünya Savaşı illərində ruslar tərəfindən işğala uğrayan Şərqi Anadolunun Qars, Ərda- han, Ərzurum, Trabzon bölgələrində qətliama məruz qalan türk qardaşlarının yardımına gedən Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti yetim evlərində, tikiş yurdlarında, sağlıq müəssisələrində, məktəb idarələrində hətta cəbhəyə qədər gedən heyətlərdə azəri qızlarını fəal bir mövqe tutduqlarının şahidi oluruq. 1917-ci il inqilabından sonra isə qadınlar siyasi partiyalarda fəaliyyət göstərməyə başladı. Qadınların mədəni haqlara, kişilərlə bərabər olaraq milli və vətəni haqlara malik olub olmayacaqları münaqişə edilən bu dövrdə, Azəri qadınları böyük bir imtahan keçirdi (4, 4). Maraqlıdır ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən inşa edilən bina yalnız müsəlman qızlar üçün ilk təhsil yeri olmaqla funskiyasını başa vurmadı. Sonrakı illərdə bir çox məqsədlər üçün istifadə olunan bina Azərbaycanın digər bir tarixi hadisəsinə öz adını yazdı. Belə ki, 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq parla- mentimiz o binada fəaliyyətə başlayır. M.B Məhəmmədzadənin qeyd etdiyi kimi: “arxasını “İçəri şəhər” deyilən qədim Bakının tarixi sularına dayamış milli memari
Filologiya məsələləri – №02, 2016
334 tərzdə inşa edilmiş bu binada yerləşən milli hakimiyyəti təmsil edən müəssisənin kalem amiri bir qadın olduğu kimi, parlament komissiyalarında çalışanların çoxu münəvvər azəri qızları idi” (3, 4). Bu, həm də onu göstərir ki, ziyalılarımzın apardığı uzunmüddətli maarifçilik, qadın haqlarının yüksəldilməsi mübarizəsi öz nəticələrini verməyə başlayır. Növbəti illərdə Azərbaycan qadını ictimai həyatın demək olar ki, bütün həyatına – təhsil, mədəniyyət, elm, hərbi, həmçinin dövlət idarəciliyi sahələrində fəaliyyət göstər- məklə ölkəmizin, millətimizin inkişafında öz müqəddəs rolunu oynamış və bunu davam etdirməkdədir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|