Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SH. V. MAMMADOVA PHENOMENON OF THE BRONTE SISTERS SUMMARY
- Ш. В. МАМЕДОВА ФЕНОМЕН СЕСТЕР БРОНТЕ РЕЗЮМЕ
- Rəyçi: Nailə Sadıqova filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- GUNEL ISMAYILOVA PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF THE NOVEL "JANE EYRE" WRITTEN BY CHARLOTTE BRONTË SUMMARY
- ГЮНЕЛЬ ИСМАЙЛОВА ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ "ДЖЕЙН ЭЙР" НАПИСАННОЙ ШАРЛОТТЫ БРОНТЕ РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- Var-dövlətdən nəyin varsa, səxavətlə xərclə müdam
- Əsli dənidir dünyanın, zatında yoxdur bir əlif Tərkibinə gəl bax anın, şol yavü nunü dalına.
|
ƏDƏBİYYAT 1. Бронте Ш. “Джейн Эйр”. Мoсква: Художественная литература, 1990 2. Bloom, Howard M. “Charlotte Bronte” Volume II. London: George Prior Publishers, 1977 3. Бронте Э. “Агнесс Грей”; Незнакомка из Уайлдфелл-Холла; Романы. Под ред. Н. Будавей, С. Митюшина. Мoсква: Художественная литература, 1990 4. Gaskell E. “The Life of Charlotte Bronte”. London: Penguin Classics, 1998 5. Петерсон О., “Семейство Бронте”. Санкт-Петербург, 1895 6. Wright W. “The Brontes in Ireland”. New York: Appleton, 1993
The Bronte family history and the place of their creative activity in the English and world literature are being discussed in this article. The characteristic features of their creativity, typical manner of writing and distinctive elements are studied here too. The object of research of the article consists of the impact of the spiritual heritage, free thought and poetic imagination characteristic of the Brontes on national culture and literary criticism. The article analyzes the stylistic and aesthetic structural principles of Bronte sisters' artistic creativity. Anne Bronte’s main novels are also highlighted in the article.
ФЕНОМЕН СЕСТЕР БРОНТЕ РЕЗЮМЕ В статье рассматривается история семые Бронте и место их творчества в английской и мировой литературе. Здесь же исследуются характерные особенности их творчества, типичная манера их письма и отличительные особенности. Свойственная черта сестёр Бронте, такая как: моральное наследие, свободное мышление и поэтического воображения действует на национальную культуру и литературоведение данного объекта статьи. В данной статье анализируются стилистические и эстетические принципы структурные художественного творчества сестёр Бронте. Здесь также освещаются основные романы Энн Бронте.
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Filologiya məsələləri – №02, 2016
318 GÜNEL İSMAYILOVA OYU gbayramova@qu.edu.az
“Ceyn Eyr” həm sosial, həm də psixoloji cəhətdən tərbiyəvi əhəmiyyətə malik bir romandır. Viktoria dövrü İngiltərəsində fərqli təbəqələrdən olan iki şəxs arasındakı bir eşqdən bəhs edən bu roman, cəmiyyətdə yaşanan dini təzyiqi, sinif bölgüsünü və kişi üstünlüyünü həqiqi və gözəl şəkildə əks etdirir. Qadın azadlığı və hüquqlarına sahib çıxan ilk romanlardan biri olaraq qəbul edilən “Ceyn Eyr”əsəri romantizm cərəyanının ən əhəmiyyətli nümunələrindəndir. Əsər Ceyn adlı qəhrəmanın mənəvi təkamülünü ardıcıl olaraq aşkar edir və onun güclü, bütöv və məğrur xarakterinin formalaşmasından xəbər verir. Əsərin qəhrəmanı əksər hallarda müəllifin prototipi hesab olunsa da, əsərdə baş verən hadisələrin və obrazların müəlliflə birbaşa əlaqəsi yoxdur. Ceyn Eyrin həyat tarixi bədii təfəkkürün məhsuludur, lakin onun daxili həyəcanları şübhəsiz ki Şarlotta Bronteyə daha yaxındır. Əsərin qəhrəmanının özünü ifadə tərzi parlaq lirik çalara malikdir. Hərçənd ki uşaq yaşlarından kimsəsizliyin və yad çörəyinin dadını görmüş Ceyndən fərqli olaraq Bronte geniş bir ailədə, qardaş və bacılarının əhatəsində böyümüşdü, o da Ceyn kimi taleyi tərəfindən yaxınlarını itirməklə sınağa çəkilmişdi. Qardaşını və bacılarını erkən yaşda itirmiş Şarlotta Bronte ailə həyatının dadını görmədən və analıq hissini yaşamadan 39 yaşında dünyadan köçmüşdür. Öz romanının ikinci nəşrini həsr etdiyi və eyni zamanda onun sevimli yazıçısı olan Uilyam Tekkerey Bronte haqqında demişdir: “Mən titrək və kövrək bir varlığın kiçik əllərini və iri qara gözlərini xatırlayıram. Demək olar ki, onun xarakterinin ən əsas cizgisi onun hədsiz dürüstlüyü idi. O xüsusi həssaslıqla müasirlərin təkəbbür və saxtalıqlarını ayırd edərək onları mühakimə edirdi. Onun qəlbində daim həqiqət və ədalətə böyük hörmət yaşamışdır.”[2] Burada nəinki Şarlotta Bronteyə məxsus cizgilər, o cümlədən onun yaratdığı qəhrəman Ceyn Eyrin də xüsusiyyətləri izlənir. Ceyn Eyrdə də biz eyni əyilməzliyin, dürüstlüyün və ciddiliyin şahidi oluruq. Romanın ən mühüm cəhətlərindən biri də patriarxal cəmiyyətin təsvir olunmasıdır. Ceyn kişilərin dominant olduğu belə bir cəmiyyətdə daim öz şəxsiyyətini təsdiq etmək üçün çalışır. Əsərdə əsas qəhrəmanlardan hesab olunan üç kişi, cənab Broklhörst, Roçester və Sent-Con Ceyn Eyri özlərinə tabe etməyə və onun şəxsi düşüncələrini və hisslərini ifadə etməsinin qarşısını almağa cəhd edirlər. Ceyn isə cənab Broklhörstdən uzaqlaşmağa nail olur, Sent-Conun evlilik təklifini rədd edir və yalnız nigahın tam qanuni olacağından əmin olan zaman Roçesterlə ailə qurmağa razılıq verir. Ceyn Eyr obrazı vasitəsilə Şarlotta Bronte qadınlara aid edilən və Viktoria dövrünə xas olan stereotiplərə qarşı çıxır və öz feminist fəlsəfəsini dilə gətirir. Qəhrəmanın bu sözlərini müəllifin məsləyi və romanın oxunması üçün açar hesab etmək olar: “Kişilərin keçirdiyi hissləri qadınlar da keçirirlər, qadınların da kişilərin olduğu kimi öz bacarıqlarını nümayiş etdirməyə və özfəaliyyətləri üçün bir sahə tapmağa ehtiyacı var. Ənənələrin sərt təzyiqləri altında ətalətli mühitdə yaşamağa məcbur qalmış qadınlar eynən kişilərin üzləşdiyi iztirablarla üzləşirlər.”[4]
Filologiya məsələləri – №02, 2015
319 Əsərdə Bronte azad və öz qərarlarını verə bilən Ceynin timsalında Viktoria dövründə qadınların rolu və mövqeyini təsvir edir. Gənc və nisbətən aşağı sosial mövqeyə malik bir qadın kimi Ceyn müxtəlif mənəvi mübahisəli kişi xarakterləri ilə qarşılaşır. Lakin onların əksəriyyəti onun üzərində nəzarəti ələ keçirmək niyyətində olur. Buna bir misal olaraq Ceyni böyük məhəbbətlə sevən, lakin tez-tez ona əmrlər və göstərişlər verən cənab Roçesteri göstərmək olar. Bir özündən əmin və məğrur mülkədar kimi o, Ceynlə olan münasibətində də təbii olaraq sahib mövqeyini tutur. Roçester bəzən Ceyndən fikrini soruşmaq yerinə onu idarə etməyə, yönəltməyə çalışır və ona xoş olsun deyə dəbdəbəli və olduqca bahalı hədiyyələr təklif edir. Lakin Ceyn qadın müstəqilliyinin əhəmiyyətinə inanır və həyatda heç kimə borcu olmayan mövqe- yini qorumağa çalışır. Hətta cənab Roçesterlə nigaha razılıq verdikdən sonra, həmin anın sehri ilə tilsimlənmiş və romantik xəyallara qapılmış olsa da, onun şəxsiyyətinin feminist elementləri yenə də özünü göstərir. Ceyn bütün qəlbi ilə sevdiyi şəxsin onu bahalı hədiyyələr yağmuruna tutmasına qarşı çıxır, çünki düşünür ki, bele getsə, o Roçesterdən daha da asılı vəziyyətə düşəcək və ona borclu olacaq. Bundan əlavə, o təkid edir ki, nigaha qədər Adelin mürəbbiyəsi olaraq işinə davam etsin. Ceynin bu qərarı həmin dövr üçün bir qədər qəribə səslənsə də, bir daha onu göstərir ki, o mümkün olduğu qədər müstəqil qalmağa çalışır. Ceynin Roçesterə olan hissləri böyük əzablardan keçsə də, xoşbəxt sonluqla mü- kafatlandırılır. Əsərin sonunda mövcud reallığın arzuolunan sonluqla əvəz olunması Bronteyə romantik nümunələrə müraciət etməsi üçün təkan vermişdir. O, Ceyn və Ro- çester arasında olan sevgini ancaq realizmin tələblərinə sadiq qalmadan əks etdirə bilərdi. Bronte Tekkerey ilə bir misilsiz realizm ustadı kimi fəxr edirdi və daim ona bənzəməyə çalışırdı. Əsərin qəhrəmanı Ceyn Eyrin romantik duyğularının inkişaf etdiyi mühit də İngiltərədə XIX əsrin ortlarına xas olan cəmiyyətin fərqli təbəqələrinə aid real insanlardan ibarət idi. Əsər həm romantik, həm də realist fikirləri özündə birləşdirdiyindən güclü bədii vəhdətə sahibdir. Lakin bu iki bir-birindən tamamilə fərqli olan istiqaməti anlamaq və onları ayırd etməyi bacarmaq çox vacibdir. Bronte realizmi özünəməxsus şəkildə anlayırdı və 40-cı illərin ortalarına xas olan estetik prinsiplərə əsaslanaraq əsərini yazırdı. “Ceyn Eyr” tərbiyəvi roman qanunları əsasında yazılmış bir əsərdir. Qəhrəmanın başına gələn hadisələr bir sıra mübarizələrdən, iztirablardan və çətinliklərdən keçsə də, onun sonda əldə etdiyi xoşbəxtliyin qədrini daha yaxşı anlamasına və qiymətlən- dirməsinə səbəb olmuşdur. “Ceyn Eyr”də hiss və həyəcanlar olduqca romantik şəkildə təsvir olunub kitaba xüsusi gözəllik bəxş edir, qəhrəmanın azadlıq sevər üsyankar ruhu isə əsərin ayrılmaz hissəsidir. Amma romanda ənənəvi sadəlövh romantik fikirlər də yer almışdır. Roçesterin ağlını itirmiş həyat yoldaşının əzazil surəti və qəsrdə baş verən sirli hadisələr Bronte bacılarının da qiraət etdikləri XVIII əsrə aid qotik romanları xatırladır. Yazıçı Bronte digər epizodlarda bir sıra tipik romantik elementlərə yer ayırmışdır. Məsələn, XXXV fəsildə “Roçesterin səsi” epizodu, burada Roçesterin uzaqdan gələn və Ceyni çağıran səsi, Ceynin də o səsə tabe olması indiki dövrdə bundan yüz, hətta əlli il əvvəl qəbul olunduğu kimi deyil, tamamilə fərqli şəkildə dərk edilir. Maraqlıdır ki, tipik telepatik ötürülmə hallarını əks etdirərək hələ bu cur hadisələrin tədqiqat mövzusu olmasından yüz il əvvəl Bronte yazırdı: “Bu, hisslərin aldanması yaxud sehir deyil, sadəcə izahı mümkün olmayan təbii bir hadisədir.”[4]
Filologiya məsələləri – №02, 2016
320 Beləliklə, Şarlotta Brontenin əsərlərində romantizm və realizm arasındakı xüsusi ideoloji ve estetik sərhədlərin ortaya çıxdığını söyləmək olar. Bu özəllik yazıçının obrazları yaradarkən istifadə etdiyi bədii təsvir vasitələrində öz əksini tapır. Rəsm əsərində olduğu kimi sözlü təsvirin xüsusiyyəti də hər şeydən əvvəl müəyyən qəhrəmanın fərdiliyinə və şəxsiyyətinə olan birbaşa müraciətlə şərtlənir. Portret oxşarlığı janrın ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu oxşarlıq surətin canlı təbiətə uyğun yaradılmasında müşahidə olunur və yazıçı tərəfindən sözlü təsvir üçün özünəməxsus sərbəstliyə malik bədii bütövlük kimi qiymətləndirilir. İnsan fərdiliyinin təkrarolunmazlığının və onun xarakterində, davranış və danışıq tərzində olduğu kimi tərcümeyi-halında, yaradıcılıq fəaliyyətində və onun mənəvi dünyasını əks etdirən şəxsi həyatının müxtəlif çalarlarında da müşahidə olunan düşüncələrinin məhz bütöv təsvirində ədəbi portret janrının mahiyyəti ortaya qoyulur. Şarlotta Bronte özünün ədəbi portret ustası olduğunu göstərmişdir. Onun məharəti yaratdığı obrazların zahiri xarakterik cizgilərinin təsvirində xüsusi qayğı ilə seçilmiş söz və ifadələrlə fərqlənirdi, lakin ən əsası o idi ki, Bronte həm də qəhrəmanın daxili dünyasını oxucuya çatdırmağa xüsusilə diqqət yetirirdi. Obrazların xarakterini müəyyən edərkən o, bu və ya digər şəxsiyyətlərin olduqca anlamlı ifadəsi üçün müxtəlif yazı üsullarına və təsvir vasitələrinə müraciət edirdi. Bəzi hallarda Bronte bilərəkdən şişirtmələrə yol verir, bəzən isə ciddi həyat normalarına əməl edirdi. Oxucu xəsis Brokhlörstün portreti ilə tanış olur. O hündür və arıqdır. Onun paltosu axıracan düymələnib. Onun obrazı daha aydın şəkildə müəllifin heç bir şərhi olmadan bir dialoq vasitəsilə verilir. Broklhörstun təhsil sisteminə olan baxışını anadangəlmə bu- ruq saçları olan qızın saçını dibindən qırxmağı əmr etdiyi epizodda açıq müşahidə et- mək mümkündür. Burada müəllif heç bir şərh bildirmədən sadəcə tərbiyəçinin verilən əmrə olan münasibətini göstərən bir cümlə ilə kifayətlənir: “Miss Templ dəsmalını ağzına apardı, sanki bununla özündən asılı olmadan üzündə yaranan təbəssümü yığışdırdı.”[1.85] Bronte xüsusi diqqətlə gənc keşiş Riversin zahiri görünüşünü təsvir edir – burada o, keşişin daxili və xarici aləmi arasında ziddiyyətlər olduğunu da vurğulayır, belə ki, Rivers zahirən gözəl olsa da, daxilən soyuq və duyğusuzdur, o sırf öz vəzifəsini yerinə yetirmək naminə xidmət etdiyi insanları belə sevmir. O, qədim heykəltəraşlığın soyuq mərmərini xatırladır. Ceyn Eyrin bu cümləsində Riversin görünüşü daha aydın təsvir olunmuşdur: “Mən inamsız tərzdə onun dediklərinə sualla cavab verdim və onun ahəngdarlığıyla gözəl, amansız ciddiliyilə qorxunc üz cizgilərinə, düşüncəli, lakin soyuq alnına, parıltılı, dərin, nüfuzedici, amma zəriflikdən əsər-əlamət olmayan gözlərinə, hündür, təsirli vücuduna baxdım və bir anlığa özümü onun arvadı yerində təsəvvür etdim.”[1.540] Beləliklə Riversin psixoloji portreti onun zahiri görünüşünün təsviri ilə mükəmməl şəkildə cızılır və bizim qarşımızda başqasının hisslərini duya bilməyən tipik puritan dünyagörüşünün nümayəndəsi dayanır. Sent-Con Riversin xarakterinin yaradılmasını realist Brontenin ən böyük uğurlarından hesab etmək olar. Bu həmin Brontedir ki, yaradıcılığına diqqətlə nəzər saldıqda itaətsizlik və üsyankarlıq olduqca parlaq şəkildə müşahidə olunur. “... Kim ki səninlə yaxşı rəftar edir, sən də ona qarşı yaxşı olursan. Məncə belə də olmalıdır. Əgər insanlar yalnız qəddar və haqsız olanlara tabe olsaydılar, onda qəddar adamlar hər şeyi öz istədikləri kimi edərdilər: onlar heç nədən qoxmaz və bunun nəticəsində hər şey gün-gündən pisləşərdi. Bizi səbəbsiz yerə döyəndə, biz zərbəyə zərbə ilə cavab verməliyik, buna qəti əminəm, özü də cavab zərbəsi elə güclü olmalıdır ki, sənə bir daha əl uzatmağa heç kimin cürəti çatmasın”,[1.77] - ona qarşı edilən bütün haqsızlıqları bağışlamalı oldu- ğunu deyən mərhəmətli və mülayim rəfiqəsi Helen Berns ilə söhbətində on yaşlı Ceyn
Filologiya məsələləri – №02, 2015
321 deyirdi. Məhz onun xarakterinin itiliyinin real təsviri oxucularında qəhrəmana qarşı rəğbət oyatmışdır. Çünki sağ yanağa zərbə dəyəndə sol yanağı da irəli vermək prinsipi ilə yaşayan kasıb və kimsəsiz insanların ədalətsizlik qarşısında aciz olduqları bir dövrdə hələ uşaq ikən bu fikirləri səsləndirmək böyük mərdlik tələb edirdi. Təsadüfi deyildir ki, ədəbiyyatda Helen Berns kimi gənc obrazlar erkən yaşda dünyasını dəyişirlər, bununla müəlliflər oxuculara çatdırmaq istəyirlər ki, belə mərhəmətli balalar bizim ədalətsiz və mərhəmətsiz dünyamızda yaşamaq üçün çox təmiz və safdırlar, buna görə də tab gətirə bilmirlər. Ceyn isə həyatına davam edir və artıq yetkinlik dövrünü tamamladıqda İncildən öyrəndiklərini daha aydın dərk etmiş, sakitləşmiş, bütün inciklikərini bağışlamağı öyrənmişdir. Buna baxmayaraq on səkkiz yaşlı Ceynin iti dili və müşahidə qabiliyyəti onu tərk etmir, əksinə onun obrazını daha da cəlbedici və maraqlı edir. Artıq qeyd olunduğu kimi, roman birinci şəxs tərəfindən nəql edilir. Bu ənənə, qəhrəmanın psixologiyası artıq yazıçıların diqqətini çəkməyə başladığı vaxtdan, XVIII əsrdən mövcud idi. Bəhs etdiyimiz romanda da bu cür ifadə vasitəsi, eləcə də digər bədii metodlar, obrazların psixologiyalarını fərdi şəkildə, o cümlədən dərindən təhlil etməyə imkan yaradır və beləliklə biz əsərin qəhrəmanının daxili dünyasını daha asan kəşf edə bilirik. Ceynin ətrafındakı insanlara və baş verən hadisələrə olan münasibəti, düşüncələri, əldə etdiyi təcrübələr, keçirdiyi hiss və həyəcanlar daxili monoloq şəklində verilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu tip monoloqda adətən yazıçının özünə məxsus olan fikirləri öz əksini tapır, belə ki, yazıçı düşündüklərini əsərin qəhrəmanının dili ilə oxucuya çatdırır. “Ceyn Eyr” əsərində qəhrəmanın daxili səsini əsas ifadə vasitələrindən biri hesab etmək olar. Bu monoloq mürəkkəb bədii cümlələrdən təşkil olunduğu üçün olduqca emosional səslənir. Bir başqa xüsusiyyət də qəhrəmanın iki səsin söhbəti formasında qələmə alınmış düşüncələrində müşahidə olunur. Məsələn, yazıçı Ceynin Roçesterlə baş tutmayan nigaha görə keçirdiyi həyəcanı, məyusluğu ətraflı təsvir edir. Onun tərəddüdü və bu uğursuzluqdan sonra həyatını necə davam etdirəcəyi barədə acı düşüncələri ağlının və duyğularının dialoqunda öz əksini tapır. Əsərdə mənəvi narahatlığın böyük hissəsi kəffarə və bağışlanma ilə əlaqədardır. Cənab Roçester keçmiş səhvlərinə və günahlarına görə əzab çəkir. O tez-tez qəbahətli həyat tərzi sürdüyünü özü də etiraf edir və Ceynə qarşı heç də təqdirəlayiq sayılmayan hərəkətlər edir. Hətta cənab Roçester bəzi oxucular tərəfindən sırf Ceyndə qısqanclıq hissi baş qaldırsın deyə Blanş İnqrem ilə münasibət yaratdığına görə günahlandırılır. Həmçinin evli ola-ola Ceyn ilə nigah bağlamaq istəyinin dini və mülki orqanlar tərəfindən yaxşı qarşılanmayacağını bilsə də, o fikrindən dönmür və nigah üçün bütün hazırlıqları görməkdə davam edir, üstəlik evli olduğunu Ceyndən gizlətməyə çalışır. Bunlar əlbəttə Roçesterin günahlarından sadəcə bir neçəsidir. Lakin bu o demək deyil ki, o heç bir rəğbətə layiq deyil. Axı o bağışlanmaq üçün artıq bir sıra cəhdlər etmişdi. Məsələn, o özünün Adelin atası olduğuna heç cür inanmamağına və bunu qəbul etməməyinə baxmayaraq, həmin qızı gətirib evində saxlayır və onun təhsil və tərbiyə almasına xüsusi diqqət yetirir. Həmçinin ağlını itirmiş həyat yoldaşına nifrət etsə də, ona baxması üçün xidmətçi təyin edir. Roçester ilk nigahı barədə həm öz ailəsi, həm də həyat yoldaşının ailəsi tərəfindən aldandığını, baş verən bədbəxtliklərdə günahsız olduğunu vurğulasa da, ölənə qədər arvadını tərk etmir və onu evində saxlayır. Onun məhz bu hərəkətləri bəlkə də günahlarından təmizlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu iki bir-birinə zidd olan anlayışları böyük ustalıqla tərənnüm etmiş Bronte həmçinin evlilikdə də haqsızlığa dözümü olmadığını oxucuya qəhrəmanın dili ilə çat- dırır. Belə ki, Diana qardaşı Sent-Con Riversin Ceynə etdiyi evlilik təklifi barədə ona suallar verən zaman Ceyn cavabların birində deyir: “O mənə bildirdi ki, mən zəhmət
Filologiya məsələləri – №02, 2016
322 üçün yaranmışam, məhəbbət üçün yox. Bu, əlbəttə, həqiqətdir. Onda belə çıxır ki, əgər mən məhəbbət üçün yaranmamışamsa, deməli, nikah üçün yaranmamışam. Di, məgər ömrünü sənə yalnız əlverişli vasitə kimi baxan adamla bağlamaqdan dəhşətli şey ola bilərmi?”[1.551] Əsərin yazıldığı dövrü nəzərə alsaq, bunları dilə gətirməyi bacarmaq olduqca cəsarətli bir addım hesab olunur. Cənab Roçester kimi imtiyazlı bir sahibin öz evində işləyən mürəbbiyəyə aşiq olması, kasıb və kimsəsiz olduğunu bilməsinə bax- mayaraq onunla evlənmək fikrindən dönməməsi bir daha onu sübut edir ki, ağlın, nə- cibliyin, alicənablığın və mərdliyin təbəqə ilə, dövr ilə əlaqəsi yoxdur, bunlar tamamilə fərdi keyfiyyətlərdir.
1. Ceyn Eyr, Şarlotta Bronte, Bakı, Qanun nəşriyyatı, “Əli və Nino” nəşriyyatı, 2013 2. In the Footsteps of the Brontës, Ellis H. Chadwick, New York, Cambridge University Press, 2011 3. Jane Eyre, Charlotte Brontë, Oxford University Press, 1996 4. http://mirznanii.com/info/analiz-dzheyn-eyr-sh-bronte 5. http://skemman.is/en/item/view/1946/2289 6. https://www.goodreads.com/search?utf8=%E2%9C%93&query=jane+eyre 7. http://www.sparknotes.com/lit/janeeyre/canalysis.html 8.
GUNEL ISMAYILOVA PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF THE NOVEL "JANE EYRE" WRITTEN BY CHARLOTTE BRONTË
The article is devoted to the psychological analysis of the novel Jane Eyre written by Charlotte Brontë. For the description of the characters several methods of comparison and contrast are used. The inner world of some roles are the same as their outer portrait, while for some of them this is unacceptable. The author of the article tried to analyse the novel taking into consideration both romantic and realistic elements of literature.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ "ДЖЕЙН ЭЙР" НАПИСАННОЙ ШАРЛОТТЫ БРОНТЕ РЕЗЮМЕ Статья посвящена психологическому анализу романа Джейн Эйр напи- санной Шарлотты Бронте. Для описания персонажей используются несколько методов сравнения и контраста. Внутренний мир некоторых ролей такие же, как их наружной портрет, в то время как для некоторых из них это неприемлемо. Автор статьи попытался проанализировать роман, принимая во внимание как романтические, так и реалистические элементы литературы.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
323 N.S.MƏSUMZADƏ Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu muslim-mamedov1@mail.ru İMADƏDDİN NƏSİMİ YARADICILIĞINDA İNSANA MÜNASİBƏTİN BƏDİİ ƏKSİ Açar sözlər: insan, humanizm, şeir, şair, əsər, hürufilik, mübarizə, əqidə, klassik, irs, ədəbiyyat, şəxsiyyət Ключевые слова: человек, гуманизм, поэзия, поэт, произведение, хуруфизм, борьба, вера, классический, наследие , литература, личность Keywords: man, humanism, poetry, poet, work, hurufi, struggle, faith, classic, heritage, literature, personality Qloballaşan dünyada insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında, kamilləşmə- sində, mənəvi aləminin zənginləşməsində, dünyagörüşünün genişlənməsində klassik irsdə öz əksini tapmış ümumbəşəri ideya və konsepsiyalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müasir mərhələdə elmi-texniki tərəqqinin sürətli inkişafı insan şəxsiyyətinin formalaşmasında bütün imkanlardan, o cümlədən klassik söz sənəti incilərindən istifadəni zəruri edir.
Bu baxımdan son dövrlərdə dünya ictimai və bədii fikrində insan şəxsiyyətinə, insan mənəviyyatına marağın artması heç də təsadüfi deyildir. Məlumdur ki, Şərq bədii-fəlsəfi fikrində müxtəlif insan konsepsiyaları öz əksini tapmış, insanın kamilləşməsi problemi dərindən araşdırılmışdır. Bu baxımdan Nizami, Nəsimi , Füzuli, Tusi kimi görkəmli mütəfəkkirlərin yaradıcılığındakı humanizm, insan şəxsiyyətinə yeni yanaşmalar diqqəti cəlb edir. Nəsimi Azərbaycan dilində şerin ilk gözəl nümunələrini yaradan, öz mütərəqqi fikirlərini yüksək bədii dillə ifadə etməyi bacaran qüdrətli sənətkarlardan biri olmuşdur. Onun ana dilindən başqa ərəb və fars dillərində də yaratmış olduğu divanlar şairin adı- nın öz vətənindən çox-çox uzaqlarda, bütün Yaxın Şərqdə şöhrətlənməsinə səbəb ol- muşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında ana dilində ictimai, fəlsəfi şeirin ilk qüdrətli nüma- yəndəsi İmadəddin Nəsimıdir. Dövrün ziddiyyətlərinə böyük həssaslıqla cavab verən şair zəngin poeziyası ilə hər cür zülmü, ədalətsizliyi, qeyri-insaniliyi rədd etmiş, həqiqəti, insanlığı, insanın mənəvi gözəlliyini müdafiəyə qalxmış, qəlbinin hərarəti ilə insanı ucaltmış və tərənnüm etmişdir. Onun poeziyasında dünyaya, insana, onun fikir və əməllərinə yeni bir münasibət ifadə olunmuşdur. Ulu Öndər Heydər Əliyev anadilli poeziyamızın görkəmli nümayəndəsi, dünya
H.Araslı, M.Quluzadə, M.Cəfər, R.Azadə, N.Araslı, Ə.Səfərli, X.Yusifli, T.Kərimli, Y.Babayev və başqa alimlərin Nəsiminin kamil insan konsepsiyasına həsr olunmuş tədqiqatları bu böyük sənətkarın zəngin və çoxcəhətli irsinin müasir dövrümüz üçün əhəmiyyətinin müəyyənləşdirilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, İ.Nəsimi zəmanəsinin dərin bilikli şəxsiyyətlərindən Filologiya məsələləri – №02, 2016
324 olmuş, hikmət, məntiq, əruz, qafiyə, tarix, nücum, fiqh, təbiətşünaslıq elmlərini öyrınmiş, elmi və fəlsəfi irsi mükəmməl mənimsəmişdir. Bütün bunlar onun bədii- fəlsəfi yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Məlumdur ki, Nəsimi yaradıcılığında hürufi görüşlər mühüm yer tutur. Məlumdur ki, hürufilik hərflərlə bağlıdır, hüruf hərflərin cəmi deməkdir. Bu təriqət
Hürufilər bütün təəqiblərə, cəzalara baxmayaraq, yaşadıqları cəmiyyətin istismarçı təbiətinə qarşı çıxır, hakim təbəqənin insana münasibətdə ədalətsizliklərini, haqsızlıqlarını kəskin tənqid edirdilər. Nəsimi yaradıcılığında humanizm və kamil insan problemi vəhdət təşkil edir. Böyük sənətkar insanı dünyanın əşrəfi, yaranmışların ən şərəflisi hesab edir, insanın böyüklüyündən, insan zəkasının qüdrətindən söz açırdı. İnsan təbiətindəki mənfi cəhətlərdən ürək ağrısı ilə bəhs edən şair onu düz yola dəvət edir, ağıl, zəka, düşüncə yoluna dəvət edirdi. “ Nəsiminin ilahi və dünyəvi məzmunda yazdığı şeirlərində insan problemi əsas məsələdir. Böyük şair insanıən gözəllik və səadətini , onun könül sərbəstliyi və mənəvi azadlığını, əqli-mənəvi yetkinliyini hər şeydən üstün tutur, insanı həyatın maddi və mənəvi gözəlliklərindən layiqincə kam almağa çağırır. Ona görə də insanın həyat sevincinə qarşı çıxan nə varsa, hamısını pisləyir, tənqid və ifşa edir, onları div, şeytan adlandırır.orta əsrlər həyatına və ictimai mühitə etiraz edən Nəsimi nadanlığı, cahilliyi ən böyük bəla sayır, şeirlərində yaşadığı dünyanən bədii mənzərəsini yaradır. Şair öz zəmanəsində sözübütöv. Doğrucul və vəfalı bir insan axtarıb tapa bilmir, Sanki bu aləmn saxtakarlıq, yalan və hiylə üzərində qurulmuşdur, onun heç bir sədəfində saf bir inci yoxdur, heç bir insanın ürəyi fitnə və hiyləgərlikdən uzaq deyildir. Başqa bitr şeirində Nəsimi sədaqətli bir dost, sirdaş tapa bilməməsindən şikayətlənir, Bu dünyanı tikanlı bir bağa bənzədir və bu gülsüz yerdə gülzar axtarmağın boş, mənasəız bir iş olduğunu bildirir, Tikanlı dünya gül deyil, tikan bitirir, özü vəfasız, dəyanətsiz olduğundan vəfalı, etibarlı yar –yoldaş yetirmir.” (11, 335) Nəsimi kamil insanın sözübütövlüyünü, sözü ilə əməlinin düz gəlməsini zəruri sayırdı. O, öz şəxsiyyəti, nümunəsi ilə müridlərinə nümunə göstərir, öz mübarizliyini əməlləri ilə sübut edirdi. Rəvayətə görə Hələb şəhərində Nəsiminin müridlərindən olan bir gənc hürufi şairin farsca yazılmış şeirini ucadan söyləyirmiş: Həqbin nəzəri bayəd, ta ruye-məra binəd, Çeşmi ke bovəd xodbin, key ruye-xoda binəd? (Haqqı görən bir göz lazımdır ki, mənim üzümü görsün, o göz ki, ancaq özünü görür, xudbindir, Allahın üzünü haradan görər?) duyuq düşən ruhanilər gənci həbsə atdırırlar. Şeirin kimin olduğunu soruşanda, Nəsimini ələ vermək istəməyən gənc özünün yazdığını söyləyir. Ruhanilərin fitvası ilə onu dar ağacından asılmağa məhkum edirlər. Hadisədən xəbər tutan Nəsimi özünü cəza meydanına yetirib, şeirin müəllifi olduğunu bildirir. Ruhanilər onun hürufi mürşidi olduğunu öyrənib, diri-diri soyulmasına fitva verirlər. Dərisi soyularkən qan itirən şairin saraldığını görən ruhanilər istehza ilə soruşurlar: - Sən ki həqsən, bəs niyə rəngin sarıdır? Nəsimi: Mən əbədiyyət üfüqlərində doğan eşq günəşiyəm. Günəş batanda saralar, - deyə cavab verir.” Şair öz dəyanətini, mübarizliyini, əqidəsi yolunda dönməzliyini əks etdirən məşhur “Ağrımaz” qəzəlində iki insanı qarşılaşdıraraq yazırdı:
Filologiya məsələləri – №02, 2015
325 Zahidin bir barmağın kəssən, dönüb haqdan qaçar, Gör bu gerçək aşiqi sərpa soyarlar, ağrımaz. Beytdən göründüyü kimi, şairin insana münasibəti fərqlidir. Barmağı kəsiləndə haqdan qaçan zahid əslində şər xislətlidir. Dediyi sözlə əməli düz gəlməyən yalançı, saxtakar zahid cahil insanı təmsil edir. Nəsimi fəlsəfi şeirlərində belə insanları müxtəlif əbalara bürünsələr də, nadan hesab edir. Çünki tamah, nəfs ucbatından mənəviyyatını itirmiş bu insanlar hər cür saxtakarlığa, cinayətə əl atmağa hazırdır. Əsərin lirik qəhrəmanı şair özüdür. Lirik qəhrəman gerçək aşiqdir. O, əqidə mücahididir. Ölsə də,başdan ayağa dərisi soyulsa da, fərarilik etməz, haqq yolundan imtina etməz. Şairin fikrincə, gerçək aşiq ləyaqətli insandır, öz ağlı, düşüncəsi, yüksək mənəvi keyfiyyətləri ilə seçilir. Şair bu əsərdə insan iradəsinin əzəmətindən, əqidə mücahidini ölümün gözünə dik baxmasından qürurla söz açır. Lirik qəhrəmanın mətanəti, dözümü, ağır işgəncələrə dözmək , düşmən qabağında əyilməmək əzmi şeirin hər misrasında öz əksini tapır. Canə sən candan nə kim gəlsə, ciyərlər ağrımaz, Həqq bilir, bir zərrə neştərdən damarlar ağrımaz. Şair inamla bəyan edir ki, ölüm qorxusu onun qəlbinə hakim ola bilməyəcək, insana olan məhəbbəti ona dözüm, güc verəcəkdir. Şaha, mehrindənmidir, ya aşinalıqdan mıdır, Cismimi sər ta qədəm min gəz yararlar, ağrımaz. Şair bu çətin məqamda da dediyindən dönmür, zahidin nahaq fitvasını bütün həyatı boyu mübarizə apardığı haqsızlığın, ədalətsizliyin bariz nümunəsi hesab edir. Zahidin puç əfsanəsi, adəti üzrə söylədiyi yalanı şairin sanki ömür boyu dediklərinin həqiqət olduğunu bir daha sübut edir. Fitvasından zahidin nahəq məni gər soyalar, Qəm deyil səndən- şəxa, görcək damarlar ağrımaz. Zahidin əfsanəsindən soydular nahaq məni, Həqq bilir səndən, şəxa, sahib nəzərlər ağrımaz. Şair haqqı, haqq sözü insanlara çatdırmaq, izhar etmək üçün apardığı mübarizənin uğursuzluğundan sarsılmadığını söyləməklə arif insanların öz yoluna davam etdiyini bir daha təsdiqləmiş olur. Şişəmi çün daşə çaldım, Həqqi izhar eylədim, Çeşm-i əhval ağrıdan arif bəşərlər ağrımaz. Sənətkarın insan qəssablarını murdar adlandırması onun cəhlətə, nadanlığa, dünya malına uyub zülm, ədalətsizlik yolunu tutanlara ittiham kimi səslənir. Soyun, ey murdar sallaxlar, Nəsiminin tənin, Bunca namərdi görün, bir ər qıyarlar; ağrımaz İmadəddin Nəsiminin ən dəyərli əsərlərindən olan, onun kamil insan konsepsiyasının mahiyyətini yüksək sənətkarlıqla əks etdirən, əruzun rəcəz bəhrində yazılmış “Sığmazam” qəzəlidir. Bu məşhur əsərdə hürufilik təriqətinin əsas müddəaları öz bədii əlksini parlaq şəkildə tapmışdır: Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam, Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam. Ərşlə fərşü kafü nun məndə bulundu cümlə çün, Kəs sözünüvü əbsəm ol, şərhü bəyanə sığmazam. Şaitrin fəlsəfi-panteist düşüncələrinin ifadəsi olan qəzəldə kamil insanın obrazı yaradılıb, onun mənəvi ucalığı tərənnüm edilib. Şair sanki şər xislətli, cahil insanlara müraciətlə deyir ki, siz bu fani dünyaya, onun saxta həzlərinə uymusunuz. Mən isə iki cahana, yəni maddi və mənəvi aləmə sığmazam. Şair özünü “gövhəri-laməkan”
Filologiya məsələləri – №02, 2016
326 adlandırmaqla Allah-təalaya aid edilən xislətlərin insanda təcəlla etdiyini söyləyir, cahil insanı ayıltmaq istəyir. Qəzəlin əruz vəzninin rəcəz bəhrində yazılması təsadüfi deyildir. Məlumdur ki, rəcəz sözünün mənası döyüş zamanı meydan oxumaq, hərbə-zorba gəlmək deməkdir. Şair əsərin ideya-məzmununa uyğun bu bəhri seçməklə düşmən qarşısında sarsılmaz iradəsini, əqidə, iradə möhkəmliyini, qürurunu, əyilməzliyini göstərmək istəmişdir. Şair iki cahana sığmayan insanın əzəmətini, böyüklüyünü, ləyaqətini iftixar hissi ilə bəyan edir. Bu, əlbəttə, insana günahkar bəndə kimi yanaşan fanatiklərin, riyakar din xadimlərinin mövqeyini sarsıdır, şairin düşmənlərini artırırdı.
Qanı bir əhdü peymanı bütün yar?! Qanı bir qövlü gerçək, doğru dildar?! Qanı həqqi bilən bir gerçək ər kim, Ola doğru anın dilində göflar?! Nəsiminin fikrincə, Allah insanı xoşbəxt olmaq üçün yaratmışdır, bu xoşbəxtlik, yalan, bəd əməllər üzərində qurula bilməz. Div, şeytan təbiətli insanlar başqalarına zülm edir, şər əməlləri ilə fəlakətlər törədirlər. O, üzünü bu dünyaya uyanlara, Haqqı unudanlara, “divi-rəcimlərə” ( lənətlənmiş, nifrətə layiq divlərə) tutub deyirdi:
Sərvət yığmaq, dövlət yığmaq sonsuzlara olmuş şəkər, Cahan mülkü karvansara, insanlarsa bir qonaqdır, Ölüm isə darvazadan asılmış bir əyri çənbər. Humanist şair şər xislətli insanın da haqq yoluna qayıdacağına ümidini itirmir, həyatın mənasınıən sərvətdə, dünya malında olmadığına, xeyirxahlığın, dünyanı dərk etməyin, həyatın mənasınıə, gözəlliyini dərk etməyin zəruriliyinə inandırmağa çalışırdı. Yoxdur vəfası dünyanın, aldanma anın alına, Rəngindən oldu münfəil hər kim boyandı alına.
Arısı yalandır, saqın dadlısına aldanma kim. Acıdır anın şəkkəri, ağı qatılmış balına.
Fani cahanın sevgisi damu odudur yandırır, Qaç ol qarıdan, ey könül, aldanam zülfü xalına.
Vəfasız dünyaya uymaq, balına zəhər qatılmış, şəkəri acı olan zəmanənin hiylə- sinə, yalanına aldanmaq insanı cılızlaşdırır, onu sevgisiz, dostsuz həyat, mənəvi təklik, tənhalıq, nəticə etibarilə peşimançılıq gözləyir. Nəsimi insanı özünü, dünyanı, təbiəti dərk etməyə çağırır. Şairi insanın bu dünyaya gəlməsinin mənası, dünyanın yaradılığı, kainatın, təbiətin sirləri düşündürür, kamilliyi zəkada, düşüncədə, bu sualların cavabının axtarılmasında görürdü. Nəsiminin fikrincə, kamil olmaq, Haqqa qovuşmaq üçün insan öz nəfsinə qalib gəlməli, nəfsini haram şeylərlə məşğul etməməlidir.Bir növ cahillikdən uzaqlaşıb tədricən kamilliyin zirvəsinə doğru yaxınlaşmalıdır. İnsan onu Allahdan uzaqlaşdırıb şeytanın vəsvəsəsinə uyduran hər cür vasitələrdən çəkinməli, öz saflığını qorumalıdır: Məgər həqdən ziyan gördün ki,batil qövlə yapışdın, Çevirdin üzünü həqdən, saqın kim, həq degil batil.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
327 Akademik T.Kərimli və S.Şıxıyeva yazır ki, Nəsimi humanizmində insana məhəbbət ucdantutma deyil; burada seçim var: Nəsiminin sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan -kamil insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji varlıqdır: Mərhəba, insani –kamil, canımın cananəsi, Aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dürdanəsi? Bu cür ali mərtəbəyə çatmış kamil insan şairin gözündə Tanrının yer üzərindəki bir nümayəndəsi kimi cilvələnir və böyük mütəfəkkir fəxrlə deyir ki, onu yalnız qorxduqlarına görə, Tanrıya şərik çıxarmamaq üçün Haqq (Allah) adlandırmırlar. Şairin aşağıdakı beyti məhz Tanrı məzhəri olan kamil insana ünvanlanmışdır: Səni bu hüsnü camal ilə, bu lütf ilə görən Qorxdular Haqq deməyə, döndülər insan dedilər. Nəsimi yaradıcılığında dünya, cəmiyyətdəki qanunlar insanın saflığını pozur. İnsanın nəfsi onu dünyaya uymağa sövq edir. Tamahınıln quluna çevrilən insan bütün ümidlərini, arzularını dünyəvi hisslərlə maddi aləmə bağlayır və həqiqət yolundan azrır. Məhz buna görə də Nəsiminin giley, qınaq və tənqid hədəfi dünyadan onun insanlarına və ictimai həyata doğru yönəlir. Dərdü qəm ilə yandı könül, yar bulunmaz, Çox darü diyar istədi, dəyyar bulunmaz . Nəsimi humanizminin çağdaş dünyamız üçün önəmli olan cəhətlərindən biri də onun mücərrəd xarakter daşmaması, konkret insan münasibətlərini. Real insan gözəlliklərini əks etdirməsidir.Bu cür miniatür poetik örnəklərdə konkret bir situasiyada təsirlənmiş və köksünü qabardan emosiyaları “isti-isti” qələmə almış bir sənətkarın könül çırpıntıları aydınca duyulmaqdadır. (1,232-233) Kamil insan Nəsiminin fəlsəfi şeirlərinin lirik qəhrəmanıdır. Kamil şəxsiyyət dərin idrak sahibidir, öz düşüncəsi ilə özünü və ilahi həqiqətləri dərk edir, hərflərin elmini bilir, şeytan adlanan nəfsin əsarətinə düşmür, div xislətindən uzaq olur, hürufi görüşlərini dərk və qəbul edir, insanı və haqqı sevən həqiqət yolçusudur. Sənətkarın filosof düşüncəli lirik qəhrəmanı kamillik yolunun əsas stimulu kimi eşq camını nuş etməyi məsləhət bilir. Nəfsini hər kimsə kim, tanıdı ol həqqi bilir, Arifi-rəbb oldu ol kim, tanrı buldu səbat. Kamilliyı gedən yol asan deyil, bu yolu gedən insan çətinliklərə qatlaşmalı, sınaqlardan üzüağ çıxmaq üçün mətanətliu olmalıdır. Nəsimi insana böyük qiymət verir və insanı alçaldan, insanın iradə və azadlığını buxovlayan hər cür amilə etiraz edir. İnsan ən qiymətli bir sərvətdir. Hər şey onun yer üzündəki səadətinə və azadlığına xidmət etməlidir. Dünyanın sevgisi ağır yük imiş, məndən eşit, Nəfsini yük etmə ana, ey səbükbar, istəmə! Nəfsi xəbisə uymaq nadanların işidir, İşin nədir, gör axır, fikr eylə, olma nadan. Şair dönə-dönə oxucusunu nəfsdən, tamahdan, xəbislikdən ikrah etməyə, nadan olmamağa səsləyir. Onu öz nəfsinin hara aparacağını dərk etməyə çağırır. Göründüyü kimi, Nəsimi kamil insan haqqında qənaətlərini hürufi baxışları ilə
O, humanizm məsələsində öz dövrünü və özündən sonrakı dövrün baxışlarını xeyli qabaqlamış, kamil insan, insana humanist münasibətlə bağlı bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyən, aktuallığını qoruyub saxlayan müdrik fikirlər söyləmişdir. Filologiya məsələləri – №02, 2016
328 Nəsimi bu gün də bəşəriyyəti düşündürən problemlərə fəlsəfi və bədii müstəvidə münasibət bildirmiş, humanist baxışları ilə bəşəriyyətin böyük ustadları sırasında öz şərəfli yerini həmişəlik tutmuşdur. Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|