Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында

ƏDƏBİYYAT 

1.  Abbasova A. Kəlbəcər folkloru (Kəlbəcərli sakinlərdən toplanmış nümunələr). 

Bakı, Azərbaycan Gənclər Fondu tərəfindən nəşr olunub, 2014, 178 s. 

2.  Albalıyev Ş. Azərbaycan məişət nağıllarında şah obrazı. Bakı, Təknur, 2008, 152 s. 

3.  Azərbaycan folkloru külliyyatı. I cild. Nağıllar (I kitab). Bakı, Səda, 2006, 400 s. 

4.  Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı, Azərnəşr, 

1994, 680 s. 

5.  Çəmənzəminli Y.V. Əsərləri. Üç cilddə. III cild. Bakı, Avrasiya press, 2005, 440 s. 

6.  Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Bakı, Maarif, 1981, 400 s. 

7.  Əliyev R. Azərbaycan nağıllarında mifoloji mətnlər. Azərbaycan  şifahi xalq 

ədəbiyyatına dair tədqiqlər. XIV kitab, Bakı, Səda, 2006, s. 46-67 

8.  Əliyeva  Ş. Hökmdar və onunla bağlı mifik görüşlər. “Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi 

toplu, IV. Bakı, Nurlan, 2012, s.87-97 

9.  Füzuli Bayat, Folklor dərsləri. Bakı, Elm və təhsil, 2012, 424 s. 

10. Hüseynbəyli E. Şah Abbas. Roman-xronika. Bakı, Adiloğlu, 2008, 368 s. 

11. Kazımoğlu M. Xalq gülüşünün poetikası. Bakı, Elm, 2006, 264 s. 

12. Köçərli F. Balalara hədiyyə. Bakı, Gənclik, 1987, 104 s. 

13. Qarabağ: Folklor da bir tarixdir. I c. / Toplayıb tərtib edənlər:  İ.Rüstəmzadə, 

Z.Fərhadov.  Bakı, Elm və təhsil, 2012, 464 s. 

14. Qarabağ: Folklor da bir tarixdir. VIII c. / Toplayıb tərtib edən: İ.Rüstəmzadə. Bakı, 

Zərdabi LTD, 2014, 440 s.  

15. Rüstəmzadə İ. Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2013, 

368 s.  

16. Təhmasib M.H. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I cild. Bakı, Mütərcim, 2010, 488 s. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

391

AYTAC  ABBASOVA  

 

TALE VERSIONS OWNED BY KALBAJAR REGION 

 

SUMMARY 

It is an ordinary case to hear different versions of the same tales in different 

regions of Azerbaijan. This article dealt with about the tales collected from the people 

of Kalbajar region, and the versions and the role they are playing in the narrative stories 

system of Azerbaijan verbal literature.One of the characteristic features of thisregion 

stories is that, in most of them the narrative character of “Shah Abbas and Vizier 

Allahverdi khan” is prevailing,and also having a new narrative persona and new tale 

line like “Shah Sayyad”. 

 

АЙТАЖ АББАСОВА 

 

СКАЗКИ 

 

ВАРИАНТЫ, ХАРАКТЕРНЫЕ ДЛЯ КЯЛЬБЯДЖАРСКОГО 

РЕГИОНА

 

 

РЕЗЮМЕ 

В различных регионах Азербайджана не трудно найти различные варианты 

сказок.  В  статье  повествуется  о  сказках,  собранных  из  уст  жителей 

Кяльбяджарского  региона,  и  об  их  месте  в  системе  сказок  в  устной  народной 

литературе,  об  их  вариантах.  Своеобразной  особенностью  же  сказок  является 

преобладание  сказочного  сюжета,  связанного  с  «Шахом  Аббасом  и 

везиремАллахверди ханом» и обладание таким новым сказочным персонажем, как 

«ШихСайяд» и наличие сказки, обладающей новой сюжетной линией.  

 

          Rəyçi: Əməkdar elm xadimi,  fil.e.d., prof. Kamran Əliyev  

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

392

GÜLNAR  OSMANOVA 

AMEA Folklor İnstitutu 

[e-mail] 

 

YARADILIŞLA BAĞLI KULTLAR VƏ MÜASİR NƏSR 

 

 Açar sözlər: folklor, yazılı ədəbiyyat, inanc, kult, yaradılış, mifoloji düşüncə  

 Key words: folklore, written literature, belief, cult, creation, mythological thought 

 Ключевые слова: фольклор, письменная литература, вера, культ, зарождение, 

мифологическое мышление. 

 

Hər bir folklor materialının yaranmasında bədii xalq təxəyyülünün məhsulu olan 

mifik dünyagörüş böyük rol oynayır. Mifoloji düşüncədə qavranılan anlayışlar, inamlar 

dövri xarakter daşıyır. Bu düşüncə tipində  hər  şey – kultlar, inanclar və s. zamana 

tabedir. Təbiətlə bağlı olan bu kultlar, inamlar mifopoetik formada təbii obyektlərin 

üzərinə köçürülür. Mifoloji düşüncənin obyekti dağ, daş, çay, su, ağac və s. bilavasitə 

təbiətin özüdür. Odur ki, xalqın ibtidai təfəkkür və  təsəvvürlərindən yaranan bir çox 

inamlar əsrlər boyu nəsildən-nəslə keçərək yaşamış, öz varlığını bu günə kimi qoruyub 

saxlamışdır. Oda, suya, ağaca, bitkiyə tapınan ulularımızın bəzi inamları  hələ  də 

yaşamaqdadır.  Əski Azərbaycan, Altay və başqa türkdilli xalqların mifoloji inamında 

su, dağ, ağac, od-işıq kultu geniş yayılmışdır. 

Azərbaycan folklorunda da ağacla bağlı motivlər, xüsusən alma ağacı ilə bağlı 

nümunələr çoxdur. Burada alma ağacı  qədim həyat ağacına bənzəyir. Nağıl və 

dastanlarımızda alma ağacı həyat bəxş edən qüvvə kimi çıxış edir.  Azərbaycan folkloru 

antologiyalarında müxtəlif ağaclarla bağlı inanclara rast gəlinir. Məsələn, IV kitab olan 

“Şəki folkloru”nda aşağıdakı inanclar verilmişdir: “Qoz ağacı ümidsizlikdir. Nar, alma, 

armud dilək ağaclarıdır. Onları becərən xeyir tapar. Nar həm də sağalmaz dərdin 

dərmanıdır. Çinar uzaqgörənlikdir.  İlğım, söyüd sonsuz sayılır. Heyva bədnəzər, göz 

ağacıdır” (2, 91-92). Ağacın kölgəsində yatmaq pis əlamət sayılır. O adamı cin vura 

bilər (2, 78). Gecə qoz və əncir ağacının altında yatmazlar (2, 80). Körpə heyva ağacını 

göy vaxtı kəsməzlər. Deyərlər ki, qarğışa düşərsən (3, 35). Şər vaxtı ağac altına getmək 

olmaz. Deyərlər ki, adama sədəmə toxunar (1, 55). 

Xalqımızın çoxəsrlik mənəvi mədəniyyətinin tərkib hissələrindən biri olan 

folklorumuzda ağacla bağlı çoxlu  atalar sözləri və məsəllər də var. Məsələn, ağacın barı 

ona yük olmaz. Yeni ağacın barı az olur, kölgəsi çox (5,114); Bar gətirən ağaca balta 

çalmazlar (5, 186); Ağac səmtinə yıxılar (4, 219);  El söyən ağac quruyar (4, 310). 

Yenicə yeriməyə, dil açmağa başlayan uşaqların paltarlarının çiyninə dağdağan 

ağacından bir parça tikilir, yaxud biləyinə iplə bağlanır ki, bu da uşağı pis gözdən 

qoruyurdu. Dağdağan olmasa, bunu heyva ağacı  əvəz edirdi. İnsanlar inanırdılar ki, 

heyva ağacı insan bədəninə daxil olan müxtəlif ruhları bədəndən çıxarıb qovur və insan 

əvvəlki halına qayıdır, sağlamlığına qovuşur (4, 20). 

Bütün bunlar göstərir ki, insanlar müqəddəs saydıqları, tapındıqları ağacların kiçik 

bir hissəsini üstlərində gəzdirməklə bəd ruhları uzaq salacaqlarına inanmışlar. 

Belə ki, dağdağan  əski türklərin tapındığı, sitayiş etdiyi müqəddəs ağaclardan 

olmuşdur. Azərbaycanda qələmə alınmış yaradılış əsatirinə görə yer üzərində bitən ilk 

yeddi ağacdan biri məhz dağdağandır. El arasında bu ağacla bağlı yaşanan inamlar da 

dağdağana bəslənilən münasibəti əks etdirir. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

393

Fil.ü.f.d., dos. Afaq Xürrəmqızı yazır ki: “Orta Asiyada bütün qoruyucu 

həmayillərə verilən ümumi adlardan biri “dağdağ”dır. Ehtimal ki, bu ad dağdağanın 

təhrif edilmiş formasıdır” (12, 17). 

Ağacla bağlı inamlara müasir nəsr nümunələrində də rast gəlinir. Məsələn, Sabir 

Əhmədovun “Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü” əsərində müəllif Cəmilənin dilindən 

deyir: Anam axır çərşənbəyə inanırdı. Deyirdi ki, bayramdan qabaq axırıncı çərşənbədə 

gecə, gecənin hansı  vədəsindəsə bütün ağaclar başlarını endirib üç dəfə yerə vururlar. 

Haman anda kim bunu görsə, ağaclar üçüncü dəfə yerə  səcdə  qılanda nə arzu etsə, 

mütləq istəyinə çatacaq” (9, 10). 

Qeyd edək ki, ağacla bağlı motivlər daha çox Azərbaycan  şifahi xalq 

ədəbiyyatının min illik yazılı  abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında 

mövcuddur. Eposda  ağac kultuna əcdad mifi səviyyəsində yanaşıldığı görünməkdədir. 

Qədim türklərin mifoloji dünyagörüşündə ağac ilkin həyati başlanğıc hesab edilir və ona 

xüsusi ehtiram ifadə edilərək sakral münasibət bəslənilirdi. “Basatın Təpəgözü 

öldürməsi” adlanan səkkizinci boyda Basat Oğuz elinə qənim kəsilən Təpəgözə öz əsil-

kökünü xatırladaraq belə deyir:  

“ Atam adın sorar olsan-Qaba ağac! 

  Anam adın deyərsən Qoğan aslan! 

  Mənim adım sorarsan-Aruz oğlu Basatdır” (13, 116 ).   

Bununla da oğuz igidi olan Basat öz nəsil şəcərəsinin bir ucunun Qağan aslana, digər 

ucunun isə Qaba ağaca söykəndiyini bildirir. Türkiyəli araşdırıcı Mətin Ərqun qeyd edir 

ki, əski türk etiqadına görə xaqanlar və bəylər bu dünyaya Tanrı tərəfindən ağac yolu ilə  

göndərilmişlər. Bu sözləriylə Basat da özünün mübarək üzlü müqəddəs ağac yolu ilə 

Cənnətdən, dolayı olaraq Tanrıdan gəldiyini deyir (11, 10). Eposun ikinci boyu olan 

“Salur Qazanın evinin yağmalanması”nda düşmənə əsir düşən Uruzun asılacağı ağacla 

danışması  oğuz türkləri arasında ağacın canlı, diri bir varlıq kimi təsəvvür edilməsi 

düşüncəsinin mövcudluğundan xəbər verir. Qoyun məni bu ağacla söyləşim – dedi, 

çağırıb ağaca söyləmiş, görəlim Xanım, nə söyləmiş: 

- Ağac, ağac dersəm sana ərlənmə, ağac!  

  Məkkə ilə Mədinənin qapısı ağac. 

  Musayi-kəlimin əsası ağac! 

  Böyük-böyük suların körpüsü ağac! 

  Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac! 

  Məni sana asarlar, götürməgil, ağac! 

  Götürəcək olursan yigidligim səni dutsun, ağac! (13, 39)  

Buradan göründüyü kimi, oğuzlar ağaca olan ilkin inamı unutmamış, onun 

deyiləni başa düşən olmasını zənn etmişlər.  

Əski Azərbaycan, Altay və başqa türkdilli xalqların etnik-mədəni ənənəsinə görə 

ağac kultu  ata və ana başlanğıc kimi dəyər qazanmışdır. Ağac türk tanrıçılıq sistemində 

Göy-Tanrının rəmzlərindən biridir və o, bir sıra etnoqonik miflərdə ilk ana kimi 

xatırlanır. Prof. F.Bayat qeyd edir ki, türk mifoloji sistemində göl ortasında ağac yerin 

simvolu kimi çıxış edir. Oğuzun ikinci arvadını göl ortasındakı ağacın içindən tapması 

bir daha təsdiq edir ki, ikinci qız mifoloji yer ananın qızıdır (6, 148).  Ona görə  də 

türklər tarixən  müxtəlif ağaclara (“Bay terek”, “Temir kavak” və ya “Həyat (Dünya) 

ağacı” deyilən mübarək üzlü övliya ağacı)  tapınmış, onlara sevgi və ehtiramla 

yanaşmışlar. Türk ənənəsində müqəddəs ağacın kiçik bir budağını belə  kəsməyə heç 

kim cəsarət göstərməz. Azərbaycanlıların inamına görə türbə, məzar başında olan 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

394

ağaclar müqəddəs bilindiyindən qətiyyən yandırılmazdı. Ümumiyyətlə, ağac kəsmək 

ənənəvi təsəvvürlərə görə günah sayılmışdır. Türk mifoloji sözlüyündə deyildiyi kimi, 

Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti nümunələrindən hər hansı birinin kompozisiyasında 

da ağac artım, həyatın başlanğıcı ideyasının rəmzi kimi mərkəzi yer tutmuşdur (7, 19). 

Ağacla bağlı inamlar Azərbaycanda da çox geniş yayılmışdır. Barlı-bəhrəli olsun və ya 

bir neçə il bar verməyən ağacı  məhsul gətirsin deyə türk xalqlarında, o cümlədən 

azərbaycanlılarda ağac qorxutmaq və başqa adlarla bilinən adətlər vardır. Bu adət 

Mövlüd Süleymanlının “Armud ağacının nağılı” hekayəsində belə verilmişdir: Mahmud 

kişinin həyətindəki armud ağacı çiçəkləmədiyi üçün o, ağacı qorxutmaq fikrinə düşür və 

inanır ki, bununla ağac tumurcuqlayacaq. Elə olur. Buradan da göründüyü kimi, ağaca 

bir canlı obraz kimi yanaşılır və əsərin sonunda onun çiçəkləməsi şərəfinə şadlıq məclisi 

də təşkil olunur. 

Yuxuda çiçəkləyən ağac görməyin dünyaya uşaq gələcəyi şəklində, yıxılan ağac 

görməyin isə ölümün əlaməti kimi yozulması da ağacla bağlı əski etiqadlardandır. Ağac 

pirlərin olması, niyyət edilərək onlardan parça asılması da bu etiqadlar sırasındadır 

Qədir gecələrində isə mifik inama görə, sular dayanar, ağaclar isə  səcdəyə  gələr... 

bundan başqa Novruz mərasimlərinin bir çoxu, səməni göyərtmək və s. dirilik, 

məhsuldarlıq,  əmin-amanlıq ideyalarının  rəmzi olan həyat ağacı ilə bağlıdır. Türk 

etnik-mədəni ənənəsində hər bir ağacın bir canlı varlıq olduğuna etiqad edilmişdir. Odur 

ki, çinar, söyüd, alma, nar, qoz və s. ilə bağlı simvolların dünya (həyat) ağacının əsrləri 

keçib gələn rəmzi pöhrələri olması fikri yaranmışdır. Ağac (söyüd, qarağac, palıd, 

küknar, pişpişə) kultu, bitki simvolu türk mədəniyyətinin mühüm anlayışıdır. Ağac, 

bitki aləmiylə ruhsal vəhdət, insanın, nəslin, soyun, icmanın nəbatatla bağlılığı türklər 

qədər heç bir xalqda izlənmir. Ağac simvolu türk əsatir və folklorunun, 

etnoqrafiyasının, xalq sənətinin  özəyini təşkil edir. Bu obraz Azərbaycan incəsənətində, 

təsviri sənətdə  və xalçaçılıqda da ən kamil ifadəsini tapmışdır. Azərbaycan 

xalçaçılığında işlədilən  ən yetkin və parlaq nəbati naxışlardan olan “buta” dünyanın 

ahəngdarlığını  və estetikliyini, həyati başlanğıcın təbiiliyini və  əbədiliyini, kainatın 

vəhdətini, dirilik, artım ideyalarını təcəssüm edir. 

Xalq arasında geniş yayılmış inancların bir qismi türklərin tapındığı ilkin təbiət 

varlıqlarından biri olan dağa pərəstişlə bağlıdır. Bu inamlardan biri ilə müasir 

Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Elçinin “Mahmud və Məryəm” romanında 

qarşılaşırıq.  Əsərdə dağ  əyəsi Dağlı arvad adlanır. Qeyd edək ki, dağ ruhunun qadın 

olması ilə bağlı inamlar bir çox türk xalqlarının folklorunda və mifologiyasında 

mövcuddur. Dağa pərəstiş mifoloji düşüncədə onun kosmoqoniya, yəni yaradılış ilə 

bağlı obrazını yaratmışdır. Dağın kosmoqonik görüşlərə daxil olması onun əcdad kimi 

təsəvvür olunduğunu göstərir. İnamlara görə dağ yaradıcı başlanğıcdır. “Oğuz Kağan” 

dastanında bunun şahidi oluruq. Belə ki, Oğuzun oğlanlarından birinin adı Dağ xandır 

ki, o da Oğuz etnosunun yaranmasında birbaşa kosmoqonik başlanğıc kimi iştirak edir. 

Prof. C.Bəydilinin dediyi kimi, “mifopoetik dünya modelində dağ dünyanın öz 

obrazıdır. Kosmik nizamın bütün parametrlərini özündə əks etdirən dağ dünyanın tam 

mərkəzində ucalan sakral güc qaynağıydı və ulu başlanğıc, kök, soyun əsası, ana yurdun 

rəmzi kimi qavranırdı. Bu mənada dağlara tapınma türk kosmoqonik görüşlər 

sistemində də əhəmiyyətli yer tutmuşdur” (7, 87). Azərbaycan türk folklorunda “Alvız” 

deyilən dağ ana obrazı var. Bu dağ əyəsidir.  

Görünür, xalqımızın folkloruna, onun mifoloji təfəkkürünə yaxından bələd olan 

Elçin bu obrazı  əsərdə verməklə onu daha zənginləşdirmişdir.  Əsərdə oxuyuruq: 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

395

“Mahmud bu sözləri deyə-deyə atın başını döndərib çapdı. Çaldıran düzündən 

uzaqlaşdı, amma elə bil Dağlı Arvad dağlardan enib Çaldıran düzünə  gəlmişdi – 

Mahmudun sözləri qarğa-quzğunun səsi ilə bir müddət  əks-səda verdi” (8, 324). 

Əfsanəyə görə əks-sədanı verən də məhz dağlarda yaşayan gözəgörünməz qadındır.   

“Dədə Qorqud kitabı”ndan da bəllidir ki, oğuzlar dağlara hiss və duyğuları olan 

bir varlıq kimi yanaşır, onlarla danışır, dağlara dua edir, and içir və salam verirdilər. 

Məsələn, “Dirsə xan oğlu Buğac boyu”nda Buğacın anası oğlunu yaralı görəndə sanki 

Qazılıq dağını günahkar bilərək ona qarğış edir. 

Aqar sənin suların, Qazılıq dağı 

Aqar kibi, aqmaz olsun! 

Bitər sənin otların, Qazılıq dağı, 

Bitər ikən, bitməz olsun! 

Qaçaq sənin keyiklərin, Qazılıq dağı, 

Qaçaq ikən qaçmaz olsun, daşa dönsün! (13, 42-43) 

Xalq arasında geniş yayılmış inamların bir qismi də su ilə bağlıdır.Türk 

mifologiyasında su əbədi başlanğıc olan xaosu bildirməklə yanaşı, özündə yaradıcı 

başlanğıcı birləşdirən bir mifologemdir. Su o biri dünyanın,  əcdadlar səltənətinin 

stixiyasıdır. Su ayrıca kult olmaqdan əvvəl insan törənişinin müqəddəs ünsürüdür. O, öz 

ətrafında silsilə etiqadlar və  mərasimlər sistemini yaratmışdır. Su hətta ilin axır 

çərşənbələri sistemində ayrıca, həm də ilk bayram törəninin başlanğıcıdır. Çərşənbələrin 

birinin – özü də birincisinin su kultu ilə bağlılığı təsadüfi deyildir. Bu çərşənbə əslində 

bütün yaz mərasiminin onunla bağlı olma ehtimalını doğurur. Həmin mülahizə bir sıra 

türk qaynaqlarında Xızırla əlaqələndirilir, onun yaşıllıq, bərəkətgətirmə funksiyaları ilə 

çuğlaşma mərasimindən xəbər verir. 

Azərbaycan folklorunda su ilə bağlı bir çox inanclar mövcuddur. Məsələn, “İnsan 

sudan keçəndə salam verməlidi. Yoxsa su əyəsi, adama zəfər toxuyar (1, 46). Uşağı 

qırxdan çıxartmaqdan ötrü oturdurlar qara parçanın üstünə. Başına qırx üskük su 

tökürlər (1, 53). Evdən səfərə çıxan adamın arxasınca su atmaq – salamatlıq əlamətidir  

(3, 37). Kasanın içinə sü töküb iynə atarlar. İynə suyun ortasında dayanarsa, niyyət 

yerinə yetirmiş, yox dayanmırsa, yerinə yetməzmiş (4, 16). Süfrəyə su dağılması 

aydınlıqdır (4, 82). Su dolu qabla qabağına çıxsalar, işin avand olar (4, 82). Yazda 

birinci dəfə sel gələndə selin qabağından kim su doldurub içsə, hər dərdi sağalar, 

deyərlər (1, 54). 

Suyun müqəddəsliyi, hətta onunla təmas qura bilmək inamı geniş yayılmışdır. 

Sudan dilək diləmə, pay alma ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Nağıllarda suyun 

insanla danışması, suyun yatması, çərşənbə gecəsində xüsusi möcüzəyə malik olması və 

s. inamı vardır. Xalq arasında olan inama görə, çərşənbə gecəsi sular dayanır: «Bir 

arvad çərşənbə gecəsi səhərə çox qalmış səhəngi götürüb çaya su dalınca gedir. Səhəngi 

nə  qədər basır, səhəng suya batmır. Sən demə su yatıbmış. Arvad qayıdıb evə  gəlir. 

Sonra bir də gedir. Görür ki, su şırha-şırla axır. Səhəngi doldurub qayıdır». 

Xalq arasında su ilə icra edilən qorxuluq salma ritualı da mövcud olmuşdur. 

Deyilənə görə,  əgər bir adam, yaxud uşaq qorxursa, onun qorxuluğunu salmaq üçün 

harda qorxubsa, həmin yerdə başına bir çərqad və yaxud salafan salıb qırxlayırlar. 

Qırxlayarkən bu sözü yeddi dəfə deyirlər: 

Bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi. 

Qada-bala bizdən getdi, -  

deyib, suyun bir azını başından aşağı tökürlər (5, 23). 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

396

Bundan başqa biz su ilə icra edilən bir vəsf-halın həm Azərbaycan folkloru 

antologiyasının  IX kitabında, həm də eynilə İ.Şıxlının “Dəli Kür” əsərində verildiyinin 

şahidi oluruq:  “Axır çərşənbə gecəsində kasaya bir az su töküb içərisinə bir ucuna 

pambıq dolanmış iki iynə salırlar. Əgər iynələr yaxınlaşsa, ürəyində niyyət tutan adam 

tezliklə öz sevgilisinə  qovuşacaqdır- deyərlər”. 

Folklora, xalqımızın  əsrlərin süzgəcindən süzülüb gələn yaradıcılığına, adət-

ənənələrinə dərindəndən bələd olan İ.Şıxlı romanda suya salınmış iynə ilə bəxt sınamaq 

mərasimini  belə vermişdir:  “Pakizənin xalası iri bir siniyə plov çəkdi. Taxtın üstünə 

qoydu. Qızlar sininin ətrafında hərləmə bardaş qurub oturdular. Heç beş dəqiqə keçmədi 

ki, sini boşaldı. Süfrəni yığışdırdılar. Qızlardan biri gülə-gülə iri bir badyanı su ilə 

doldurub ortalığa qoydu.  

-  Gəlin iynəlik salaq. 

Onlar iki iynə götürdülər. Uclarına pambıq doladılar. Sonra Pakizənin xalasına üz 

tutdular. 

-  Ay xala, sən de,  bu iynə kimin olsun? 

Arvad  qızlara  xeyli  baxdı. Gözünü yaşı on altını ötmüş Fatmaya zillədi:     

-  Qoy onun olsun, hamınızdan böyükdür, - dedi. - Oğlanı da özünüz bilərsiniz. 

Qızlar iynələri suya saldılar. Pakizə də onlara qoşuldu” (16, 190). 

Mifoloji ənənələrdə insanı bir varlıq kimi digər canlılar aləmindən ayıran başlıca 

bir  əlamət də oddur. Mif mətnlərində odun mədəni qəhrəman tərəfindən oğurlanaraq 

insanlara verilməsi motivi geniş yer alır. Türk etnik-mədəni ənənəsində  od bir övliya 

bərabərində sayılan qüvvətdir. Od qalanan yer müqəddəs bilinmişdir. Altay miflərinə 

görə ilk odu böyük Ülgen-Bay Ülgen yandırıbmış. Ocağı da elə o qalayıb insanlara 

veribmiş. Türklərdə isə odun Od ananın göy yerdən ayrıldığı zaman yaranmış olduğuna 

inanılmışdır. Türkiyəli alim Bahəddin Ögəlin dediyi kimi, “belə məlum olur ki, türklər 

od mədəniyyətini çox qədim dövrlərdə tanımışlar. Sibirdəki qonşuları isə bu nöqtədə 

türklərdən geri qalmışlar. Odu tanıyan və onu insanlıq üçün faydalı bir istiqamətə 

yönəldən Orta Asiyanın mədəni türk qövmləri bu bölgələrə yayıldıqca mədəniyyətlərini 

də özləri ilə aparmışdılar” (14, 68).   

Mifoloji materiallardan da məlum olduğu kimi, odun, ocağın bir sahibi, qoruyucu 

ruhu, yəni  əyəsi var. Odur ki, odla bağlı inanclar bu günümüzə kimi qorunub 

saxlanmışdır. Azərbaycanın müxtəlif regionlarında bu tipli inanclarla tez-tez rastlaşırıq: 

Ocağa tüpürmək, üstünə su tökmək, ya da ayaqlayıb söndürmək olmaz. Yoxsa ocaq 

sahibinin acığına gələr, bundan da insana zərər dəyər  (5, 15). Ocağı su ilə 

söndürməzlər, ocaqda məleykə var (2, 81). Evdən öz çırağını qonşuya vermək, pis 

əlamətdir (3, 38). Ocaqdan gecə vaxtı isti kül tullamazlar, guya cin, şeytanların ayağı 

yanar, sənə xətər toxunar  (4, 18). 

Məsələn, “Ağ dəvə” romanında belə bir ifadə var: “Od ki, gecə his elədi, bu o 

demək idi ki, gecə evə  şeytan gələcək” (8, 110). Yaxud başqa bir nümunədə yazıçı 

Ələkbərin dilindən belə bir inanc verir: “Mən həyətimizdəki krantdan təzə su 

götürməkçün çaynikin dibindəki qaynar suyu yerə tökəndə, anam qışqırırdı: “ – Tökmə, 

tökmə isti suyu yerə! Tökülər cinin üstünə yandırar, xataya düşərik!..” (8, 72).  

Ümumiyyətlə, Azərbaycan folklorunda Günəş və Ayla bağlı xeyli əfsanələr də var 

ki, bu nümunələr Günəşə tapınmanın qədim tarixi köklərə malik olduğunu göstərir. Bir 

çox xalqlarda olduğu kimi Azərbaycanlılarda da Günəş Tanrısı – şüa, zoomorfik onqon 

və insan kimi təsəvvür edilmişdir. Günəşin mifləşdirilməsi, Günəş tanrısına inam 

şübhəsiz ki, onun təbiətin məhsuldar qüvvəsinin başlanğıcı olması ilə bağlıdır. Bu, 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

397

günəşli günlərin insanların həyatında mühüm yer tutduğunu göstərir. Doğrudan da, Gün 

işığı olmadan bioloji varlıqların yaşaması  və artması mümkün deyildir. Günəşin 

mifologiyada hansı obrazda çıxış etməsindən asılı olmayaraq o, müəyyən dərəcədə o 

biri dünyanı işıqlandırmışdır. Türk xalqlarının miflərindən məlumdur ki, günəş onlarda 

artımın, yaradılışın başlanğıcı sayılır və bu səbəbdən günəş  və onun yerdəki  əlaməti 

olan od da müqəddəs sayılmış, onunla əlaqədar mifik inamlar yaranmışdır.  

Bunun nəticəsidir ki, müasir çağda da “Od haqqı”, “İşıq haqqı”, “Ocaq haqqı”, 

“Günəşə and olsun”, 

“O ocağa kor baxım ki” 

və s. tipli inanc və 

andlarımız   öz aktuallığını,  əhəmiyyətini itirməmişdir. Bunun  ən bariz nümunəsi 

isə Od çərşənbəsi rituallarında, mərasim və oyunlarımızda özünü qabarıq büruzə verir.  

Məsələn, “Dəli Kür” romanında belə bir səhnə var:“Yaxındakı həyətlərdən birində 

tonqal yandırdılar. Onun dalınca bütün qonşular tonqallara od vurdular. Kənd şəfəqlərə 

qərq oldu. Cavanlar lopaları yandırıb damların üstünə sancdılar. Oğlanlar neçə gündən 

bəri hazırladıqları fişəngləri mazuta buladılar. Üstünə bir az neft çilədilər, od vurdular. 

Fişənglər alovlandı” (16, 188). Buradan göründüyü kimi, Novruz bayramında  şam 

yandırmaq, tonqal qalamaq və fişəng atmaq xalqımızın qədim etiqadları ilə bağlı 

adətlərdən biridir.  Yaradılışla bağlı dörd ünsürdən biri olan od müqəddəs sayılmışdır. 

Ona görə ki, bahara doğru günəş yavaş-yavaş torpağı  qızdırır, isindirir, onu yaratmaq 

üçün hazırlayır. Odur ki, axşam vaxtı qaranlıq düşəndə bütün el-obada tonqallar qalanır. 

Tonqalların üstündən hər kəs  ənənəyə uyğun olaraq üç dəfə hoppanmaqla köhnə ilin 

azar-bezarının elə köhnə ildə də qalmasını arzulayır.  

Beləliklə, hər bir xalqın tarixi onun keçmiş olduğu ictimai-siyasi proseslərdə əks 

olunur. Tarixdə elə bir millət tapmaq çətindir ki, onun soykökünün, etnik-milli 

təfəkkürünün söykəndiyi hikmətli dəyərlər olmasın. Bu dəyərlər sistemi onun sonradan 

mənəvi cəhətdən inkişaf etməsinə, digər xalqlar arasında öz yerini tutmasına kömək 

edir. Prof. Kamran Əliyevin dediyi kimi: “Hər hansı bir folklor mətni xalq tərəfindən 

yaradılırsa və xalq həmin mətndə öz təfəkkür tərzini ortaya qoyursa, həmin xalqın 

sənətkar nümayəndəsinin qələmə aldığı bədii əsərdə də  folklor nümunəsində müşahidə 

olunan müəyyən cizgilər özünü kifayət qədər büruzə verməlidir” (10, 122).  

Sözügedən  əsərlərdə olan ayrı-ayrı motiv və situasiyaların təhlili də göstərir ki, 

folklor elementləri tarixi fakt və hadisələrlə birlikdə bədii elementlərə çevrildikdə onlar 

yeni ideya-estetik yük daşıyır,  əlavə mahiyyət kəsb edir. Yəni müəllif xalq 

psixologiyasının təsvirinə yer verərək əsərə yeni ruh verir və onu daha da koloritli edir.