O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Кант И. Сочинения. В шести томах. Том 4(2), М ., 1965, 27-bet.
329

---

Kant insonning o'zini o‘zi bilish borasidagi faoliyatini qadrlaydi. 
O'zini o‘zi bilish jarayonining inson faoliyati doirasiga kiritilishi 
Kantning falsafaga qo‘shgan eng muhim hissalaridan biri edi. U 
birinchi marta bilish murakkab jarayon ekanligini tushuntirib, ush­
bu jarayonning o‘ziga xos qonuniyatlari bor ekanligini isbotlab 
berdi. Birinchi marta bilinishi zarur bo'lgan substansiyaning ifodasi 
va strukturasini emas, biluvchini, ya’ni bilishga intilayotgan sub- 
yektning o'zini o‘zi bilishda hal qiluvchi omil ekanligini dalillab 
berdi. Bunday holatni uning «Sof aqlni tanqid», «Prolegomenlar», 
«Muhokama qobiliyatini tanqid» asarlarida ko‘rish mumkin.
Inson o'zini o‘zi bilishda bilim hal qiluvchi ahamiyatga ega 
ekanligini isbotladi. Kant inson bilimlarini ikki turga: tajribadan 
hosil bo'lgan bilimlar (apasteriori); tajribagacha mavjud bo'lgan 
yoki unga bog‘liq bo‘lmagan bilimlar (apriori)ga bo'ldi. Bilimlar- 
ning ichki strukturasini chuqur tahlil qilib, bilimlar ikki: empirik 
va transendental darajalarda namoyon bo'ladi, deb tushuntirdi. 
Empirik bilimlar inson individual xususiyatlariga bog‘liq bo'lsa, 
transendental bilimlar insonning umumiy holatiga, uning kelib 
chiqishiga, u yashayotgan muhitga bog'liq bo'ladi, deb hisoblaydi.
Kantning tushuntirishicha, nazariy falsafaning asosiy vazifasi
— tabiat, jamiyat, insonni bilishdan iboratgina emas, balki 
insonning olamni bilish borasidagi intellektual faoliyati qonun- 
larini aniqlash, o‘sha qonunlar chegarasini belgilab berishdan 
iboratdir. U o‘z falsafasini transsendental falsafa, o‘zi yaratgan 
metodni esa tanqidiy metod, deb atadi. XVII asr ratsionaliz- 
mining dogmatik metodidan Kant yaratgan tanqidiy analiz 
metodining asosiy farqi shundaki, bu metod, eng awalo, in* 
son faoliyatini, uning turli qobiliyatlari, malakalarini o‘rganishga 
qaratilganligidir. Shunday qilib, buyuk nemis faylasufi Kant inson 
faoliyatini o'rganishning metodologik asoslarini yaratdi.
Nemis klassik falsafasining yirik vakillaridan biri Fixte Ioga- 
ni Gotlibning1 inson to ‘g‘risidagi fikr-mulohaza’ari boshqalarni- 
kidan keskin farq qiladi. Fixte falsafasining o ‘ziga xos xususi-