O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 
Дубинин Н.П. Биологические и социальные факторы развития человека.
Вопросы ф илософии, 1977, № 2, 46—57-betlar.
387

---

biologiyaning maxsus bo‘limlari ekanligiga ishonch hosil qi- 
lamiz, deb ta ’kidlaydi, E.O.Uilson. Tarix va badiiy adabiyot 
inson faoliyatini yagona biologik tur sifatida o‘rganuvchi vosita 
ekanligiga guvoh bo‘lamiz, deydi pirovardida u.
Insonning mohiyatini biologiyalashtiruvchi qarashlarga qarshi 
chiqqan boshqa bir guruh insonshunos olimlar inson kamo- 
lotida hal qiluvchi omil — ijtimoiy muhit, ya’ni inson ijtimoiy 
muhitning mahsuli, degan g‘oyani ilgari surdilar.
Ayniqsa, bizning asrimizda antiutopik adabiyotda hammani 
tenglashtirishga qaratilgan ijtimoiy g‘oyaga asoslangan yangi ide­
al jamiyat modelini yaratishga qaratilgan harakatlar boshlandi. 
Masalan, angliyalik antiutopik yo^uvchi O.Xaksli o'zining «Yangi 
dunyoning to ‘lg‘oqlari» (1932-y.) romanida mehnatning turiga 
qarab, o‘sha mehnatga moslashgan inson degan mavjudotning 
sunyiy turlarini yaratish mumkinligini isbotlashga urinadi va o‘sha 
yasama insonning dastlabki tiplarini yaratadi.
Ba’zi faylasuflar, ruhshunoslar insonning mohiyatini ruhiy 
holatlar, istaklar, intilishlar va mayllar belgilaydi, degan g'oyalami 
ilgari suradilar. Bunday qarashlami freydizm ta’limotida yaqqol 
ko'rishimiz mumkin. Ushbu ta’limotning asoschisi — avstriyalik 
vrach, psixolog olim Zigmund Freyddir (1835—1939-y.)1.
Inson ruhiyatining buyuk tadqiqotchisi Z.Freydning fanga 
qo‘shgan hissasini jahon jamoatchiligi haqli ravishda Aristotel, 
Nyuton, Gyote, Darvin, Eynshteyn kashfiyotlari bilan teng- 
lashtiradi. Zigmund Freyd inson ruhiy-ma’naviy olamini tahlil 
qildi, inson ma’naviy olami shakllanishida onglilik bilan ongsiz- 
lik orasidagi o‘zaro aloqadorlik mexainizmini har tomonlama 
o‘rgandi. U inson ma’naviyatini chuqur o'rganib, ongsizlik in­
son ruhiyatining asosini tashkil etadi, degan xulosaga keladi va 
uning tushuntirishicha, insonda onglilikka qaraganda ongsizlik 
tomon intilish kuchliroq bo‘ladi. Ongsizlikni belgilovchi va hal 
qiluvchi muhim omil — jinsiy mayldir. Inson ruhiyati xuddi 
shu jinsiy maylning qondirilishi bilan bevosita bog‘liq. Ruhiyat- 
ning buzilishi ham ana shu jinsiy maylning qondirilmaganligi-