Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

Sen chindan ham go‘zaisan,
Labia ring oi, qirmizi...
Sochiaringga sunbui band,
Ko'zlaring tong yuiduzi.
Sen chindan ham go‘zaisan,
Huzuringga keldim bot.
221
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yolboraman, tush pastga,
Yolboraman, parizod...
E’tibor berilsa, buni odatdagi ma’shuqa madhiga ba- 
g'ishlangan she’r deyishga mone boluvchi nuqta borligi- 
ni ko'rish qiyin emas: oshig'i huzuriga qaytalab kelsa-da, 
yorning tepadan tushmasligi, bir xildek turaverishi. Gap 
shundaki, ayni shu g'ayritabiiy holning tabiiy qabul qilinishi- 
ni sarlavha ta’minlashi iozim: «Noma’lum qiz» suratiga...» 
She’rdagi kechinmaiar boisi - XIX asrda yashagan rus 
rassomi I.Kramskoyning «Noma’lum qiz» portreti. Sho‘ro 
zamonida bu asar keng ommalashgan bolib, reproduksi- 
yalari madaniy tarbiya vositasi o‘laroq ko‘p joylarda osib 
qo'yilguchi edi. Ya’ni davr o'quvchilari sarlavhani o‘qiboq 
ko‘z oldiga o‘sha portretni keltirib, shu asosda she’rdagi 
kechinmalarni his qila olar edi.
Lirik asarlarda janr qaydi nisbatan kam uchraydi. Janr 
qayd etilgan she’rlarga e’tibor qilinsa, ularda qaysidir 
ma’nodagi odatdan tashqarilik borligini ko'rish qiyin emas. 
Deylik, milliy she’riyatimiz uchun noodatiy janrda yozilgan 
she’rlar sarlavhasi ostida 
elegiya, epitafiya, epigramma,
rondo, rondel, xokku, tanka
kabi qaydlarni ko‘p uchrata- 
miz. Ba’zan esa she’r janrini 
manzara (peyzaj), noktyurn,
natyurmort, triptix, avtoportret
kabi rassomliksan’atijanrlari 
nomi bilan qayd etadilar. Har ikki holda ham qaydlar o‘quv- 
chi qiziqishini kuchaytiruvchi omil: bu atamalar ma’nosini 
bilmaganlar bilib olish niyatida, bilganlar esa da’voning 
qay darajada asosliligini tekshirish uchun diqqat qiladilar. 
Ya’ni keyingilarda estetik kutuv konkretlashish hisobiga 
yanada kuchayadi. Ayrim hollarda shoir o‘zi yaratgan lirik 
she’rni tamom yangicha, o'ziga xos hodisa o'laroq ang- 
laydi, shuni ta’kidlash ehtiyojini his qiladi. Shu tariqa «qa- 
yirma» (A.Suyun), «ignabarg», «uchchanoq» (A.Obidjon), 
«fiqra» (F.Afro'z) kabi janr nomlari qayd etiladi. Albatta, bu 
shoir qayd etsayoq yangi janr paydo bo‘lib qoladi degani
222
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

emas, biroq shu orqali o'quvchi va mutaxassislar diqqa- 
tining jalb etilishi ham shubhasiz.1 Ba’zan esa, aksincha, 
asari janrning an’anaviy talablariga to'la javob bermasligi- 
ni his etganidan shoir «g'azal yo'lida», «g'azalnamo», 
«ruboiyona» singari qaydlari bilan uzrxohlik qiladi, «aybga 
buyurmaysiz, buyam bir havas, mehrdan-da» demoqchi 
bo'ladi go‘yo. Hozirgi o'zbek she’riyatida sarlavha ostida 
«hazil» so‘zi qayd etilgan she’rlar juda keng tarqalganki, 
bunda ham eng awal uzrxohlik funksiyasi mavjud. Ya’ni 
she’r shunchaki kulgi uchun yozilmagan - zamirida jiddiy 
ma’no yotibdi, asli, faqat shuni kishiga malol keltirmay yet- 
kazmoqchi, xolos. Xullas, janrning qayd etilishiga befarq 
qaramaslik lozim, chunki har bir konkret holatda u ham 
muayyan badiiy-estetik yoki badiiy-kommunikativ funksiya 
bajaradi.
Epigraf badiiy jihatdan samarali va ijod amaliyoíida 
ancha keng tarqalgan ramka unsurlaridandir. Mohiyatan 
epigraf ham ko'chirma bo‘lib, o‘quvchi ommaga tanish va 
e’tiborli manbalar (xalq og'zaki ijodidan, mashhur ada- 
biy asarlar, atoqli shaxslarning so‘zlari va b.)dan olingan 
gaplarni sarlavhadan keyin keltirishdan iboratdir. Mumtoz 
she’riyatimizda epigraf qo'llash odati bo'lmagan, bu narsa 
yangi o‘zbek adabiyotida urfga kirdi. Jumiadan, Cho'lpon 
o'zining «Yong'in» nomli she’riga gazeta xabarini epigraf 
qilib oigan: