Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

1.3. Xo‘jalik hisobining turlari va ularning tavsifi 
Mamlakatimizdagi ayrim xo‘jalik yurituvchi subektlarning syerqirra moliya-xo‘jalik faoliyatini har 
tomonlama aks ettirish uchun har xil hisob turlaridan foydalaniladi (1.2-rasm).
1.2-rasm. Xo‘jalik hisobining turlari 
Ularning har biri o‘z predmetiga mos bo‘lgan hisob obektlariga va mazkur predmetni o‘rganadigan 
o‘z metodiga ega bo‘lganliklari bois mustaqildirlar. Ayni vaqtda ulardan har birining mustaqilligi o‘zaro 
bog‘liqlik va bir-birini taqozo qilishidan mustasno emas.
Hisobning har bir turi bir xildagi xo‘jalik jarayonlarining turli jihatlarini o‘rganib, axborotdan 
foydalanuvchilarni qiziqtiradigan axborot oqimlarining alohida bosqichlarda kesishishiga to‘sqinlik 
qilmaydi. Bu hisobning barcha turlariga taalluqli bo‘lgan, ular uchun juda muhim bitta xususiyat tufayligina 
Xo
‘
jalik hisobining turlari
Operativ hisob 
Statistik hisob 
Buxgalterlik hisobi

---

mumkin. U ham bo‘lsa, yuqorida ko‘rib chiqilgan uchta: natural, mehnat va pul o‘lchovlarining uchala 
hisob turida ham qo‘llanilishidir. Shu boisdan, hisobning uchta turini alohida va batafsil ko‘rib chiqamiz.
Opyerativ hisob
rejalarning bajarilishini nazorat qilish va ishlab chiqarishga tezkor rahbarlikni 
amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan kundalik ma’lumotlarni olish va umumlashtirishga xizmat qiladi. U 
tadbirkorlikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Opyerativ hisob yordamida korxona resurslari va 
ular miqdorining o‘zgarishini joriy tartibda kuzatish, buxgaltyerlik va statistik hisobda aks ettirilmaydigan 
qator ma’lumotlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, ishlab chiqarish me’yorlarining bajarilishi, shartnoma 
majburiyatlarning bajarilishi, mashina va qurilmalardan foydalanish darajasi va hokazolar hisobga olinadi. 
Opyerativ hisob xo‘jalikka tezkor rahbarlik qilishni ta'minlash uchun iqtisodiy ma’lumotlarni 
to‘plashda bevosita xo‘jalik bo‘linmalarida amalga oshiriladi. Ayrim opyerativ hisob ma’lumotlaridan faqat 
bevosita korxonada foydalanilib qolmasdan, balki ular korxonaga rahbarlik qiluvchi yuqori tashkilotlarda, 
hatto iqtisodiyot tarmoqlari miqyosida alohida opyerativ hisobot ko‘rinishida ham umumlashtirilishi 
mumkin. Bunday hisobotlardan esa, mahsulot ishlab chiqarish miqdori va sifati, xom-ashyo bilan 
ta'minlanganlik darajasi, hosilni yig‘ishtirishning borishi to‘g‘risidagi va boshqa ma’lumotlarni olishda 
foydalaniladi. 
Nazorat qilinayotgan xo‘jalik muomalalarining mazmuniga ko‘ra opyerativ hisobda natura va 
mehnat o‘lchovlari, ayrim hollarda esa pul o‘lchovlari qo‘llaniladi. 
Ta'kidlanganidek, opyerativ hisob tomonidan boshqaruv apparatiga taqdim etiladigan axborot 
kundalik xo‘jalik muomalalari alohida qismlarining mazmuni to‘g‘risida javob bera olishi sababli zarur. 
Mazkur axborotning vaqt oralig‘ida chegaralanganligi – opyerativ hisobning birinchi ajralib turuvchi 
belgisi hisoblanadi.
Bunday axborotlarni hisobning boshqa turlaridan olish ularga g‘ov bo‘lishi va quyilgan vazifalarni 
hal etishga tizimli yondashuvni qo‘llashni yuzaga chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun ushbu bo‘shliqni 
o‘z tabiatiga ko‘ra bir xil bo‘lmagan, opyerativ hisob to‘ldiradi. Opyerativ hisob xo‘jalik hisobiga xos 
bo‘lgan uchala o‘lchovdan foydalansa ham, shunga qaramasdan, pul o‘lchovidan foydalanish unda 
cheklangan. Bu opyerativ hisobda asosan doimiy ravishda umumlashtirish talab qilinmaydigan, ayrim bir 
xil xo‘jalik muomalalari aks ettirilishi bilan bog‘liq. Mazkur hisob turining farq qiluvchi ikkinchi belgisi 
ham mana shundan iborat.
Bunday axborotlarni olishning tezkorligi opyerativ hisobning uchinchi farq qiluvchi belgisi 
hisoblanadi. Opyerativ axborotlarni olishga bo‘lgan talablarning soddalashtirilishi shundan kelib chiqadi. 
Opyerativ hisob axborotlari hujjatlashtirilmaganligi bois, ular yuridik dalillovchi kuchga ega emas. Agar 
opyerativ hisob axborotlarining tayinlanishidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, bunday dalillash shart emas. 
Opyerativ hisobning to‘rtinchi farqlovchi belgisi mana shundan iborat.
Opyerativ axborotlar, odatda, og‘zaki, telefon yoki telegraf, teletayp orqali uzatiladi. Ayrim hollarda 
bunday axborotlar ma’lumotnoma, xizmat yozuvi va boshqa ko‘rinishda rasmiylashtirilib, bu opyerativ 
hisobot tuzish deb qaralishi mumkin. Zarur hollarda opyerativ hisobda statistik va buxgaltyerlik hisobdan 
olingan axborotlar ham qo‘llaniladi. Bu opyerativ hisobning beshinchi o‘zishga xos belgisidir. Hisobning 
boshqa turlariga xos bo‘lgan, axborotlarga ishlov berishning maxsus usullari va amallarini qo‘llash 
opyerativ hisobda ishlatilmaydi.