Azərbaycan türkləRİNİN

“i”
və 
“n”
səslərin in 
yerdəyişməsi nəticəsində ―Nisay‖ formasına düşmüşdür.Nisay ―düzən, səhra yeri‖
mənasındadır ki, bu da at ilxıla rın ın saxlan ması üçün geniş düzənin olması 
zərurət inə uyğundur. 
S a n q i b u t i
(e r. əv.744-cü il). Er. əv. 821-c i ilə və er.əv. 719 –cü ilə aid
asur mənbələrində toponim Saqbat kimidir. E.A.Qrantovskiyə görə, hind dilindəki 
sanqa
– ―əmir‖ , ―hökmdar‖ sözündəndir (88, 230). Bə lkə də bu toponimdə türkcə
saqa 
– ―çayın ağzı‖ (160, III, 2, 261), ya da ―dağ ətəyi‖ (100, 486) sözü əks 
olunmuşdur. Y.B.Yusifov Sanqibuti adın ın mənbədə göstərildiyi kimi, bara – 
―qoyun saxlanılan yer‖ (hər ikisi Mannadadır) sözü ilə əlaqələndirir və Altay 
ölkələrindəki sanqi – ―üçayaq‖ sözü ilə eyniləşdirir. Onun fikrincə Sanqibuti 
―üçayaq dağ qolu‖ mənasındadır (5).
Erkən orta əsrlərdə peçeneklə rin Cənubi – Şərqi Avropada Saka-Kat (ay) 
qalasının adı ilə (70,256) müqayisə olunur. Bizcə ―saq‖ və ―sanq‖ komponentləri 
türkcə ―sanq‖ (bax: Sanqi toponiminə) və ―saqa‖ sözləri ilə əlaqədar olaraq 
toponimlə rdə mü xtə lif mənala rdadır. Qeyd edilmə lidir ki, bu toponimdə ki ―bat‖ 
sözü Manna, Midiya və A lbaniyada bir sıra qədim toponimlərdə vardır: Akbatan, 
Kilimbat, Kitbatay, Aratbat, Pişuauvat (Qau matın üsyan qaldırdığı yer), 
Albaniyada Aqbat, Dizapat, Na xçıvanda Ordubad, Ta mbat v ə b. Bu toponimlə rdə 
bat, vat sözləri məkan bild irir. İ. H. Əliyev onu Şumer və Elam d illərindəki mate, 
pate. bate. bitu – ―ölkə‖ sözü ilə əlaqələndirir (44,94). Ona görə bəzi tədqiqatçıla rın 
―bat‖ sözünün İranmənşəli saymaları səhvdir. Bisütun qaya yazısında Payşiyauvad 
(Payşibat toponimin in qədim farsca yazılışı) və Sakayauvat (Sakabat toponimin in 
qədim farsca yazılışı) toponimlə rində əslində ―bat‖ olan bu komponentin ―vad‖ v ə 
―vat‖ kimi yazılışı da bunu göstərir. ―Bat‖, ‖mat‖ qədim türk mənşəlid ir. Müasir 
Aşqabat toponimi ilə müqayisə olunur. 
İ. M. Dyakonova görə, Midiyadakı Sanqibitu indiki Zəncan (Həmdu llah
Qəzv ini Zəncanı Sancan kimi qeyd edir) ya xın lığ ında idi (102). 

---

74 
K i t b a t a y (er. əv. 744-cü il). Türkcə kit – ―qüvvətli‖, ― möhkə m‖, 
―əsaslı‖ (100,305), bat sözlərindən və Altay dilləri üçün səciyyəvi qədim ―ay‖ 
şəkilçisindən ibarətdir. 
S a s i a ş (er. əv. 820 və 744-cü illər). Türkcə ―çay‖ (―sa‖ 
ko mponentindən ―y‖ səsinin düşdüyünü güman etsək) və subaş sözlərindəndir. 
Ərdəbil bölgəsindəki Bərzənd çayının d igər adı olan Subaşı və Qara dəniz 
sahilindəki Sivaş toponimləri ilə müqayisə olunur. Bu toponimin ―siaş‖ 
ko mponenti ―ziaş‖ şəklində Aranziaş (Eren ziaş – er. əv. 744-cü il, türkcə aran – 
―düzən‖, ―qışlaq yeri‖ sözündən) və Zualzaş (er. əv. 744-cü il) toponimində də əks 
olunmuşdur. 
T a r v i (er. əv. 714-cü il) Təbriz ya xın lığ ında yer adı. E. A. Qrantovski 
bu toponimi qədim hind dilindəki turv, tuvra – ― izlə mək‖, Avestadilində turvi –
―ali‖ sözləri ilə izah etmişdir (88,281). İ. M . Dyakonova görə, bu toponim İran 
dillərində ―ikiqat qala‖ de məkd ir (102). Bu fikrin hər ikisi yanlışdır. Y. B. Yusifov 
Tarui) (Tavri) adın ı türkcə tarau – ―dağ qolu‖, ―çayağzı ayrılma‖ sözü ilə 
bağlamışdır. Tarmakisu adını isə o, ―çay qolundan keç‖ kimi izah edir. Əslində bu 
toponim türk d illərindəki tavur (əsli tabur) – ―arabalardan möhkəmləndirilmiş 
düşərgə‖ sözündəndir. Şimali Azərbaycandakı Tavratəpə (Xanlar rayonu), 
Tavradağ (Qəbələ rayonu), Tavradağ (Sədərək rayonu), Davradağ (Qax və 
Gədəbəy rayonları), Tövrətəpə (Qa za x rayonu), Təvrə (Qa za x rayonu Çaylı kəndi 
ərazisində təpə), Davrali (Daşkəsən rayonu) və b. toponimlərlə müqayisə olunur. 
Təbrizin ya xınlığında indi Eynallı adlanan qırmızı süxurlu dağ tirəsi Kontarini (XV 
əsr) tərəfindən Törə kimi qeyd olun muşdur. Qədim türk dillərində törə - ―dağ 
vadisinin hündür hissəsi‖, ―yüksək dağ örüşü‖ (145,550) sözü də vardır. Ehtimal 
ki, Təbriz toponimi də məh z qədim türkcə tabur, tavur sözündən düzəlmişdir. Bunu 
Təbrizin coğrafi mövqeyi də təsdiqləyir. Çünki şəhər hər tərəfdən dağlarla əhatə 
olunmuş böyük dağ düzənliyində, yaylada yerləşmişdir. 
Eradan əvvəl 744-cü ilə a id asur mənbəbində Tarma kis toponimi qeyd 
olunur və tədqiqatçılar onu indiki Təbrizlə lokalizə ed irlər. Bu loka lizə Təbriz 
toponimin in mənası ilə təsdiqlənir.
Əvvəlcə qeyd edilməlidir ki, asur dilində ―v‖ səsi olmadığına görə 
―Tarmakis‖ kimi verilmiş toponim əslində ―Tarvakis‖dir. Tarvakis isə ―r‖ və ―v‖ 
səslərinin yerdəyiş məsi nəticəsində Tavrakis kimi bərpa oluna bilə r. Bunu elə 
Təbriz toponimində ―b‖ səsinin ―r‖ səsindən əvvəldə durması da göstərir. Tavrakis 
qədim türkcə tavur (tabur) –― ma ldarların möh kə mləndirilmiş düş ərgəsi‖ və 
namə lu m ―kis‖ sözlərindən ibarətdir. Türk dillə rində r-z əvəzlən məsinə görə 
güman ki, ―kis‖ (əslində ―kiz‖) qədim türkcə qir (kir) – ―yayla‖ (100,445) 
sözündəndir. Təbriz şəhəri həqiqətən də yaylada yerləşir. Görünür, sonralar ―qiz‖ 
sözündəki ―q‖ səsi ―y‖ səsinə çevrilmiş və danışıqda düşmüş və beləliklə, Tavrakiz 
(Tavrayiz), (Tavra iz) Təbriz formasını a lmışdır. Asur mənbəində qeyd olunur ki, 
Tarmakis dalay tayfasının ö lkəsindədir. Deməli, bu toponim həmin tayfanın d ili 

---

75 
əsasında yaranmışdır. 
T a u r l a y (er. əv. 820-c i il). Urartuda Tuarasi toponimi ilə eyni olmaqla
türk dillərindəki tabur, tavur – ―arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə‖ 
sözündəndir. Ümu miyyətlə, dağ adlarında ―tavur‖ sözünün iştirak etməsi 
səciyyəvidir. Strabon (XI, 4, 13) yazır ki, Ekbatana getmə k üçün Tavr dağını 
aşmaq lazımdır.
Midiyanın paytaxtı Akbatan şəhəri idi (Herodot, III,92). İ. M. Dyakonov 
yazır ki, bu şəhər ―qədim M idiyanın ürəy i id i‖ (102, 179). Herodotun yazdığına 
görə, şəhəri ilk M idiya çarı Deyok salmışdır (Herodot, I, 98). İ. M. Dyakonov bu 
toponimin M idiya dilində (la kin o, Mid iya dilin i İran mənşəli sayır) Hanq matana 
adlandığını və ―yığ ıncaq yeri‖ mənasını verd iyini yazır. (102, 91). Başqa yerdə 
müəllif bu toponimin İran dillərindəki ham – ―b ir yerdə‖, ―birlikdə‖ (Azərbaycan 
dilindəki ―ha mı‖ sözü) və ka m – ―getmə k‖ sözlərindən ə mələ gəld iyini qeyd edir 
(102, 179). İ. M. Dyakonov fars dilində ―ham‖ sözünün qədim türkcə qamu (hamu) 
sözündən olduğuna diqqət yetirməmişdir. Başqa yerdə o yazır ki, Aqbatan elam 
dilindəki ―hanqmata‖, yəni ― midiya lıların ölkəsi‖ sözlə rindəndir (102, 179). 
Akbatan indiki Hə mədandır. (―Hə mədan‖ formasında bu toponim ilk dəfə IX əsrə 
aid ərəb mənbələrində çəkilir). Əslində Hə mədan toponimi Akbatan adının 
təhrifidir: ―ak‖ sözünün əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə o lunmuş, ―batan‖ sözü is ə türk 
dillərində b-m fonetik qanununa görə ―matan‖ şəklinə keç miş və qədim Akbatan 
Haq matan, sonra Hə mədan formasına düşmüşdür. De mə li, Hə mədanın – 
Aqbatanın qədim fars dili vasitəsilə ―y ığıncaq yeri‖ mənasında olması fikri 
yanlışdır. 
Akbatan toponimi sözsüz, madayların d ilində olmaqla türkcə ak və 
Azərbaycan ərazisində bir sıra qədim toponimlərdə iştirak edən bat, bad 
sözlərindən ibarətdir. ―Aq‖ sözü bu toponimdə, məsələn, Aqdam, Aqdaş, Aqkənd 
və b. adla rda olduğu kimi, rəng b ild irir və şəhərin qala divarla rın ın ağ rəngli 
daşdan tikilməsini ifadə edir. Herodot yazır ki, A kbatan qalasının birinci 
dövrələmə divarı ağ rəngdə idi (Herodot, I,98). Müqayisə üçün deyək ki, Ağdam 
toponimi də Şahbulaqdakı ağ daşdan tikildiy inə görə ağ və qədim türk dillərindəki 
tam – ―qa la‖, ―qala divarı‖ sözlə rindən ə mə lə gəlmişdir. 
Midiyada qədim toponimlə rin d il mənsubiyyətləri haqqında yuxa rıda
verdiyimiz izahların müəyyən hissəsi, əlbəttə, ehtimal səciyyəlid ir və 
dəqiqləşdirmələ rə ehtiyac var. Coğrafi terminlərdən yaran mış adlar kimi izah 
etdiyimiz toponimlərin bəziləri bəlkə də tayfa adlarından və şəxs adlarından (tayfa 
başçıların ın adlarından) ibarətdir. Lakin deyilənlər M idiya toponimlərin in 
türkmənşəli o lduğuna şübhə yeri qoymur. Cənubi Azərbaycan ərazisində 
arasıkəsilməz etnik vərəsəliyi göstərən mühüm b ir faktı da qeyd etmək lazımd ır: 
Manna və Midiyada er. əv. I min illikdə çə kilən toponimlərin bəziləri indiyədək a z 
fonetik dəyişikliklə rlə qa lmaqdadır: Uşkaya – Üskiyə; Ku lla r – Ku lla r; Urimzan – 
Urmu; Kizilbunda – Qızılözən; Sanqi – Səhəng; Kundur – Qotur; Astabene – 

---

76 
Üştibin, Uauş – Yaş və b.
Madayların türkmənşəli olduğunu göstərən ikinci tutarlı fakt midiyalılarda 
şəxs adlarıdır. 
M i d i y a l ı ş ə x s a d l a r ı. Manna və M idiya dövlətləri yaran mazdan 
əvvəl onların ərazilərində xırda ―çarlıqlar‖ (indiki mənada desək ―xanlıqlar‖) 
mövcud id i. Er. əvvəl IX əsrdən başlayaraq Asur çarlarının bu ―ölkə‖lərə qarşı 
qarətçi hərbi səfərlə ri barədə ki salna mə lərində çoxlu şə xs adları qeyd olunmuşdur. 
Midiyalıların İrandilli o lması konsepsiyasına uyğun olaraq bir sıra Qərbi Avropa 
və rus tarixç iləri bu adların ə ksəriyyətini İran dilləri vasitəsilə izah et mişlər. La kin 
araşdırmalarımız Mid iya adlarının əsasən türkmənşəli olduğunu göstərmişdir. 
Maraqlıd ır ki, Manna və Midiya adlarının bir h issəsi Şu mer dili əsasında 
izah olunur. Bu heç də həmin xalq ların sonrakı şumerlər olduğu demək olmasa da 
bəzi şu mer a llahlarının ad larının mannalı və midiya lı şəxs adla rında iştirak et məsi 
də faktdır. 
A m a k a r (er. əv. 820-c i il). Eht ima l ki, şumer d ilində a ma – ―ana‖ və 
kar – ―qiy mətli‖, ya xud gar –―yerləşdirmək‖ , ―yerinə qoymaq‖ sözlə rindən 
ibarətdir. Ad ―Ana (ilahə ana) qiy mətlidir‖, ya xud ―Ana (ilahə ana) yerinə qoydu‖ 
mənasında teofor addır. 
E n q u r (er. əv. 821-c i il). E. A. Qrantovskiyə görə, bu şəxs adı fars 
dilində əngur – ―üzüm‖ sözündəndir (88,203). Müəllif bilmir ki, Ur-Enqur hakim 
adı (er. əv. 2112-2095) hələ şu merlərdə vardı, o vaxt orada farslar yo x id i. Şu mer 
dilində En – ― Göy allah ı‖ və qur – ―izn verdi‖ sözlə rindən ibarət olmaq la teofor 
adlardandır. 
A r t a s i r a r (er. əv. 820-ci il). İ. M. Dyakonov bu adda qədim farsca 
məca zi mənada arta – ― mö minlik‖ , ― zahid lik‖, ―insaf‖, ‖ mürvət‖ (202) sözünü 
görmüş, lakin adın ―sirar‖ ko mponentini izah edə bilməmişdir. Adın ―arta‖ 
ko mponenti hürritcə ard i ―pay‖, ―qis mət‖, ―hədiyyə‖ deməkdir. 
A r t a s a r i (e r. əv. 820-c i il). M idiyada Şurd ir ö lkəsinin hakimin in adı. 
E. A. Qrantovskiyə görə, İran mənşəli a rta (ba x: Artasirar adına ) və farsca sər – 
―baş‖ sözlərindən ibarətdir (88, 185). Ehtimal ki, hürritcə ardi – ―pay‖, ―hədiyyə‖ 
sözündən və şumerlərdə Sar allahının adından ibarət teofor adlardandır. Ad ―Sar 
allah ının hədiyyəsi, payı (ata-anaya)‖ mənasındadır.
P i r i ş a t (er. əv. 820-ci il). E. A. Qrantovski onun farsca pari – 
―əvvəllər‖ və şad – ―sevinc‖ sözlərindən ibarət olduğunu yazmışdır (88,195). 
Ehtimal ki, na mə lu m Piri (Allah ad ı?) və akkadca şat – ―sevinc‖ (aydındır ki, er. 
əv. III min illikdə semit mənşəli akkad dilində şat – ―sevinc‖ sözü fars mənşəli ola 
bilmə zd i) sözlərindən ibarət teofor addır. Akkadlarla Baburişat ―Babu (a llah ı) 
sevinir‖ şəxs adı ilə müqayisə olunur. Ad qədim türkcə də izah oluna bilər və 
qədim türkcə şat – ―cürətli‖, ―cəsarətli‖ , ―ürə kli‖, ―qoçaq‖ (100,521) sözü ilə də 
əlaqədar ola bilər. Onda quruluşca Türk xaqanlığında Kurşad, xəəzərlərdə 
Moxoşad və Bulişad (VII əsr) xan ad ları ilə müqayisə olunur.

---

77 
T i t a m a ş k a (er. əv. 820-ci il). E. A. Qrantovski ehtimalla İran mənşəli 
ad sayır (88,195). Şu mer d ili əsasında izah olunsa, onda ehtimal ki, naməlu m di, 
şumercə da – ―allahın qərarı ilə‖, meş – ―ig id‖, ―adam‖ və ku – ―pay‖, ―bəxşiş‖, 
―qismət‖ sözlərindən ibarət olmaq la təxminən ―Allahın qərarı ilə (ata-anaya) ig id 
payı (verildi)‖ mənasındadır.Tü rkcə titim – ―qüvvətli‖, ―qoçaq‖, ―igid‖ (166,III, 
218), ya xud tetim – ―dava mlı‖, ―dözü mlü‖, ― möhkə m dayanan‖, ― müqavimət 
göstərən‖ (100,556) və mənası bilin məyən ―aşka‖ sözlərindəndir. Orta Asiyada 
Kuşan çarlığ ında (I-IV əsrlər) Vasişka, Kanişka və Xubişka çar ad ları, Albaniyada 
yaşayan massaketlərin (maskutların) hakimi Sanatrukun s ərkərdəsi Anariska, XVI 
əsrdə Sibirdə To m tatarlarının başçısı Aşkeney (38,363) adları ilə müqayisə olunur. 
Adın ikinci ko mponenti olan ―aşka‖ sözü ehtimal ki, türkcə asıq, aşiq – ―faydalı‖, 
―xeyirli‖ sözündən və Altay dilləri üçün səciyyəvi ―ay‖ sönluğundan ibarətdir. 
Qədim türklərdə bu sözdən yaranmış ş əxs adla rı vardır. 552-ci ildə Tü rk 
xaqanlığ ının banisi Bu mın Xan ö ldükdən sonra yerinə oğlu Kara İsık Xan 
keçmişdi. Qədim Uyğur xanlarından birin in adı Aşik-Tey mur idi (168-130). Çingiz 
xanın atası Esuqay bahadırın adındakı ―Esuq‖ komponenti d ə bu adların sırasına 
aid edilə bilər. 
Z a r i ş (er. əv. 820-ci il). İran mənşəli ad sayılır və farsca zər – ―sarı‖, 
―qızıl‖ sözü ilə əlaqələndirilir (88,214). Ehtimal ki, şumercə Sar allah ının adı ilə 
bağlı teofor addır. Tü rk-monqolca Sar – ―Ay‖ və eş – ―kimi‖, ―ona bərabər‖ 
sözlərindən ola bilər. Er. əv. V əsrdə Orta Asiyada saklarda çariça Zarina (sar – 
―Ay‖ və ənə - ―ana‖ sözlərindən) şəxs adı ilə müqayisə olunur. 
Z a n z a r (e r. əv. 820-c i il). İran mənşəli ad sayılır və fa rsca zana –
―tayfa‖ və qədim h indcə zar - ‖hərəkət etdirmək‖, ―başçılıq etmək‖ sözləri ilə 
əlaqələndirilir (88,213). Türkcə sanqi (monqolca sanca) – ―sayılan‖, ―hamı 
tərəfindən tanınan‖, ―məşhur‖ və ər – ― kişi‖, ―ig id‖, ―döyüşçü‖ sözlərindəndir. 
XVIII əsrə aid Xivə xan lığ ının a rxiv indəki sənədlərdə 6 nəfə r şəxsin adı Sanqi 
kimi qeyd olunmuşdur (61). Orta Asiyada Səlcuk sultanlarından Səncər Məlik şah 
(1086-1157), XIII əsrin əvvəllərində Bu xa rada xalq hərə katının başçısı Səncər 
Məlik və XVIII əsrdə Altayda Ku zen mahalında mülkədar Sanze r (158,314) və s. 
şəxs adları müqayisə olunur. Şu mercə sanq – ―başçı‖, ―kahin‖ (qədim türkcə sanqi 
– ―sayılan‖, ―hamı tərəfindən tanınan‖ sözünün eynidir) və Sar (allahın ad ı) 
sözlərindən də ola bilər.
Ş u m a (er. əv. 820-ci il). A kkadca şu – ―məxsusdur‖ sözündən və 
şumerlərdə Uma ilahəsinin adındandır. Ad ―Uma (allahına) məxsusdur‖ 
mənasındadır. 
T a b a y (e r. əv. 820-ci il). Ehtimal ki, se mit mənşəlidir və taba – 
―rəhmli‖, ―mərhəmətli‖ sözündəndir. A kkad mənşəli İli – taba ―Mənim (allahım 
rəhmlidir‖ adı ilə müqayisə olunur.
A m a m a ş (er. əv. 820-ci il). Ehtimal ki, şumercə ama – ―ana‖ (ilahə 
ana) və meş – ―ig id‖, ―qəhrə man‖ sözlərindən ibarət olmaq la teofor addır. Ad 

---

78 
―Amanın (allahın) ig idi‖ mənasındadır. 
T a r s i x u (e r. əv. 820-c i il). Hü rrit dilində tar – ―qüdrətli‖ və şumercə zi 
– ―rəh mli‖, ―mərhəmətli‖ və ku – ―pay‖, ―qis mət‖, ―hədiyyə‖ sözlərindən ibarətdir. 
Teofor addır. Bu ad ―mərhəmətli qüdrətlin in (yəni allahın) payıdır (ata-anaya) ‖ 
mənasındadır. 
Z a b a n (e r. əv. 820-ci il). Şu me rcə za – ―ürə k‖ və ban – ―yaradan‖ 
(allah)‖ sözlərindən ibarət teofor addır. Ad ―ürəyi yaradan allahdır‖ mənasındadır.
U r s i (e r. əv. 820-c i il). Bu ad kasla rın Urzi-quru maş çar adın ın ―Urzi‖
ko mponenti ilə eynidir. Şu mercə ur – ― kişi‖, ―ada m‖, (qədim türklə rdə ur – ―onul‖) 
və zi – ―gözə l‖, ― xoş‖, ―rəh mli‖, ― mə rhə mətli‖ sözlərindən ibarətdir. Şu me rlə rdə 
Ur-Hu ma – ― Hu ma a llah ının ada mı‖, Ur-sak – ― Kişi-baş (qul)‖ və b. şə xs adla rı ilə
müqayisə olunur. Ya da şumercə ur – ―sayan‖, ―hörmətini saxlayan‖ və zi – 
―həqiqi‖, ―mö min‖, ―ədalətli‖ sözlərdən ibarət olmaqla ―(Allaha) həqiqi pərəstiş 
edən‖ mənasındadır. 
Bu adı hürritcə