Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013
Yüklə 6,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
m u am m olariga
o'zgacha qarash im konini beradi. Uning nazariy ta ’limoti eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni kompensa tor imkoniyatlarini tadqiq etuvchi eksperimental psixologik tad- qiqotlarga stimus sharoitida ta ’sir etgan. L.S. Vigotskiy safdoshlari L.K. Zankov va Sh.M. Solovyov rivojlanishida nuqsoni mavjud xususan eshitishida nuqsoni b o r bolalar idrokining xotirasi va nutqi rivojlanish xususiyatlarini o‘rganuvchi psixologik tadqiqotlar o'tkazdilar. Xususan, K.I. Veresotskaya eshitishida nuqsoni boigan bolalarni predm etlarni idrok etish, L.V. Zankov va D .R.M ayns ko‘rgazmali m aterialni eslab qolish malakasini, M .M .N udelm an kar o'quvchilar tasavvurlarini, Z.S.Beyn ko‘ruv idrokining kon- stantligini, N .I.S h if eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni rang- larni idrok etish xususiyatlari, M.Y.Votsev kar o‘quvchiIarning yozma nutqi va o'qish m alakalarini tadqiq etganlar. Olimlat to m onidan olib borilgan tadqiqotlar eshitishida nuqsoni boig an bolalar eshituvchi yoki aqli zaif bolalar bilan o ‘zaro qiyoslashib tekshirilar edi. Bunday yondashuv barcha kategoriyadagi bolalar bilan samarali ishlash im konini beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish imkonini berar edi. Eshitishida nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatini o‘rganishda psixologiyaning asosiy va yordamchi metodlari qoilaniladi. Asosiy m etodlari turkum i kuzatish va psixologik eksperiment m etodlarini qamrab oladi. Yordamchi m etodlar faoliyat nati jalarini tahlil qilish, test metodi, anketa m etodlarini o‘zida namoyon qiladi. Surdopsixologiyada kuzatish metodi hodisal- arning keng doirasi mu^osabatiga ko‘ra qoilaniladi. Eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalar maxsus psixologiyasida bu m etod katta ahamiyatga egaligini ta ’kidlash joizdir. Kuzatish predmeti faoli yatning tashqi komponentlari — harakat, nutqiy akt, pantom i- ma va m im ikaning o‘ziga xosligi, vegativ reaksiyalarning yuzaga kelishi b o iish i mum kin. Bunda bolalar xulqiga kuzatuvchi mav- judligi salbiy ta ’sir ko‘rsatishi, uning tabiiyligi buzilishi mum- 71 kin. Yuqorida ta’kidlangan holat amalga oshmasligi uchun (kino, video syomka) qayd etuvchi apparatni qo‘llash yaxshi natija be radi. Xulosa va umumlashmalarga zaruriy material olish uchun bolalarning turli faoliyatda o'yin, o'qish, uy vazifalarini bajar- ish, takrorlanuvchi, o'zgaruvchi sharoitlarda kuzatish maqsadga muvofiqdir. Bola nutqiy rivojlanishining umumiy sharoitida ku- zatilayotgan hodisalarning xususiy tom onlarini aniqlash imkoni yuzaga keladi. Eshituvchi ona va kar bola muloqotini o‘rganishda kuzatish metodini qo'llashga doir Amerika psixologlarining tadq- iqotini keltirish mumkin. Kuzatish metodining amaliy ahamiya- tini amerikalik olim lardan D. Plapinger va R. Kretchmerlar o‘z ilmiy ishlarida yoritib, eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar bi lan onalarning muloqot shakli, muloqot uchun shart-sharoitlar (bolaning tashabbusi bilan, yoki onaning tashabbusi bilan yuzaga kelganligi) o‘rganiladi. U lar 13 oy mobaynida turli sharoitda ona va bola o‘zaro munosabatini video registratsiya yordamida ku- zatganlar. Registratsiya turli holatlarda va kunlarda olib boril gan. Olimlar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan qiziqqanlar: kim ning tashabbusi bo'yicha muloqotga kirishildi, nutqiy muloqot doirasi va xususiyatlari qay tarzda amalga oshdi (gap turi: so'rov, undov, buyruq, his-hayajon). Olimlar ba’zi sharoitlardagi muloqotda ona tashabbuskor bo'lganini (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash) kuzatishgan. Bola tashabbuskor bo'lgan holatlarni ham (o'yinchoq o'ynash) kuzatganlar. Turli sharoitlarda muloqot miqdor va sifat jihatdan farqlangan holatlari namoyon bo'ldi. Psixologik ekspert ham psixologiyada ahamiyatga molik m etodlaridan biri sanaladi. Surdopsixologiyada psixologik eksperiment metodi muhim o'rin tutadi. Bu metod tekshiruvchining ijodiy yondashuvini ko'zda tutadi va inson xulqidagi o'zgarishlarni qayd etadi. Eksperimental tadqiqot bir qancha bosqichlardan tashkil topadi: maqsadni belgi lash, bu tadqiqot gipotezasini ko'zda tutadi; rejalashtirish; tadqi- qotni o'tkazish; statistik gipotezalarni tekshirishni ko'zlovchi nati jalar tahlili; xulosa chiqarish eshitishida nuqsoni bor bolalar bilan psixologik tadqiqotlarni o'tkazishda muhim holatlarni hisobga olish darkor. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bola berilgan topshiriqni tushunganligini nazorat qilish talab etiladi. Bu jarayonni yengil- 72 lashtirish uchun im o-ishora nutqidan foydalanish yaxshi samara beradi. Shuningdek, surdopsixologiyaning bu m etodini qoilashda ko'rgazmali namoyish etish, so‘zlashuv m etodlaridan birgalikda foydalanish kar bolaning unga berilgan topshiriqni to iiq tushu- nishiga sabab b o iad i. K ar bola birinchi topshiriqni tushunib ba- jargach, ikkinchi topshiriqqa o‘tish m um kin. Tadqiqotchi tad- qiqotni o‘tkazish jarayonida kar bolaning xulqiga ta ’sir o‘tkazadi. Eshitishida nuqsoni b o ig an bolalar bilan ishlashda bu imkoni- yatni hisobga olish darkor, tekshiriluvchilar guruhini tanlashga ham katta e ’tibor berish darkor. Bolaning taiim -tarbiya sharoiti, eshitishning buzilish vaqti va darajasi eshitishning buzilish sa- babi unda mavjud nutq shakllari (og‘zaki, yozma, daktil, imo- ishora), o‘zlashtirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sogiom va eshitishida nuqsoni b o ig an bolalarni qiyosiy o‘rganish uchun yosh tamoyiliga ko‘ra olinadi, tekshiriluvchilar bir yoshda boiishi kerak. Bu ularning ruhiy rivojlanishini qiyosiy o'rganishga yor dam beradi. Kar o'quvchilar psixologik xususiyatlarini o‘rganishda psi xologik eksperimentning barcha turlaridan foydalaniladi. Bu laborator eksperiment va tabiiy eksperiment turlarini o‘ziga jamlaydi. Laborator eksperimentda o‘rganilayotgan hodisa qat’iy nazorat qilinadi. Tabiiy eksperim ental kuzatishning ijo biy qirralari va eksperiment qirralari jipslashadi va namoyon b o iad i. Kuzatuv m etodi eshitishida nuqsoni b o ig an bola larni o‘rganishda ijobiy samara berm oqda. Bu m etod yorda mida tekshiriluvchining nafaqat bilim i, malakasi, balki uning shakllanish holati ham o‘rganiladi. Shuningdek, kombi- natsiyalangan nuqsonlar (eshitish buzilishi, ruhiy rivojlanishi orqada qolgan va aqli zaiflik) o'rganish va aniqlashda ham m uhim samara beradi. T aiim iy eksperiment maxsus psixologiyada keng o‘rinda qo ilan ilad i. T.V. Rozonova va L.I.Tigronova shu metodni qo ilag an holda eshitishida nuqsoni b o ig a n bolalar bilan sogiom bolalarning ruhiy xususiyatlarini tekshirganlar. Yordamchi top- shiriqlar vositasida faoliyat natijalari tah lili m uhim o‘rin tutadi. Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati natijalari tahlili m uhim o ‘rin tutadi. 73 |