Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

10.1-chizma. Talab va taklif modeli.
Bu yerda:
P-narx
S -tak lif egri ch iz ig i 
D -talab egri ch izig i 
Q -m iqdor
E-m uvozanat miqdor va narx.
210

---

Chizmadan k o ‘rinib turibdiki, talab va tak lif miqdori o ‘zaro teng- 
lashganda muvozanat narx yuzaga keladi. Agar ishlab chiqaruvchi tovar 
narxini muvozanat narxdan yuqoriroqda belgilasa unda bu tovarga 
nisbatan bozordagi mijozlarining bir qismini yo ‘qotadi va aksincha narx 
miqdori pasaysa tovarga nisbatan mijozlar talabi miqdori oshadi. Bu 
yerda narxdan boshqa omillami o'zgarm as deb olish maqsadga muvofiq.
Narx korxona daromadining asosiy manbai ekanligi quyidagi for­
m ula orqali ham ifodalanadi:
П=(Р*и)-с
Bu yerda:
П -korxona foydasi
P-tovarga nisbatan belgilangan narx
U -sotilgan tovarlar hajmi
C -jam i xarajatlar miqdori
Foydadan tashqari narx tovam ing sotilish hajmiga, moliyaviy ko‘r- 
satkichlarga, bozor ulushiga ham katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
Narx bamisoli barometr kabi bozor holatini ko'rsatib turadi, tovar 
narxi pasayib ketsa, tovar bozori kasodlikka y o liq q a n bo‘ladi, tovar naf- 
siz b o iib , uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan 
yaxshilash zarurligi pul tarkibiga q o ‘yiladi. Narxning iqtisodiy mazmu- 
nini uning funksiyalari k o ‘rsatib beradi. N arx nimaga tegishli b o ‘lishi- 
dan qat’iy nazar (tovar, xizmat), beshta asosiy funksiyani bajaradi:
• bozor muvozanatini ta ’minlash funksiyasi;
• hisob-kitob, o ich o v funksiyasi;
• iqtisodiy regulyator funksiyasi;
• raqobat vositasi funksiyasi;
• ijtimoiy himoya funksiyasi.
Bozor narxining asosiy xususiyatlari ulam ing doimo o ‘zgarib turish 
qobiliyatidir. Narxlar hech qachon sababsiz o ‘zgarmaydi. Yuqori narxlar 
esa yuqori sifatli, yangi iste’mol qobiliyatiga ega b o ‘lgan tovarlarga 
o ‘matiladi. Narx darajasiga tovam ing raqobatbardoshligi va bozordagi 
o ‘m i bog‘liqdir. Narx belgilash maqsadlari: bozor ulushini ko‘paytirish, 
qisqa vaqt ichida eng ko ‘p foyda olish, yuqori foyda normasini uzoq 
muddat saqlab qolishdan iborat.
Birlamchi narxni aniqlashga vaqt bo'yicha narx darajasini aniq 
hisoblash ta ’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga, tovam ing 
yashash davriga, talab va taklifning potensial miqdoriga bog‘liq bo'ladi.
211

---

M arketingda tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chiqarishning barcha 
bosqichlari, yangi ishlab chiqarishning, taqsimlashning, almashuv va 
iste’molchining o ‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yuriti- 
ladi. Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi 
o ‘zgarishlardan ham darak beradi. Narxlaming boshqa muhim vazifasi -
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilami rag‘batlantirishdir. Narxlar 
mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko ‘paytirishgina 
emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham 
rag‘batlantiradi.
M arketingda narx bir qancha vazifalami amalga oshiradi:
Rag'batlantirish narxni o ‘zgartirish orqali siz talab va taklifga ta ’sir 
qilishingiz mumkin. Davlat ilg‘or tovarlarni ishlab chiqarishni rag‘bat- 
lantirish uchun ushbu sohadagi barcha narx cheklovlarini bekor qilishi 
mumkin, bu esa ishlab chiqaruvchiga daromad stavkasini oshirishga im­
kon beradi va uni yanada intensiv ishlashga undaydi. Sotishni rag‘bat- 
lantirishning turli xil usullari mavjud (masalan: qismlarga b o iib sotish, 
chegirmalar).
M uvozanat narxlar bozor mexanizmlarining faoliyatida, talab va 
tak lif darajasini muvozanatlashuvida muhim rol o ‘ynaydi.
Buxgalteriya hisobi narxlari xarajatlami, tayyor mahsulot hajmi va 
ulam i sotish qiymatini hisobga olishga imkon beradi. Bundan tashqari, 
tovarlar narxi YAIM va boshqa makro va mikroiqtisodiy k o ‘rsatkichlar- 
ni hisobga olish vositasi b o iib xizmat qiladi.
Qayta taqsimlash - narxlar orqali mamlakatning milliy daromadlari 
(ijtimoiy mahsulot) aholining turli qatlamlari, hududlar va sanoat tar- 
moqlari o'rtasida taqsimlanadi. Masalan, hukumat alkogol mahsulotlari, 
tamaki mahsulotlari va avtomobillar uchun yuqori narxlami belgilaydi, 
shunda daromadlar zarur tovarlar narxlarini nisbatan past darajada 
ushlab turish uchun foydalaniladi.
Qiyosiy narx ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar tomonidan 
mahsulotlami bir-biri bilan taqqoslash uchun ishlatiladi. Ayniqsa, agar 
ular sifati jihatidan farq qilmaydigan bir xil maqsadga m oijallangan 
tovarlar b o isa . Bunday holda, narx ulam i taqqoslash uchun deyarli 
yagona 
mezon 
b o iis h i 
mumkin. 
Bundan 
tashqari, 
k o ‘plab 
xaridorlaming fikricha, narx darajasi mahsulot sifati darajasini aks 
ettiradi: "sifatli mahsulot hech qachon arzon b o ‘lmaydi!" Y a’ni, narx
212

---

mahsulotni bozorda ("nufuzli narx" deb nomlangan) joylashtirish uchun 
vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Signal narxda m a ’lum m a’lumotlar, m a iu m bir bozor signallari 
mavjud. Mahsulot narxi orqali sotuvchi bozorni ushbu mahsulotning 
qaysi iste’mol segmentiga yo ‘naltirilganligini xabardor qiladi. Masalan, 
"Arzon narxlardagi hudud" shiori kompaniyaning mahsulotlari past va 
o‘rta daromadli keng iste’molchiga qaratilganligini anglatadi.
Raqobat narx raqobatning asosiy vositalaridan biridir. Talab qonuni- 
ga tayanib, firma o ‘z mahsulotlarining narxini pasaytirishi mumkin va 
agar ulam ing sifati raqobatchilaming mahsulotlari bilan bir xil darajada 
b o isa , sotishning o ‘sishi (shuningdek, bozor ulushi) deyarli 
kafolatlanadi.
Iste’moichi uchun narx faqat narx y o rligidagi raqamdan uzoqdir, 
chunki, mahsulot uchun to ia n g a n summa iste’moichi yo‘qotishlarining 
eng ko‘zga k o ‘rinadigan va osonlik bilan aniqlanadigan qismidir. Ushbu 
qism, shuningdek sotib olingan tovarlar miqdori, olingan qoniqish dara­
jasini tavsiflashga asos bermaydi. Iste’moichi uchun narx k o ‘p kompo- 
nentli: bu iste’moichi sotib olgan mahsulot (imtiyozlar, manbalar, imko- 
niyatlar) uchun berishga tayyor b o ig a n imtiyozlar, manbalar, imkoni- 
yatlar (shu jum ladan yo‘qolgan imtiyozlar) ning umumiy to ‘plamidir. 
Iste’moichi uchun narx va narx y o rligid ag i raqam o ‘rtasidagi farq, 
ayniqsa iste’moichi boshqa mahsulotga va boshqa ta ’minot manbaiga 
o ‘tganda aniq b o iad i. Kompaniyaning narx siyosatining asosiy m aqsad­
lari ishlab chiqaruvchining mahsulotlarini sotishning m a iu m darajasini 
ta ’minlash, bozorning m a’lum bir ulushini egallab olish va ushlab turish 
va daromadni maksimal darajada oshirishdir. Narx siyosatini ishlab 
chiqish jarayonida kompaniya quyidagi jarayonlam i tahlil qilish zarur:
• bozorga kirish uchun raqobatdagi m ab lag iar orasidagi narxning 
o ‘mi;
• bozor segmentini saqlab qolish uchun kompaniya mahsulotining 
narxini aniqlashning samarali usuli;
• narxlar b o ‘yicha yetakchilik yoki m a iu m bir bozor yoki 
segmentda bozor yetakchisiga ergashish;
• yangi tovarlar narxlarini belgilash va boshqarish;
• barcha mijozlar uchun bazaviy narx yoki har xil asosiy narxlar;
213

---

• raqobatdosh kompaniyaga nisbatan xarajatlar nisbati va ishlab 
chiqaruvchining foyda darajasi tahlilini o ‘tkaza oladigan tashkilotlarning 
mavjudligi;
• mahsulot narxining maksimal chegarasi, foyda va narx o ‘zgarishi 
erkinligi darajasida cheklovlar mavjudligi.
Narxlami belgilashda korxona rahbariyati quyidagi munosabatlarga 
alohida e ’tibor berishi kerak:
• "narx - tovarlar" - narx iste’molchilar uchun tovarlaming foydali 
xususiyatlarini aks ettiradi;
• "narx - taqsimlash" - sotishni tashkil qilish sotilgan mahsulot nar­
xining qiymatiga ta’sir qiladi;
• "narxlar - reklama" - xaridorlaming narxlar to ‘g‘risida xabardor- 
ligi ulaming ushbu narxlar darajasiga nisbatan sezgirligini oshiradi.
Tovarlarga narx belgilash sohasida marketing qarorlarini qabul 
qilish korxona uchun juda qiyin vazifadir, chunki bu foyda olish vositasi 
sifatida narxning alohida roli, shuningdek uning marketing miksdagi 
o ‘ziga xos funksiyalari bilan bog‘liq. Narx-navo siyosati mahsulot, tar- 
qatish va korxonaning aloqa siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo ‘lib, 
marketing miksning rivojlanishidagi yakuniy bosqichdir.
M arketing instrumentlari ishlab chiqaruvchi uchun yuqori va iste’molchi 
uchun past b o ig a n mahsulot narxini belgilashi mumkinligini har bir 
korxona rahbari yodda tutishi kerak.