Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

229

---

11-MODUL. SOTISH SIYOSATI
11.1. Savdo nazariyasi va uning rivojlanish!
Marketingning eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi mahsulotni 
sotish va taqsimlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtayi 
nazardan eng murakkab vazifa - ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’­
molchiga yetkazish masalasi hal etiladi.
Savdo odatda katta miqyosdagi tovarlar va xizmatlar almashinuvi 
bilan b o g iiq . U mamlakatda yoki xalqaro savdoda faoliyat yuritadigan 
huquqiy, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy va texnologik tizimlami 
o ‘z ichiga oladi.
Savdo tovarlar yoki xizmatlami bir shaxs yoki firmadan ikkin- 
chisiga pul evaziga o ‘tkazishni talab qiladi. Savdoning dastlabki shakli, 
barter b o iib , boshqa tovarlar va xizmatlar uchun bevosita tovarlar va 
xizmatlar almashinuvida o ‘z ifodasini topadi. Savdo ixtisoslashuvi va 
mehnat taqsimoti tufayli mavjud b o iib , individual va guruhlar ishlab 
chiqarishining kichik jihatlariga e’tibor qaratadigan, boshqa mahsulotlar 
va ehtiyojlar uchun savdolarda o ‘z mahsulotlaridan foydalanadigan 
asosiy iqtisodiy faoliyat shakli.70 Turli xil mintaqalarda mahsulot yoki 
xizmatlar ishlab chiqarishdagi qiyosiy ustunlik sabab mintaqa yoki 
hududlar o'rtasida savdo mavjuddir.
Bugungi kunda savdo, bozoming mahsulotlarini va xizmatlarini eng 
arzon narxlarda taklif qilish orqali o ‘z daromadlarini maksimal darajada 
oshirishga harakat qiladigan murakkab tizimlar qatoriga kiradi.
Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari 
xalqaro savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda kelti- 
radi degan fikmi ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va 
foydaliligi to ‘g ‘risida dastlabki nazariyalardan biri A.Smitning mutloq 
ustunlik nazariyasidir. Bu nazariyaga k o ‘ra har bir mamlakat undagi 
mavjud sharoitlar va resurslar o ‘ziga xosligiga tayangan holda m aiu m
bir tovami eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovami 
eng ko ‘p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat 
mutloq ustunlikka ega b o ig a n tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va 
ushbu tovam ing o ‘z iste’molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa
70 D ollar. D ; Kraay, A (2004). "Trade. G row th, and Poverty" (PD F). 
The E c o ro m ic Journal.
114 (493): F 2 2 -F 4 9 . C iteS cerX 10.1.1.509.1584. doi. 10.1111 'i.0 0 13-013 3 .2 0 0 4 .0 0 186.x..
2 3 0

---

tovarlarni sotib oladi. Chunki bu tovarlar ulam i ishlab chiqarishda 
mutloq ustunlikka ega bo‘lgan davlatlarda ancha arzon ishlab chiqa­
rilgan b o iad i. Natijada har ikki davlat ham kam resurs sarflab k o ‘proq 
m ahsulotga ega b o ia d i.
D.Rikardo, A.Smitning «Mutloq ustunlik» nazariyasini yanada mulo- 
haza qilish natijasida ushbu nazariya umumiy qoidaning bir qismi ekan­
ligini isbotlab berdi. D.Rikardo «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va 
soliqlar» nomli asarida klassik nazariyani boshi berk ko‘chadan olib 
chiqadi. Uning fikricha, mamlakatlar ishlab chiqarish samaradorligini 
ta ’minlashda yoki ko'proq ustunlikka ega b oigan yoki ustunlikka ega 
bo‘lmagan mahsulot ishlab chiqarish va sotishga ixtisoslashsalar maq- 
sadga muvofiq boiad i. Bunday vaziyatlarda ikki mamlakat o ‘rtasidagi 
savdo ko ‘proq imkoniyatlar olib keladi. Har bir mamlakat o ‘zi ixti-soslash- 
gan mahsulotlami ishlab chiqaradi va shu orqali yutuqlarga erishadi.
Uning mulohazalari “Nisbiy ustunlik nazariyasi”da o ‘z yechimiga 
ega b o id i.
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved 
iqtisodchi olimlari Eli Xeksher va Bertil Olinlami (30-yillar) ko'rsatish 
mumkin. E.Xeksher va B.Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga b o g iiq
holda narxlami tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning m a’nosi 
shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning 
mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste’- 
moldagi o ‘zgarishlar kabi omillarga b og iiq .
Ulaming qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:
• Mamlakatlar o'zlarida ortiqcha b o ig an ishlab chiqarish omilini 
k o ‘p talab qiladigan mahsulotlami eksport qilishadi va aksincha, 
o ‘zlarida taqchil b o ig an ishlab chiqarish omillarini k o ‘p talab 
qiladigan mahsulotlami import qiladilar.
• Xalqaro savdo y o iid a g i cheklashlar bekor qilinsa tovarlaming 
turli mamlakatlardagi tannarxning tenglashishi kabi o'zgarishlar 
kuzatiladi.
• Mahsulotlar eksporti o ‘rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari 
eksporti egallaydi.
Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa 
omillar miqdori o ‘rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan 
yuqori b o isa , shu omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisob­
lanadi.
231

---

Xeksher-Olin konsepsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko‘ri- 
nishlarga ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, y a’ni «sanoat- 
lashgan» va «agrar» mamlakat faoliyat k o ‘rsatmoqda.
Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va m a’lum miqdorda 
ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo‘ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha 
yer mavjud, ammo kapital yetishmaydi.
Ayrim turdagi mahsulotlami ishlab chiqarishda kapital asosiy omil 
hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va 
mashina ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan 
holda kapital talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiq- 
chaligiga ega b o ‘lgan mamlakatlar aynan ushbu yo‘nalishlarga ixti- 
soslashadilar. Shu bilan birga, don yetishtirish va chorvachilik bilan 
shug‘ullanadigan mamlakatlarda ko‘proq yer resurslari kerak b o ia d i va 
ular shu yo ‘nalishga ixtisoslashgan boladilar.
Xeksher - Olin konsepsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50- 
yillarda «Leontev paradoksi» yuzaga kelishiga sabab boidi. V.Leontev 
AQSH kapitali ortiqcha b o ig an mamlakat bolishiga qaramasdan, 1947- 
yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport 
qilganligini ko‘rsatib berdi, ya’ni, Xeksher-Olin konsepsiyasiga zid 
keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQSHda 
kapitaldan k o ‘ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy ortiqcha ekan-ligi 
tasdiqlandi. AQSH ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko‘proq 
foydalaniladigan tovarlaming sof eksportyori b o iib chiqdi.
1948-yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar 
Xeksher-Olin konsepsiyasini takomillashtirishdi. Ulaming nazariyasi 
bo‘yicha xalqaro savdo - ishlab chiqarish omillari bilan ta ’minlanganlik 
darajasidan notekislik, texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobat­
ning rivojlanishi va mahsulotlarning harakatchanligi kabi sharoitlarda 
mamlakatlar o ‘rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari tenglashadi.
D.Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E.Xeksher, B.Olin, 
P.Samuelson hamda V.Stolperlar tomonidan to ld irilg an savdo konsep­
siyasiga nafaqat mamlakatlar o ‘rtasidagi o ‘zaro foydali savdoni y o lg a
qo'yish, balki mamlakatlar rivojlanishi o Lrtasidagi farqlami kamaytirish 
vositasi sifatida ham qaraladi. Shuningdek, M .Pozner, G.Xufbauer va 
R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy ustunlik nazariyasini yana bir bor 
tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan qimmat turadigan mamlakatlarda 
ilg‘or texnologiyaga asoslangan mehnat talab mahsulot ishlab chiqarish
232

---

baribir daromadli b o ‘ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, mehnat 
talab sintetik gazlamalami dastlab faqat ilmiy-texnikaviy salohiyati 
yuqori b o ‘lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So‘ng- 
ra, bu texnologiyani o ‘zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gaz­
lamalami ishlab chiqarish ishchi kuchi arzon bo‘lgan rivojlanayotgan 
mamlakatlarga ham ko‘cha boshladi. Buning natijasida G ‘arb ilmiy- 
texnikaviy omil tufayli o ‘zi ega b o ig a n nisbiy ustunlikni q o ila y bosh­
ladi. M.Porter o ‘z tadqiqotlari natijasida mamlakat tarmoqlari va firma- 
larining raqobat ustunligini belgilovchi omillami ikki guruhga b o iad i:
1. Asosiy omillar:
• zarur sifatga ega va yetarlicha miqdordagi ishlab chiqarish 
omillarinig mavjud b o iish i;
• mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga b o ig a n talabning 
xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari;
• mamlakatda ushbu tarmoqqa y o id o sh va uni ta ’minlab turuvchi, 
jahon bozorida raqobatbardosh b o ig a n tarmoqlaming mavjudligi;
• firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat 
xarakteri.
2. Q o‘shimcha omillar:
• tasodifiy hodisalar;
• tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalami qoilab-quvvat- 
lash bo‘yicha hukumat faoliyati.
Mahsulot eksport qiluvchi korxonalami qoilab-quvvatlash, m am ­
lakat ichida qulay biznes muhitini yaratish, ishlab chiqarish va bozor 
infratuzilmasini rivojlantirish, bojxona bojlarining pasaytirilishi, subsi- 
diyalar va imtiyozli kreditlar berish, boshqa xalqaro shartnomalar tuzish 
orqali milliy korxonalaming chet mamlakatlardagi faoliyati uchun qulay 
sharoitlar yaratish kabi tadbirlar ularning raqobat ustunliklarini oshi- 
rishga xizmat qiladi.