Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

1.6.4. Elektron paramagnit rezonans usuli 
Elektron paramagnit rezonans (EPR) radiospektroskopiyaning - 10
6 
-10
8 
gs 
radiochastota diapazonidagi modalarning elektromagnit spektrlarini tadqiq qilish 
usullaridan biri hisoblanadi. Atomning magnit xususiyati elektronlarning yadro 
atrofida harakat qilishiga, elektronlarning o‘z o‘qi (spini) atrofida aylanishi, proton va 
neytronlarning o‘qi ichida harakatlanishiga asoslangan. EPR usuli elektronlar va ular 
spinlarining orbital harakatlanishi bilan yuzaga kelgan atomning magniy xususiyatini 
qayd etishga asoslangan. Orbita bo‘yicha harakatlanayotgan elektron elektron aylana 
elektr tokidan iborat, ya’ni magnit maydon manbai hisoblanadi. Elektronning 
mexanik momenti (spini) bilan bog‘langan o‘zining magnit momentiga elektron ega 
bo‘ladi. Natijada moddaning kristallaridagi har bir atom magnit maydoni bilan 
o‘ralgan turli kattalikdagi o‘zining doimiy momentiga ega kichik magnitlardan iborat. 
Paramagnit moddalarda bunday «atomlar-magnitlar” oddiy sharoitlarda tartibsiz 
bo‘ladi, natijada ularning magnit ta’siri o‘zaro yo‘qolib ketadi. Modda doimiy tashqi 
magnit maydonga (TMM) joylashganda paramagnit jismning atomlari magnit strelka 
kabi tashqi magnit maydonning yo‘nalishi bo‘ylab (odatdagi diomagnit moddalardan 
farqliroq) joylashishga intiladi. Ideal holatda, magnit momentlar yo‘nalishi tashqi 
magnit maydon yo‘nalishi bilan mos keladi, amalda esa, bunday holat bo‘lmaydi. 
Biroq barcha holatlarda shunday joylashgan atomlardan farqli o‘laroq umumiy 
magnit orqali tashqi magnit oqimi tashqi magnit maydon oqimini kuchaytiradi. 
Barcha elektronlar tizimi tashqi magnit maydoni ta’sirida aniq aylana chastota “Vo” 
bilan sodir bo‘ladigan TMM yo‘nalishi atrofida tekis yo‘nalish harakati sodir bo‘ladi. 
Agar keyin TMM ni Vi chastota bilan TMM atrofida aylantiradigan sust doimiy 
yuqori chastotali magnit maydonini (O‘YuS) perpendikular holatda qo‘yilsa, unda Vo 
va Vi chastotalar mos tushganda O‘YuS maydoni energiyasining yutilish xodisasini 
kuzatish mumkin. Tizimning bunday holati elektron paramagnit rezonans 
xususiyatini aks ettiradi. EPR xodisasi paramagnit atomlari bilan o‘zgaruvchan 
magnit maydon energiyasining yutilishi rezonansidan iborat. Rezonans natijasida 
atomlar elektronlarining tizimi qo‘shimcha aylana harakatlanuvchi momentiga ega 
bo‘ladi, zarraning magnit momenti esa, TMM yo‘nalishidan og‘ishiga intiladi. 
Modda bilan yutilgan maydonning O‘YuS bilan energiya unda issiqlik energiyaga 
aylanadi. Kvantli vaziyatlarda EPR xodisasi quyidagilardan iborat bo‘ladi. Kvantli 
holati S tavsiflaydigan paramagnit atomni doimiy magnit maydonga kiritishda uning 

---

63 
asosiy energetik darajasi turli elektronlar bilan joylashgan 25+1 kichik darajaga 
(Zeyeman effekti) parchalanadi. Maydonning O‘YuS (o‘ta yuqori sezgirlik) ta’sirida 
kichik darajalar joylashishini to‘g‘rilashga yo‘naltirilgan Brak va quyi qo‘shni kichik 
darajalar o‘rtasida elektronlar qayta taqsimlanadi. Ushbu o‘tishlar hisobiga, rezonans 
holatda O‘YuS energiya yutiladi. Energiyaning qismini yutgan elektron eng yuqori 
kichik darajaga o‘tadi, biroq u ortiqcha energiyani borishga va quyi kichik darajada 
o‘zining barqaror holatiga qaytishga intiladi. Bunday jarayon ikala kichik darajada 
elektronlar soni teng bo‘lmagunga qadar uzluksiz davom etadi, bunday holatda 
modda bilan energiyaning yutilish to‘xtaydi. Energetik darajalarni (spektral 
chiziqlar)elektromagnit parchalash xususiyatiga modda kristalli panjarasining 
tuzilishi, kimyoviy aloqasining tabiati, ionning koordinatsion holati va shu kabilar 
katta ta’sir ko‘rsatadi.