Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

 
1.6.3. Molekulyar spektral tahlil 
Molekulyar spektral tahlil optik usul hisoblanadi. Ushbu usul molekulalar spektri 
bo‘yicha moddada ularning tarkibi va mikdorini aniqlash imkonini beradi. Har bir tur 
uchun o‘ziga xos bo‘lgan molekulalar harakati dinamikasining nurlanishiga 
asoslangan. Bunda ushbu usul molekulalarning o‘z tebranishiga (elektronlar, atomlar 
tebranishi) emas,balki tashqi ultrabinafsha, ko‘rinadigan, infrakizil nurlanish ta’siri 
natijasida ularning tebranishiga mo‘ljallanadi. Shunday qilib, usul yutilish 
spektrlarini o‘rganishga asoslangan. Ushbu spektrlar tadqiq qilinayotgan modda 
orqali yorug‘likning (spektrda yoyiladigan) o‘tishida yuzaga keladi. Modda orqali 
o‘tadigan yorug‘likning yo‘l - yo‘l spektrda u yoki bu nurlar material massasida 
ularning yutilishi xususiyati uning Molekulyar va atom tarkibiga, yutilish bosqichi 
esa – yutilayotgan atomlar va Molekulyar soniga bog‘liq.Shunday qilib, shu usuldan 
foydalanib, moddaning atom va Molekulyar tarkibini sifat jihatdan bo‘lgani kabi, 
miqdoriy jihatdan xam aniqlash mumkin. Bundan tashqari yutilish spektrlari bo‘yicha 
u yoki boshqa modda tarkibiga kiradigan ayrim molekulalar va ular kompleksining 
tuzilishini aniqlash mumkin.
Molekulyar spektral tahlilning turli usullaridan quyidagilari eng keng tarqalgan: 
infraqizil spektroskopiya usuli; kombinatsion yoyilish spektri bo‘yicha tahlil; 
ultrabinafsha va ko‘rinadigan tahlil; Ushbu uchta spektral tahlil usullaridan boglovchi 
materiallarni tadqiq etishda asosan infraqizil spektroskopiya usuli qo‘llaniladi. 
Molekulyar spektrlar to‘lqinlar uzunligi, tebranishlar chastotasi, to‘lqinli sonlar 
va boshqalarni tavsiflaydi. Spektral tahlil amaliyotda turli o‘lchamlar birligining 
quyidagi turli spektr soxalarida to‘lqin uzunligini ko‘rinadigan va ultrabinafsha 

---

61 
soxalarda – angstrem yoki millimikron; infraqizil sohada – mikronlarda baxolash 
qabul qilingan.
Infraqizil spektroskopiya usuli bilan molekulalar yutilishining tebranish spektri 
olinadi. Ushbu spektrlar to‘lqin uzunligi 2-100 mk bo‘lgan spektrning infraqizil 
soxasida joylashgan. Molekulalarning tebranish spektrlari murakkab, chunki 
molekulaning xar bir tebranishi bir nechta tebranishlarni yuklash natijasi hisoblanadi. 
Infraqizil spektrlar (ikspektrlar)da ularning elektrik dipol momenti o‘zgaradigan 
molekulalar tebranishi bilan ko‘rinadi.
Infraqizil spektrlar maxsus – infraqizil spektrometrlar (IKS – 11, IKS - 12) va 
infraqizil spektrofotometrlar (IKS - 14) apparatlarda olinadi. Asboblarning asosiy 
tarkibiy qismlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: nurlanish manbai, monoxromator va 
qayd etuvchi qurilma bilan fotometrik qurilma. Nurlanish manbai sifatida globariy 
sterjen (kremniy karbidi Sik) shtifti (sirkoniy aralashmasi, ittriy, toriy, 
aralashmalari)dan foydalaniladi. Globar 1200 
o
S gacha, shtift esa, 2000 
o
S gacha 
qizdiriladi. 
Monoxromatorning kirish yorig‘i orqali tarqaluvchi bog‘lam 
ko‘rinishidagi nurlanish parallel yorug‘lik bog‘lami kvarsli prizmaga (yoki difraksion 
rometkaga) yo‘naltiriladigan parabolik oynaga tushadi, keyin dispergirlangan 
bog‘lam Littrov oynaga tushadi. Littrov oynasining aylanishi turli to‘lqin uzunligi 
bilan nurlanishning aks etilishi sozlanadi; yana prizmadan o‘tadi, oyna bilan 
fokuslanadi va asbobning fotometrik qismiga yo‘llanadi. Oxirgisi modda o‘tgandan 
keyin nurlanish yutilish kattaligini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Bu namunaning 
o‘tishigacha va o‘tgandan keyin nurlanish intensivligini taqqoslash bilan amalga 
oshiriladi. Nurlanish intensivligi maxsus – yuqori sezgirli vakuum termoelementlari, 
pnevmatik detektorlar va boshqa asboblar yordamida aniqlaydi. Spektrofotometr IKS 
– 14 turli moddalar yutilish spektrini bevosita o‘tkazish foizlarda qayd etiladi. Spektr 
diagrammali tasmaga yoziladi, bunda uning shkalasi to‘lqin sonlarida va to‘lqin 
uzunliklarida berilgan bo‘lishi mumkin.
Infraqizil spektrlarni olish uslubi quyidagilardan iborat. Material istalgan agregat 
holatida o‘rganilishi mumkin. Gazlar yopiq kyuvetlarda, suyuqliklar – maxsus 
kyuvetlarda joylashadi. Qattiq jins kukuni poroshoklar bilan birgalikda presslangan 
tabletkalar ko‘rinishida o‘rganiladi.

---

62