M maxsudova muloqot psixologiyasi o'quv qo'llanma toshkent «turon-iqbol» 2006

6-jadval
Lekin doimo kulib, jilmayib yurish yaramaydi. Qachon kulmaslik 
mumkin? Birinchidan, ta ’ziyalarda, ikkinchidan, xodimga qarshi 
so'zlayotganda, ogohlantirish berayotganda, xizmat safariga xodimni 
jo'natayotganda, «holva degan bilan og‘iz chuchimaydi» degan naqlga 
ko'ra, rahbar intizom haqida soatlab gapirgani bilan intizom o'z- 
o'zidan paydo bo'lib qolmaydi. Intizomga o'zi ham rioya qilsagina 
xodimlarda mas’uliyat shakllanadi. Vaziyatning uchinchi tipi — 
rahbaming majlis jarayonidagi jilmaymaslik holati (jiddiylik) dir. 
Rahbar, ayniqsa, o'rinbosarlari bilan majlis o'tkazayotganida jiddiy 
turishi, topshiriqlarni jiddiy turib berishi muhim. Rahbar barcha 
topshiriqlarni bergandan so'ng unda majlisdan qoniqish hissi paydo 
bo'ladi. To'rtinchi tip bo'yicha, rahbar xodimini jazolayotganda uni 
rom qilishi kerakmi yoki ko'nglini qoldirishi kerakmi degan masalani 
hal qilish lozim. Rag'batlantirish yoki jazolashni qo'llashning natijasi 
ayrim sabablarga ko'ra muammolidir. Bu ikkala usul kishilarga ta ’sir 
qiladi, har doim ham ikkala usulni qo'llash yaxshi natijaga olib 
kelavermaydi, bularning psixofiziologik mexanizmlari mavjud. 
Masalan, xodimni jazolayotganingizda u o'zini aybdordek his qilsa, 
bu yaxshi natija berishi, keyingi safar u xatosini to'g'rilashi mumkin. 
Lekin u jazodan so'ng yana xato ishini davom ettiraversachi? Shuning 
uchun jazo va rag'batlantirish choralarini ehtiyot bo'lib, qo'llash
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kerak. Rahbar xodimga jazo belgilayotganda keyingi faoliyatida u bilan 
birga ishlashini tasavvur qilishi lozim. Butunlay ishdan bo'shatib 
yuborsa, bu boshqa gap. Lekin jazodan so‘ng birga ishlash kerakku! 
Jazoni olayotgan xodim sizga qarshi bo‘lib qolmasin, balki o'zining 
xatti-harakatlariga qarshi bo'lib qolsin. Rahbar shunga harakat qilishi 
kerak.
«Oltin so'zlar» usuli. 
Oltin so'zlarning sinonimi — «ajoyib», 
«bebaho» kabi so'zlar. 
Masalan, «siz boshqalar ko'rolmaydigan 
narsalarni ko'ra olasiz!», «siz bilan muloqotda bo'lgan kishi ko'p 
narsalarni bilib olishi mumkin!». Bu so'zlar ular uchun «oltin so'z»lar 
bo'lib hisoblanadi. Buni xushomad deb ham tushunish mumkin.
Xushomad — kishining ijobiy xislatlarini bo'rttirib ifodalash. 
Rahbar bilan xodim o'rtasida attraksiyani tez vujudga keltiradigan 
so'zlar ham xushomad bo'lishi mumkin. Xushomad asosida ta’sir 
qilishning psixologik fenomeni turadi. Agar bir kishi bizni yaxshisiz 
deyaversa, u kutgandek bo'lishga harakat qilamiz. Ko'pgina rahbarlar 
xodimlariga nisbatan xushomad qilishni bilmaydilar.
«Oltin so'zlar» ni qo‘llash qoidalari:
1.
«Bitta fikr» orqali xushomad qilish. 
Masalan, «sizni eshitish 
orqali sizning qobiliyatingizga tan berdim».
2. 
«Giperbola» xushomad qilish. 
Bunday xushomad kishining sifatini 
ozgina bo'rttirib aytishdan iborat. Jumladan, «sizning tartibliligingizga 
men doimo tan beraman» — deydi rahbar o'z xodimiga. Rahbar o'z 
xodimlariga albatta xushomad qilib turishi kerak, shunda jamoada ruhiy 
muhit yaxshilanadi. Bu yerda attraksiyani shakllantirishning roli muhim.
3. 
«Qarashning yuqori bo‘lishi» 
— bu yerda kishining shaxsiy qarashi 
muhim rol o'ynaydi. Xushomadga nisbatan uning fazilati o'zi yuqori 
bo'lishi mumkin. Masalan, fenomenal xotirasi yaxshi bo'lsa-da, unga 
atrofdagilar «telefon raqamlarini darhol eslab qolganingizga tan 
beraman» desalar bu yuqori qarash.
4. 
«Tanbehlarsiz» xushomad qilish. 
«Men sizning juda yaxshi 
xushomad qilishingizni eshitdim»— deb rahbar xodimiga aytsa u xafa 
bo'lishi mumkin.
5. 
«Didaktikasiz» xushomad qilish. 
Bunday xushomad xodimning 
kelgusida o'zini yaxshilashiga qaratilgan bo'lmasligi kerak. Masalan, 
«Sen faol bo'lishing kerak», «Erkak kishi qat’iyatli bo'lishi kerak» 
qabilidagi xushomadlar.
6. 
«Qo‘shimchalarsiz» xushomad qilish. 
Masalan, «sen qo'ling tilla, 
lekin tiling sening dushmaning». Demak, qo'shimchalarsiz xushomad 
qilish lozim.
Endigina rahbar bo'lganlarga xodimlariga xushomad qilish haqida 
quyidagi tavsiyalar beriladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Xodimning shaxsiy fazilatlari haqida:
a) vazifasiga kirmasa ham kimnidir qaysidir ishga ko‘ndirgan 
xodimga: «Siz boshqalarga ta’sir qilishning bunday usulini qanday 
uddalaysiz?»
b) xodimning boshqa xodimning o'ziga xos tomonini ochib bergani 
uchun: «Sizni kishilarga bunday oqilona baho berishingizni ilgari 
sezmagan ekanman».
d) uzoq shartlashgandan keyingi yutuqdan so‘ng: «Siz bilan 
muloqotda bo'lish men uchun yoqimli».
e) xodimingiz ko‘zingizni ochib qo'yganida: «Siz bilan ko'proq 
muloqotda bo'lishdan ko'p narsani o'rganish mumkin».
0 xodim boshqa xodim bilan nizoga borganda o'zini qo'lga ololgan 
paytda: «Siz qanday qilib buning uddasidan chiqdingiz? Sizga qoyilman.»
g) yangi kiyim kiygan xodimga: «Siz libos tanlashni juda yaxshi 
bilar ekansiz!»
2. Xodimning ishga doir sifatiga qarata aytiladigan xushomad:
a) tashkiliy ishlarni uyushtiradigan xodimga: «Hech kim siz kabi 
tashkiliy ishni eplay olmaydi».
b) xodim o'z tashabbusi bilan qo'shimcha ishni bajargan vaqtida: 
«Men sizning mehnatsevarligingizga qoyilman».
d) xodimni ish ustida ko'rganda: «Sizning ishlayotgan paytingizni 
ko'rib o'zimda qoniqish hosil qilaman».
e) majlisda nutq so'zlagan xodimga: «Sizda juda yaxshi diksiya bor, 
sizni tinglash kishida qoniqish hosil qiladi».
0 xodimning birinchi muvaffaqiyatidan so'ng kamtarlik qilib 
turishini ko'rib: «Kamtarlik qilmang, sizning qobiliyatingiz hammani 
lol qoldirdi».
Jazo berish va xushomad qilishning o'ziga xos texnikasi mavjud. 
Xodimga jazo berish, ogohlantirish uchun kelishidan aw al uning 
yaxshi xususiyatlarini eslang. Kirganidan so'ng unga aw al ozgina 
xushomad qiling, yaxshi sifatini ayting, keyin uni ogohlantiring. Jazo 
berishning quyidagi shakllari mavjud:
1-maqsad — xodimni hissiy tomondan tayyorlab olish. Masalan, 
unga nisbatan «oltin so'zlar» ni ishlatish.
2-maqsad — xodimni urishish yaxshi natija bermaydi, nizo 
chuqurlashishi mumkin. Rahbar xodimga uni jazolashi kerakligini, 
lekin u yomon xodim emasligi, ammo uni bu safar qilgan xatosi 
uchun ogohlantirish bermasa bo'lmasligini tushuntirishi lozim. Keyin
10—15 sekund tin olib turishi, so'ngra unda iltimosi borligini aytib, 
yana biroz tin olishi, so'ngra xodimdan keyingi safar bunday gaplashish 
bo'lmasligini undan iltimos qilishi zarur.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3-maqsad — xodim albatta o'zining xatosini tan olib, rahbardan 
xafa bo'lmasdan chiqib ketishi, buning uchun rahbar yuqoridagi 
treningni o'tkazishi kerak.
«Ishdan bo'shatish formulasi». Bu formulaning 6 ta qoidasi bor:
1. Rahbar xodimga ishga bo'lgan mas’uliyatini oshirsa u bilan birga 
ishlashdan xursand bo'lishi.
2. Yaqin ikki hafta ichida rahbar aytgan ishlarni xodimlari unutishi.
3. Xodim rahbar oldiga doimo yordam so'rab murojaat qilishi.
4. Rahbaming xodim endigina ishga kirgandek unga nisbatan barcha 
metodik yordam berishga tayyor ekanligi.
5. Ikki hafta ichida xodim yelkasidagi yukni (ishni) ko'tarib turolsa, 
demak ish yaxshi ketadi.
6. Ikki hafta ichida xodim ishni yurgiza olmasa rahbar uni ishdan 
bo'shatishga majbur ekanligini rasman aytishi. Bu formulalar yordamida 
rahbaming ishlashi oson bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda, xushomad odamda albatta yoqimli hisni 
keltirib chiqaradi. Hatto yoqmaydigan kishi xushomad qilsa ham. 
Majlisda jazo choralarini qo'llashda ham xushomad qilish zarar qilmas 
ekan. «Bo'shatish formulasi» bo'yicha kasbiy boshqaruvni yo'lga qo'yish 
mumkin. Har bir rahbar qo'l ostidagi xodimlariga albatta xushomad 
qilib turishi kerak.
«FAOL TINGLOVCHI BO'LISH MEXANIZMLARI»