“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua 54
Antraxinolyatlarning suvdagi eritmasi to‗k kizil bo‗lib, kislotalar ta‘sirida (kislotali sharoitda)
parchalanadi va kaytadan suvda erimaydigan sarik rangli sof xoldagi aglikonga aylanadi.
Antratsen unumlarining tasnifi Antratsen yadrosining oksidlangan darajasiga karab uning unumlari 2 guruxga bo‗linadi:
I. Oksidlangan turi (anraxinon unumlari). Bu guruxga, xrizatsin va alizarin unumlari kiradi.
1. Xrizatsin (1,8 dioksi antroxinon) unumlari: rein, xrizofanol va boshkalar.
2. Emodinlar — xrizatsinning metil va oksi unumlari. Ular antraxinon unumlarining eng muxim
birikmalari bo‗lib, ko‗p dorivor o‗simliklarda sof va glikozidlar xolatida uchraydi va ularning surgi
sifatida ta‘sir ko‗rsatuvchi asosiy kismi xisoblanadi.
Emodinlarga aloy-emodin (1,8-oksi-3-oksimetilantraxinon) frangula-emodin (3-metil-1, 6, 8-
trioksiantraxinon), fission (3-metil-6-metoksi-1, 8-dioksiantraxinon) va boshkalar kiradi.
3. Alizarin (1, 2-dioksiantraxinon) unumlari. Bu guruxga ro‗yandoshlar oilalarining vakillarida
ko‗p uchraydigan alizarin (1, 2-dioksiantraxinon) va uning glikozidi ruberitrin kislota, purpurin (1,2,4-
trioksiantraxinon) va boshkalar kiradi.
II. Kaytarilgan shakli (antron, antranol va boshkalarning unumlari). Bu guruxga kiradigan
birikmalarni o‗simlik organlaridan ajratib olish jarayoni ancha kiyin bo‗lgani uchun ular yaxshi
o‗rganilmagan. Antratsenning kaytarilgan shakli antraxinon unumlari bilan birgalikda dorivor
o‗simliklar tarkibida uchraydi. Masalan: glikozid josterin (3-metil-1,6,8-trioksiantranol); frangula-
emodin-antranol (3-metil-1,6, 8trioksiantron), barbaloin A va V (3-oksimetil- 1,8-dioksiantron-
glikozid yoki aloy - emodin antron-glikozid) va boshkalar.
Antratsenning kaytarilgan unumlari ba‘zi o‗simliklar to‗kimasida yana xam murakkab xolda
diantrol va diantrolning bimolekulyar shaklida uchraydi. Bularga frangula o‗simligining po‗stlogi
tarkibida uchraydigan frangulyarozid A va V, sano o‗simligining bargi va mevasi tarkibidagi sennozid
A, V, S va D glikozidlari, ravoch ildizida uchraydigan direin va boshka birikmalar kiradi.
Antratsen unumlari o‗simliklar tarkibida ko‗pincha glikozidlar (antraglikozid) xolida uchraydi.
Antraglikozidlar tarkibida kand sifatida ko‗pincha glyukoza, ramnoza, galaktoza, arabinoza, ba‘zan
disaxarid primveroza (ksiloglyukoza) va boshka kandlar uchraydi.
O‗simliklarning tarkibida antratsen unumlarining glikozidlari sifatida aglikonning kand kismi
bilan glikozidlarga xos efir tipida (masalan: O-glikozidlarga o‗xshash) boglanmasdan, balki oddiy S-S
tipida boglangan S-glikozidlar birikmalari xam uchraydi. S-glikozidlar O-glikozidlarga nisbatan
ko‗prok turgun bo‗lib, kiyinchilik bilan, fakat kislotalarning kuchli konsentratsiyali eritmalari ta‘sirida
xamda kizdirilgandagina gidrolizlanadi.
